Mohsin Hamid: ‘Liefde is onzin in een wereld waarin iedereen geobsedeerd is met zichzelf’

Stel, op een ochtend ontwaak je en ontdek je dat je huidskleur is veranderd in een donker en onmiskenbaar bruin. Het overkomt Anders in de roman ‘De laatste witte man’, waarmee de Pakistaanse bestsellerauteur Mohsin Hamid (51) de tijdgeest alweer genadeloos vat. Hamid, geboren in de miljoenenstad Lahore, woonde tot zijn 9de in Californië. Op zijn 18de keerde hij terug naar de Verenigde Staten, waarna hij onder applaus van Nobelprijswinnares Toni Morrison aan Princeton afstudeerde. Sinds 2009 woont hij weer in Lahore, een indirect gevolg van het kantelmoment 9/11. Geen uitgelezener kandidaat dan hij om een toespraak te houden over toevluchtsoorden, deze week op het Passa Porta Festival in Brussel.

MOHSIN HAMID «Natuurlijk hebben de aanslagen van 11 september 2001 in de States de wereld voor iedereen veranderd. Maar mijn hele leven is erdoor op z’n kop gezet. Vóór 9/11 maakte het niemand iets uit dat ik de Pakistaanse nationaliteit had: ik was naar een prestigieuze Amerikaanse universiteit geweest, had een goeie baan in New York. Zolang ik maar een visum had, was alles oké. Na 9/11 werd ik op de luchthaven tegengehouden en ondervraagd. Als ik me niet geschoren had, wilden mensen niet meer naast me zitten op de metro. Ik was altijd wit genoeg geweest – en opeens was ik het niet meer.»

HUMO Het inspireerde u om ‘De val van een fundamentalist’ uit 2007 te schrijven, en nu ook ‘De laatste witte man’.

HAMID «‘De val van een fundamentalist’ gaat over een gekleurde man. Hij heeft een goeie job en een ‘Amerikaans’ leven, maar wordt zich bewust van zijn niet-wit zijn in een witte samenleving. Hij vraagt zich af: is het wel een goed idee dat ik me assimileer? ‘De laatste witte man’ gaat over hoe wit zijn nu onder vuur ligt. Over de witte mens die merkt dat zijn status in zijn eigen samenleving verandert.»

HUMO Hij moet onder ogen zien dat zijn gedrag in de geschiedenis veel te wensen heeft overgelaten.

HAMID «Ten eerste is er, inderdaad, een morele dreiging. De witte mens heeft altijd als moreel hoogstaand te boek gestaan, maar die status wordt onhoudbaar. Het racisme, de politie die burgers neerschiet, migranten die verdrinken voor de westerse kusten, oorlogen en invasies: het wordt allemaal meer dan ooit ter discussie gesteld. Dat Barack Obama in 2009 president werd – géén witte man in het Witte Huis – heeft de gevestigde orde doen wankelen.

»Er is ook een culturele dreiging. Zwarte muziek wordt almaar populairder, het aantal interraciale koppels groeit, de straten lopen vol met mensen van veel meer kleuren dan vroeger. De westerse mens wordt bang dat zijn cultuur verwatert, en zelfs dat hij uit zijn eigen cultuur weggefilterd wordt.»

HUMO In het begin hoopt Anders dat hij snel weer wit wordt. Wilde u zich na 9/11 ook ‘witter’ voelen?

HAMID «Iedereen wilde dat alles weer ‘normaal’ werd, ja, maar dat gebeurde niet. De angst voor migranten en mensen met een donkere huidskleur bleef niet alleen, hij nam ook nieuwe vormen aan. Zoals die van Donald Trump en zijn Make America great again en die van de Brexit. De populistische en nostalgische impulsen die je ook ziet in China, Brazilië, Rusland, noem maar op: het zijn allemaal tekenen van een nieuwe wereld. In die zin luidde 9/11 het einde in van een kosmopolitische droom, van de gedachte dat we er allemaal samen iets fantastisch van konden maken.

»Vandaag wordt er alleen nog gedroomd van scheidingen. Dan hoor je: ‘Wij zijn de échte Turken.’ Of: ‘Wij zijn de échte Amerikanen.’ En dus vinden al die groepen dat ze zichzelf moeten verdedigen. We zijn in de greep gekomen van een bijna panisch gevoel van onveiligheid. Dat heeft ons in de armen van al die ‘sterke mannen’ gedreven.»

HUMO Wat heeft die evolutie met u persoonlijk gedaan?

HAMID «Ik ben veel gevoeliger geworden. Iemand die niet naast me wil zitten, een agent die me aanhoudt voor een ondervraging: het overkomt me almaar vaker. Maar is dat omdat iedereen minder tolerant is geworden? Of omdat ik zelf banger ben geworden voor die nare ontmoetingen? Is die angst gerechtvaardigd? Ik kom er maar niet uit. En zo strompelen wij op dit moment allemaal door onze levens.»

HUMO In ‘De laatste witte man’ worden steeds meer witte mensen langzaam bruin. De moeder van Oona, Anders’ vriendin, volgt paniekerig de sociale media en droomt van moordacties. Is geweld onontkoombaar?

HAMID «Mens en technologie raken sterker met elkaar verweven. De algoritmes van de sociale media dwingen ons om, zoals robots, binaire opdelingen te maken: ben jij man of vrouw? Moslim of geen moslim? Door die dwang om mensen in groepen op te delen, radicaliseert Oona’s moeder.

»De sociale media zijn volledig afgestemd op één vraag: hoe trek je de aandacht van zoveel mogelijk mensen? Welnu, de beste manier om dat te doen is door ze bang te maken. Het zit in onze natuur om alert te zijn voor alles wat ons bedreigt: ooit moesten we tijdig een leeuw kunnen bespeuren om niet te worden opgepeuzeld. Daarom blijft negatieve informatie ons ook altijd het meest bij – ik zal een slechte recensie altijd langer onthouden dan een enthousiaste (lacht). Seks trekt natuurlijk ook onze aandacht, maar angst is niet zoals een orgasme. Angst wortelt zich. Angst blijft. Daardoor staan mensen op springen en wordt geweld steeds onvermijdelijker. Het is tijd om dat te erkennen en ons ertegen te verzetten.»

HUMO ‘De laatste witte man’ is geen dystopie. Iedereen wordt langzaam bruin, het geweld gaat liggen. Het zou mooi zijn als we opeens zouden zeggen: ‘Ras bestaat niet meer.’ Maar dat gaat niet zomaar.

HAMID «Nee, maar we zouden wel kunnen nadenken over de vraag in hoeverre ras een constructie is. We kunnen met onze verbeelding ook andere constructies bedenken en zo ontsnappen aan dat problematische verhaal.»

HUMO Anders verliest zijn witte huidskleur en witte leven: vooral met dat gevoel van verlies weet hij zich geen raad. Had u dat gevoel ook?

HAMID «Ja. Om me heen zie ik veel mensen die zich geen raad weten wanneer ze iets of iemand verloren hebben. Het kapitalisme leert je van jongs af: richt je op je eigen belangen en dan zorgt het systeem wel voor de rest. Maar dat gebeurt niet. Ondertussen zijn onze banden met al het andere langzaam afgebrokkeld. Met de religie en de rituelen die ons vroeger hielpen verlies te verwerken. Met onze families, onze natie, onze tribe, waar we ooit een plek hadden, een rol. Daar staan we nu, alleen, zonder anker, in een instortende wereld.»

HUMO Bent u ook daarom in 2009 met uw gezin terug naar Pakistan verhuisd: om de banden weer aan te halen?

HAMID «De impuls om weer naar het Oosten te gaan is begonnen met 9/11, maar dat romantische idee heeft ook meegespeeld, ja. Veel dingen bevallen me niet aan Pakistan: de hiërarchie die mensen uitsluit, de politie die slaat op de aanhangers van Imran Khan (die vorig jaar werd afgezet als premier, red.). Maar dat mijn kinderen met hun grootouders kunnen spelen, die liefde tussen generaties: daar hou ik enorm van.»

HUMO Toen ze witte mensen waren, was de liefde tussen Oona en Anders vrijblijvend, maar tijdens de crisis wordt hun connectie dieper.

HAMID «Natuurlijk is liefde onzin in een wereld waarin iedereen geobsedeerd is met zichzelf. Iemand van wie je houdt, is tenslotte nooit helemáál van jou. In de soefi-literatuur is er het mooie verhaal van de mot die onweerstaanbaar wordt aangetrokken door zijn grote liefde: de vlam die hem uiteindelijk zal consumeren, waardoor zijn ‘zelf’ ophoudt te bestaan. Dat de liefde, van welke aard ook, ons kan doen loskomen van die obsessie met onszelf: dat is de kern van wat ik wil vertellen.»

Mohsin Hamid is op donderdag 23 maart te gast op het Passa Porta Festival in Théâtre National, Brussel.