Michelle Obama: ‘Voor mensen die in een bubbel leven, is ons leven redelijk normaal’

Ze trok bijna zes jaar geleden de deur van het Witte Huis achter zich dicht, waar ze acht jaar lang de honneurs mocht waarnemen als eerste zwarte first lady van de VS. Maar Michelle Obama (58) is nog altijd één van de invloedrijkste vrouwen ter wereld. Nu heeft ze ‘Het licht in ons’ uit, het vervolg op haar autobiografie, met bemoedigende woorden in donkere tijden. ‘Veel van wat we wensen, kunnen we in onszelf vinden. We hebben allemaal de macht om kleine dingen te veranderen.’

Tijdens zijn verkiezingscampagnes kon Barack Obama telkens weer een geheim wapen inzetten. Het werd alleen tevoorschijn gehaald als het in een kiesdistrict of een staat erg spannend dreigde te worden. Haar naam: Michelle Obama. Ze dook pas op in de laatste meters van de verkiezingsmarathon, en meer dan eens kon ze het tij doen keren: Barack kon mensen overtuigen, maar Michelle slaagde er keer op keer in de menigte te begeesteren.

Michelle Obama is met politiek pensioen. Op de geruchten als zou ze de ideale presidentskandidaat van de Democraten zijn in 2024, onthoudt ze zich van alle commentaar. Nochtans is ze de meest geliefde vrouw van de VS, misschien zelfs van de hele wereld. Met haar memoires brak ze verkooprecords, ze deed het zelfs beter dan haar man – een kleine triomf binnen haar gezin. En ze oogt op haar 58ste veel vitaler dan de zittende president, Joe Biden. ‘Ik ben geen politicus,’ zegt ze keer op keer als ze wordt gepolst of ze zich toch geen kandidaat wil stellen – en ze spreekt het woord uit alsof het een scheldwoord is. Het idee dat de Obama’s een politieke dynastie zouden kunnen worden, zoals de Kennedy’s en de familie Bush, veegt ze lachend van tafel.

Sterren en centen

De geheime dienst heeft de hotelsuite in Washington aan een grondig onderzoek onderworpen en niets verdachts aangetroffen. De Obama’s krijgen levenslange bescherming, of ze dat nu fijn vinden of niet. Maar het is meer dan noodzakelijk, want ze ontvangen nog altijd bedreigingen.

Wereldwijd worden ze bejubeld, maar tegelijk knaagt de vraag of ze misschien zelf hebben bijgedragen aan de verdeeldheid in de VS, tijdens die acht jaar dat ze in het Witte Huis vertoefden. Dat ze de verkiezing van Donald Trump in 2016 niet hebben kunnen verhinderen, overschaduwt de erfenis van Barack Obama. En de verscheurdheid lijkt nog erger geworden. Bij de tussentijdse verkiezingen, deze herfst, moest hij in de bres springen voor Joe Biden: ‘Nu staat onze democratie op het spel.’

De Obama’s kregen de voorbije jaren vaak het verwijt dat ze met Hollywoodsterren en miljardairs optrekken, dat ze erg veel geld opstrijken voor elke voordracht en elk boek, dat ze een lucratieve deal met Netflix uit de brand hebben gesleept en in chique villa’s wonen. Maar Michelle, gekleed in jeans, bestikt jasje en met passende make-up, beschrijft in haar nieuwe boek ‘Het licht in ons’ hoe kwetsbaar zelfs een vrouw als zij kan zijn. Ze heeft zichzelf geanalyseerd – tijdens de lockdowns had ze daar meer tijd voor dan anders – en is nagegaan welke angsten ze had en nog altijd heeft. Ze scheerde zelfs rakelings langs een depressie. Finaal komt ze tot de slotsom dat we telkens opnieuw de rug moeten rechten en weer moeten opstaan.

– Mevrouw Obama, u gaat op tournee met uw nieuwe boek, en opnieuw zijn alle voorstellingen uitverkocht. Overal staan mensen in de rij, flitsen camera’s en willen lezers selfies met u. Voelt u zich niet af en toe een rockster?

MICHELLE OBAMA «Helemaal niet! Mijn man en ik zeggen altijd: ‘Voor mensen die in een bubbel leven, is ons leven redelijk normaal.’ (lacht)

»Wij proberen op onze manier zin te geven aan ons leven. En we willen onze dochters, die nu jonge volwassenen zijn, stimuleren om dat ook te doen, zodat ze zich geliefd weten. Tegelijkertijd proberen we andere mensen van dienst te zijn, niet alleen in de VS, maar in de hele wereld. We hebben nog altijd veel invloed, dus denken we er goed over na hoe we die invloed kunnen gebruiken om anderen te helpen. Daarom ook heb ik ‘Het licht in ons’ geschreven.’»

– Daarin bekent u dat de opeenvolgende crisissen u meermaals schrik hebben aangejaagd. Waarvoor precies bent u bang?

OBAMA «Ik ben niet anders dan andere mensen. De voorbije twee jaar hadden we met een pandemie en lockdowns af te rekenen. Ons leven werd overhoopgegooid, en in de Verenigde Staten kwam daar nog bij dat het land hopeloos verdeeld is, dat racistisch onrecht welig tiert en het zelfs tot een opstand in onze hoofdstad is gekomen. We voelden ons allemaal in de steek gelaten.

»Een minderheid kon thuisblijven, in alle rust nadenken en proberen er wijs uit te raken: waar moet het naartoe met het land, en hoe bereiken we ons doel? Ik heb me toen geconcentreerd op de hoopgevende dingen om ons heen, en dit boek schrijven heeft me gedwongen aan introspectie te doen. Ik ontvang namelijk nog altijd veel brieven van mensen, die me vragen hoe ik met al die maatschappelijke problemen omga. Ze vragen me: ‘Hoe kunnen we het uithouden? Hoe kan ik me laten horen?’»

– Wat antwoordt u hen dan?

OBAMA «Ik moest dat eerst voor mezelf uitklaren. Hoe leef ik? Van wie zijn de stemmen in mijn hoofd? Welke mensen houden mij met de voeten op de grond? Die oefening heeft me langzaam maar zeker uit mijn depressie geholpen: ik had iets concreets te doen in plaats van in een hoekje te zitten tobben en me zorgen te maken.»

– Dat u zo open spreekt over uw depressieve gevoelens, is opmerkelijk te noemen. Voor veel mensen komt u immers over als een sterke, zelfs perfecte vrouw. Weet u nog wanneer u zich het ellendigst voelde? Misschien op 6 januari 2021, toen het Capitool in Washington werd bestormd? Dat was een regelrechte aanval op de democratie.

OBAMA «Er waren de voorbije jaren zoveel dieptepunten. Ik kan het niet terugvoeren tot één moment, en dat werkte ook die grote onzekerheid in de hand.

»De mensheid kan veel voor elkaar krijgen. We kunnen grote tegenslagen overwinnen en we hebben dat in de loop van de wereldgeschiedenis ook gedaan. Maar als er zoveel tegelijk samenkomt, als het gewoonweg niet ophoudt, dan is het erg moeilijk om nog licht aan het einde van de tunnel te zien. De VS en West-Europa zijn zeer verschillend, maar we hebben wel gemeen dat we even onzeker zijn over de toekomst. Hoe kunnen we onze samenleving bij elkaar houden en de hoop niet verliezen?

»We moeten eerst en vooral proberen te begrijpen waar die onzekerheid vandaan komt. En onder ogen zien dat, als mensen de indruk krijgen dat ze niet belangrijk zijn en zich niet weerspiegeld zien in de maatschappij, ze zich vanzelf uitgesloten gaan voelen – met alle gevolgen vandien. Empathie is belangrijk.»

Onder de gordel

– U en uw man hebben acht jaar in het Witte Huis gewoond. Jullie wilden de VS weer verenigen, maar als u nu de Amerikaanse samenleving ziet, denkt u dan niet dat dat mislukt is?

OBAMA «Ik heb me vaak afgevraagd of we wel genoeg hebben gedaan. Daar ben ik heel eerlijk in. Bij momenten was ik de vertwijfeling nabij. Als je zoveel van jezelf in een boodschap van hoop hebt geïnvesteerd en dan ziet hoe de dingen langzaam in verval raken, kun je je afvragen: was het voldoende? En ook: moet je beleefd blijven als mensen slagen onder de gordel uitdelen?»

– Vroeger zei u altijd na aanvallen van politieke tegenstanders: ‘Als jullie met modder gooien, blijven wij onze waardigheid behouden.’ Heeft dat nog zin, of zou u zich beter verweren tegen zelfverklaarde vijanden van de democratie?

OBAMA «Ik had er zelfs een slogan voor: ‘When they go low, we go high!’ Nu staat die slagzin op koffiemokken, T-shirts en sokken – ik kan me er weleens vrolijk over maken. Maar slogans volstaan inderdaad niet. Wat ontbreekt, zijn de daden na de woorden.

»Wat ik bedoel met onze waardigheid behouden, is dat we niet onze primitiefste emoties de bovenhand mogen laten krijgen, maar dat we gerechtvaardigde boosheid in daden moeten omzetten. En in onzekere tijden moeten we dat telkens opnieuw proberen. We moeten een plan opstellen en onze kwaadheid met een strategie verbinden. Ik citeer graag de beroemde burgerrechtenactivist John Lewis, die zei dat vrijheid geen toestand is, maar een daad, geen tuin van Eden waar we aankomen en dan kunnen uitrusten.»

– Dat klinkt eenvoudig, maar zoiets is moeilijk in de praktijk te brengen.

OBAMA «Mensen willen nu eenmaal een slogan. We willen iemand die alles voor ons opknapt, zeker als we het gevoel hebben dat we de gebeurtenissen ondergaan en er geen vat meer op hebben.»

– Dat verwachtten mensen ook van u en uw man. Hij heeft zelfs zijn verkiezingscampagne rond het woord ‘Change’ gebouwd.

OBAMA «Paradoxaal genoeg kunnen we veel van wat we wensen, in onszelf vinden. Het hangt samen met hoe we onszelf zien en met welke rol we denken te kunnen spelen. Ik heb het in mijn boek over de macht die we allemaal hebben om kleine dingen te veranderen, de small power. In crisistijden als deze denken we dat alleen nog krachtdadige ingrepen soelaas kunnen brengen. Ook veel jonge mensen denken in grote woorden: de klimaatverandering moet nú gestopt worden, er moet nú een einde komen aan alle wapengeweld. Ze willen mensen aanspreken zoals Beyoncé dat doet. Maar de meesten onder ons kunnen alleen invloed uitoefenen op hun directe omgeving.

»We worden ook overweldigd door de omvang van al die problemen, en we verliezen er de moed en onze energie door. In zulke tijden wil ik mensen moed geven en ze aansporen zich te concentreren op wat ze echt kunnen veranderen.»

– U zou veel mensen een hart onder de riem steken als u zich kandidaat stelt voor het presidentschap. U bent tenslotte één van de meeste bewonderde vrouwen ter wereld.

OBAMA (lacht) «Nee, dat ga ik niet doen. Dat heb ik al meermaals gezegd.»

– Waarom eigenlijk niet? Hebt u niet het gevoel dat u in crisistijden uw verantwoordelijkheid moet nemen?

OBAMA «Veel mensen denken dat het zo eenvoudig is: je verkiest iemand tot president van de Verenigde Staten, en dan regelt die het wel even. In werkelijkheid heeft de president niet zoveel macht. Dat heb ik zelf van dichtbij kunnen ervaren. Hij kan zijn land ook maximaal acht jaar dienen.

»Je mag niet al je hoop op één iemand vestigen en dan achteroverleunen, hoe graag we dat ook zouden willen.»

– De kiezers verwachten wel dat de politici zich om alle problemen bekommeren.

OBAMA «Ja, dat wordt van elke staats- of regeringsleider verwacht. Maar ik bedoel dat we allemaal onze bijdrage moeten leveren om dingen te veranderen. We moeten allemaal offers brengen.»

Glazen plafond

– Behalve de opeenvolgende crisissen is er ook nog oorlog in Europa. U hebt als first lady president Poetin ontmoet. Hebt u ooit gedacht dat hij in staat zou zijn zo’n brutale oorlog te ontketenen?

OBAMA «Mensen zitten ingewikkeld in elkaar. Ik heb nog mensen zoals president Poetin ontmoet, maar daarom ken ik hen nog niet. Ik had geen tijd om hun psyche te doorgronden of te proberen te begrijpen hoe zij naar de wereld kijken of wat ze hopen en verwachten. Als mens, als moeder en als vrouw kan ik me niet voorstellen dat een oorlog om het even welk probleem kan oplossen. Ik begrijp ook niet waarom je gigantische rijkdommen zou willen vergaren in plaats van ervoor te zorgen dat iedereen een job en een dak boven zijn hoofd heeft. Er is veel in deze wereld dat ik niet begrijp. Zoveel van wat er gaande is, heeft gewoonweg geen zin. Ik geloof dat dat één van de redenen is waarom we allemaal vaak het gevoel hebben dat we de controle verliezen.»

– Hoe bespreekt u die onderwerpen met uw dochters Malia en Sasha? Zou u hen aanmoedigen om in de politiek te gaan?

OBAMA «Het belangrijkste is dat ze zelf uitzoeken hoe ze hun leven zin kunnen geven. Een openbare functie of een carrière in de politiek is iets voor mensen die daar de passie en de vaardigheden voor hebben. Je kunt hen niet zomaar met die verantwoordelijkheid opzadelen en zeggen: ‘Hier zijn de problemen, probeer ze nu maar op te lossen.’ Volgens mij is het verkeerd om een weg voor hen te willen uitstippelen: laat hen eerst zelf proberen te achterhalen welke richting ze uit willen.»

– Jonge mensen denken vaak in radicale termen als ze oplossingen voor problemen aanreiken. Krijgen u en uw man soms van jullie dochters te horen dat jullie vroeger veel meer hadden moeten doen tegen de klimaatverandering?

OBAMA «Onze kinderen kennen ons. Maar elke aanstormende generatie wil dingen veranderen en heeft kritiek op de vorige generatie, omdat die niet genoeg gedaan zou hebben. Dat is de essentie van activisme. Daarom ook willen we altijd andere mensen aan de top: jonge mensen komen met nieuwe ideeën en standpunten, en hebben een een andere manier om de dingen aan te pakken. Eén ding wil ik hen wel vragen, voor ze hun voorgangers bekritiseren: ze moeten proberen te begrijpen in welke context die toen de beslissingen hebben genomen die ze hebben genomen.»

– Hoe bedoelt u?

OBAMA «Een 20-jarige kan terugblikken en kritiek geven op wat een al te makkelijke oplossing lijkt, maar het kan tien jaar geleden misschien een heel moedige beslissing geweest zijn. Veel mensen zouden kunnen opwerpen dat Martin Luther King destijds niet boos genoeg is geweest, hij had meer moeten doen of meer moeten eisen. Dingen kunnen alleen maar veranderen omdat anderen vóór ons al vooruitgang hebben geboekt.

»Ik heb niet liever dan dat mijn kinderen en hun generatie het stokje van ons overnemen, dat ze onderzoeken wat we goed of verkeerd gedaan hebben, en dan zelf meetbare veranderingen proberen voor elkaar te krijgen. Dat is vooruitgang. Maar ze mogen niet denken dat ze over één nacht ijs kunnen gaan – kritiek op politici van de vorige generatie komt er vaak op neer dat ze niet alle problemen hebben opgelost, maar dat kan ook niet.

»Als jongere mensen het roer overnemen, hoop ik ook dat ze niet snel hun geduld verliezen, want ze zullen onderweg op hindernissen stoten, blauwe plekken oplopen en op grenzen botsen. Ik zou niet graag hebben dat ze het opgeven wanneer het moeilijk wordt, want alleen stap voor stap kun je vooruitgang boeken.»

– Activisten als Greta Thunberg zijn erg radicaal: zijn zij lichtende voorbeelden voor de jongere generaties?

OBAMA «Absoluut! Maar ze moeten beseffen dat hun radicalisme gestoeld is op de resultaten die hun voorgangers hebben geboekt, en die ons gebracht hebben waar we nu staan. Als ik aan mezelf als jonge advocaat terugdenk, dan zie ik weer de vrouwelijke vennoten voor me in het grote advocatenkantoor waar ik aan de slag was. Ze waren tien of vijftien jaar ouder dan ik, en ze waren er als eersten in geslaagd vennoot van zo’n kantoor te worden: zij hadden als eerste het glazen plafond doorbroken. Hun strijdlust was anders dan de mijne. Ze dachten niet na over het ouderschap of over hun baby de borst geven op kantoor. Daar stond hun hoofd niet naar, want ze hadden hun handen al meer dan vol. Ik kon voortbouwen op wat zij hadden bereikt, en het zou niet fair geweest zijn om dan te zeggen: ‘Waarom waren jullie destijds niet radicaler in jullie eisen voor gelijke rechten?’ Ze hebben gedaan wat ze konden. Ze waren in hun tijd de eersten en de enigen.»

– Is het soms toegestaan om de regels te overtreden als je veranderingen erdoor wilt duwen?

OBAMA «Dat staat buiten kijf.»

– Zou dan ook de wet overtreden mogen worden? Nu vallen klimaatactivisten kunstwerken aan en blokkeren ze het verkeer.

OBAMA «Ik heb me al mijn hele leven afgevraagd of ik in de dingen die ik doe, gedreven word door woede of door beredeneerde overwegingen, of door een mengeling van beide. Als ik het over fatsoen en waardigheid heb, dan betekent dat voor mij dat ik over het doel van mijn acties nadenk. Zal ik door wat ik zeg of doe, de verandering die ik voor ogen heb kunnen teweegbrengen? Of laat ik gewoon mijn primaire gevoelens de vrije loop?

»Als first lady van de Verenigde Staten had ik vaak redenen te over om woedend te zijn. Ik werd in die periode langs alle kanten tegelijk aangevallen. Maar als ik daar op een minder gepaste manier op had gereageerd, zouden de mensen niet meer naar mij geluisterd hebben. En daar ging het me tenslotte toch om: ik moest niet mijn woede kunnen afreageren, maar wel de mensen zover krijgen dat ze naar mijn standpunt willen luisteren. Ik bereik mijn doel niet als ze mijn mening afserveren omdat ik te emotioneel zou zijn.»

– Kunnen jonge mensen op hun leeftijd al zo rationeel denken en handelen?

OBAMA «Jongeren zijn nu eenmaal anders. Op mijn 19de of 20ste heb ik beslissingen genomen die ik op mijn 58ste niet meer zou nemen. Ik zou veel dingen niet doen die een 19-jarige activiste wel doet. Omdat ik ouder ben, omdat ik duidelijker weet wat ik wil bereiken en op welke manier, wat belangrijk is voor mij en wat volgens mij werkt. We hebben allemaal gewoon veel tijd nodig om alles goed te kunnen overdenken. Maar laten we geduld en begrip hebben voor de jongeren, en laat hen uitproberen wat werkt en wat niet. »

– U kaart in ‘Het licht in ons’ ook even uw persoonlijke angsten aan. Boezemt een mogelijke politieke comeback van Donald Trump u angst in?

OBAMA «De gedachte alleen al bezorgt me koude rillingen.»

– Veel Democraten overleggen momenteel of ze wel met de bijna 80-jarige Joe Biden naar de volgende verkiezingscampagne moeten trekken.

OBAMA «Daar ga ik me niet over uitspreken. Alleen dit: in de politiek is het zinloos om op de achterbank aan het stuur te proberen draaien (lacht).

»Weet u, ik vind het telkens weer verbazingwekkend dat weinig mensen geschikt zijn om een land te leiden, maar dat heel veel mensen denken te weten hoe het beter zou kunnen. We zeggen toch ook niet tegen de dokter hoe hij ons moet behandelen, of tegen de automecanicien hoe hij onze auto moet herstellen?»

Aan de keukentafel

– U hebt met uw man recent uw dertigste huwelijksverjaardag gevierd. Is dat de grootste verwezenlijking in uw leven?

OBAMA «We kennen elkaar al langer dan dertig jaar. Het is een hele prestatie om zo lang getrouwd te zijn, dat is waar. Mijn huwelijk maakt deel uit van mijn sterkte. De relatie met mijn man, onze gemeenschappelijke herinneringen, alles wat we samen opgebouwd hebben, de dalen waar we doorheen moesten en de toppen die we bereikt hebben, dat alles heeft me gevormd tot wie ik ben.»

– Wilt u ons uw geheim voor een geslaagd huwelijk verklappen?

OBAMA «Wat me altijd heeft geholpen, is mijn keukentafel, zoals ik die in mijn boek noem. Neem dat niet te letterlijk, het gaat er gewoon om dat ik vaak familie en vrienden ontvang, ook toen ik first lady was, met wie ik over van alles en nog wat praat.

»Ik leer nog altijd nieuwe vrienden kennen, en het verbaast me steeds weer dat zoveel mensen, in de VS althans, dat niet zo belangrijk vinden. Hun job komt op de eerste plaats, en misschien ook nog hun gezin. Maar als je een brede kring van relaties onderhoudt, vind je stabiliteit in deze onzekere tijden. Dat is iets wat veel mensen te makkelijk vergeten.»

© Stern

Michelle Obama, ‘Het licht in ons’, Hollands Diep.