Mussolini voorzag een fascistische eeuw. Krijgt hij toch nog gelijk?

Lange tijd leken de fascisten verdwenen van het wereldtoneel. Te vroeg gejuicht, ziet historicus Roger Griffin tot zijn spijt. Wordt dit dan toch de ‘fascistische eeuw’ die Mussolini voorzag?

In het lemma over fascisme in de hernieuwde uitgave van de Enciclopedia Italiana uit 1932 deed Benito Mussolini een voorspelling. Hij schreef dat de 19de eeuw er weliswaar een was geweest van socialisme, liberalisme en democratie, maar dat de 20ste eeuw niet hetzelfde hoefde te zijn. Er waren, zo beweerde hij, goede redenen om aan te nemen dat het de eeuw zou worden van ‘het gezag’, van ‘rechts’: een fascistische eeuw.

Toen Mussolini zijn voorspelling deed, had het fascisme de wind mee. Het liberalisme was door autoritaire regimes in steeds meer landen afgedankt en het nazisme, dat in 1928 nog maar 2,6 procent van de kiezers achter zich had, stond inmiddels op 37 procent. Tegelijkertijd kondigden zowel obscure als prominente westerse intellectuelen de ‘ondergang van het Westen’ aan en kwamen ze met draconische oplossingen om de crisis van de beschaving het hoofd te bieden.

Mussolini voelde de tijdgeest dus goed aan. Een paar maanden nadat Hitler rijkskanselier is geworden, schrijft hij: ‘We zitten midden in een tijd die we kunnen omschrijven als de overgang van het ene type beschaving naar het andere. De ideologieën van de 19de eeuw storten in en niemand wil ze nog verdedigen.’ Vervolgens legt hij uit dat het socialisme ‘door marxistische dogma’s gemummificeerd is’ en dat veel democraten en liberalen ‘van mening zijn dat de demo-liberale fase van westerse staten voorbij is’. Maar gelukkig: de ‘nieuwe fascistische ideeën die in alle landen van de wereld opgang maken’ zullen op tijd gerijpt zijn om een positieve toekomst voor de mensheid te garanderen.

Bij het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog hadden veel liberale democratieën plaatsgemaakt voor autoritaire staten. Franco had gezegevierd in Spanje; Italië, Duitsland en Japan hadden de ‘As’ gevormd. Rond Kerst 1941 was met Operatie Barbarossa spectaculaire vooruitgang geboekt in de strijd tegen de Sovjet-Unie en was de Wehrmacht nog niet verslagen bij de beslissende slag om Moskou. Drie weken daarvoor had asmogendheid Japan de Amerikaanse vloot in Pearl Harbor vernietigd. In die tijd was het vooruitzicht van een genazificeerde ‘Brave New World’ niet bepaald een dystopische fantasie: Frankrijk en de rest van Noord-Europa zouden de ‘Europese Nieuwe Orde’ vormen, Oost-Europa zou een cluster van nazi-vazalstaten worden, Japan zou heersen over het Verre Oosten, Afrika zou volledig gekoloniseerd zijn door Europese fascistische en autoritaire staten, en Latijns-Amerika zou in handen zijn van gefascistiseerde dictators. Alleen Noord-Amerika zou standhouden als belegerde zone van de liberale democratie, maar hoelang nog?

De nederlaag van het fascisme

Het liep anders. Op 15 augustus 1945 waren de drie asmogendheden verslagen en overgenomen door hun aartsvijanden: de communisten en de liberaal-democraten. Daarbij waren twee Japanse steden weggevaagd, en ook het Derde Rijk lag grotendeels in puin. Sindsdien zijn de vele pogingen van fascisten om de dromen van de jaren dertig te doen voortleven op niets uitgelopen, of het nu gaat om politieke partijen, ontdaan van paramilitarisme, militante splintergroepen, internationale netwerken van rechtse intellectuelen, witte racisten die het universele nazisme aanhangen, het ‘metapolitieke’ Nieuw Rechts of een nieuw type ‘cyberfascisten’. Wat voor invloed ze ook hebben gehad op lokaal niveau en hoe diepgeworteld het waandenkbeeld ook is dat fascisten een wereldwijde gemeenschap vormen van gelijkgestemde ultranationalisten en racistische revolutionairen die op het punt staan ‘door te breken’: als factor in de vorming van de moderne wereld lijkt hun fascisme nogal krachteloos geworden.

Begin jaren negentig, toen de Koude Oorlog op z’n eind liep, was de dreiging van het fascisme bijna helemaal verdwenen en kon Francis Fukuyama met gerust hart voorspellen dat de botsingen tussen fanatieke ideologieën die de geschiedenis van de mensheid hadden bepaald, voorgoed tot het verleden zouden behoren. Gelukkig (vanuit liberaal standpunt bekeken) liep de ‘Geschiedenis’ op haar einde. Mussolini had simpelweg ongelijk gehad. Gedurende de eerste helft van de 20ste eeuw hadden de democratie, de hele joods-christelijke traditie en die van de humanistische Verlichting in de touwen gehangen. Maar nu hadden ze de alleenheerschappij en waren alle vijandige ideologieën verslagen.

De wedergeboorte van het fascisme

De geschiedenis is echter een caleidoscoop van perspectieven, die veranderen als grote nieuwe ontwikkelingen ons dwingen het verhaal dat wij erop leggen te herschrijven. Want stel nu dat we die eeuw van Mussolini niet zien als de 20ste eeuw, maar als de ‘honderd jaar sinds het begin van het fascisme’? Dan verandert het verhaal dat we onszelf vertellen drastisch. Want toen Fukuyama zijn artikel afrondde, kwamen de door wederzijdse etnische en religieuze haat gedreven burgeroorlogen in Joegoslavië net op gang en waren Timothy McVeigh en David Copeland zich aan het voorbereiden op de dodelijke aanslagen die ze zouden plegen in respectievelijk Oklahoma en Londen.

Beiden waren deels geïnspireerd door The Turner Diaries, de fictieve dagboeken van een blanke racist die guerrillastrijder wordt voor de ‘Organisatie’ die met succes deelneemt aan de beslissende oorlog aan het eind van de 20ste eeuw. Daarin verslaat de arische meerderheid uiteindelijk alle mensen die door ras of ideologie ‘erfelijk belast’ zijn en roeit ze hen vervolgens uit; eerst in de Verenigde Staten en daarna in de rest van de wereld. Het idee om een overheidsgebouw op te blazen met een bom in een bestelbusje had McVeigh overgenomen uit dat boek. Het is een soort modern Mein Kampf, opgedragen aan ‘de grote Adolf Hitler’. In 1998 werd in Duitsland de Nationalsozialistischer Untergrund (NSU) opgericht, een terroristische organisatie die tien moorden, drie bomaanslagen en veertien bankovervallen zou plegen. Samen schetsten deze aanvallen op de rechtsstaat de contouren van nieuwe verschijningsvormen van het fascisme, die zich pas later zou openbaren.

Sinds de millenniumwisseling is de opkomst van populistische partijen en identiteitspolitiek bevorderd door een reeks dodelijke jihadistische aanslagen in Europese steden, en door de normalisering van het ‘differentieel’ racisme waarvan Nieuw Rechts de voortrekker is. De vreemdelingenhaat die zich richt tegen bepaalde buitenstaanders, is verergerd door allerlei echte en ingebeelde problemen als gevolg van multiculturalisme, economische migratie en (het risico van) een massale toevloed van vluchtelingen uit conflictgebieden. Intussen zijn populistische regeringen en niet-liberale democratieën van Hongarije tot China een etnocentrisch beleid gaan voeren van uitsluiting of gedwongen integratie, terwijl elders verschrikkelijke vormen van etnische of religieuze zuivering hebben plaatsgevonden door terroristische regimes en bewegingen. In dezelfde periode voelden fascisten van ‘alt-right’ in de VS zich voldoende gesterkt door de opkomst van het officieel goedgekeurde populisme in hun land om tevoorschijn te komen en openlijk steun te betuigen aan de president. Ook voorvechters van extreem-rechtse oplossingen voor de groeiende wereldwijde problemen van (on)gelijkheid en maatschappelijke integratie hebben een plaats gevonden onder de brede paraplu van de populistische organisaties die je tegenwoordig in alle westerse landen vindt, soms zelfs als regeringspartij of coalitiepartner.

Wat betreft degenen die trouw blijven aan de revolutionaire visie van het oorspronkelijke fascisme: enkele neonazistische splintergroepen nemen nu de NSU als voorbeeld. Andere figuren handelen uit zichzelf, zoals de Amerikaan Dylann Roof (de dader van de schietpartij in een zwarte kerk in Charleston), de Brit Tom Mair (de neonazi-moordenaar van anti-Brexit-politica Jo Cox) en de Noor Anders Breivik (die 69 deelnemers aan een socialistisch zomerkamp voor jongeren doodschoot omdat de Arbeiderspartij in zijn ogen de massa-immigratie van moslims had bevorderd). En nu heeft Brenton Tarrant vorige week in Nieuw-Zeeland een nog ‘verfijnder’ voorbeeld gecreëerd voor fascistische extremisten die een einde willen maken aan de ‘volkerenmoord op het blanke ras’. Deze terroristische aanslagen tonen aan dat je ook zonder te zijn aangesloten bij een geüniformeerde organisatie of ‘leider’, krachtige ‘actiepropaganda’ kunt voeren voor duizendjarige fantasieën van etnische apartheid, culturele zuivering, gedwongen repatriëring en de eindstrijd van een rassenoorlog: een alternatief ‘einde van de geschiedenis’.

Tarrant laat zien hoe dramatisch het fascisme zich sinds de tijd van Mussolini en Hitler heeft ontwikkeld onder invloed van mondialisering en internet. Het nazisme is nu niet meer de ideologie van de hergeboorte van Duitsland, maar van het mythische, witte ‘arische’ ras dat over de hele wereld strijdt tegen de veronderstelde etnische en ideologische vijanden van de eigen ‘zuiverheid’. (Een soortgelijke vorm van mondialisering heeft zich voltrokken in de jihadistische versie van de islam.) Tarrant ontwikkelde zijn gepolitiseerde haat via het wereldwijde web, daar verzamelde hij informatie over extremisme en terrorisme, daar kocht zijn wapens, daar livestreamde hij zijn moordpartij en publiceerde hij zijn ‘manifest’. Binnen enkele minuten begonnen nieuws- en sociale media zijn symbolische daad van geweld en de ideeën daarachter over de hele wereld te verspreiden.

De kern van die ideeën is het centrale thema van alle vormen van waar fascisme: de status quo moet worden vernietigd zodat ‘de natie’ (dat is hier geen natiestaat, maar een etnische categorie) herboren kan worden. Aangemoedigd door het tijdperk van Wikipedia hebben moderne fascisten hun eigen doe-het-zelfvariant van geïdeologiseerde haat geschapen. Uit Tarrants manifest blijkt dat neonazisme het primaire ingrediënt is: op de eerste pagina staat de zwarte zon, het logo van het ‘universele’ nazisme, overgenomen van het patroon op de vloer van de noordelijke toren van kasteel Wewelsburg, dat Heinrich Himmler liet verbouwen. Het lijkt op een combinatie van een spinnenweb en een hakenkruis. Het multiculturalisme en de islam – kwesties die in het Derde Rijk niet speelden – zijn de voornaamste symptomen van het maatschappelijk verval dat geëlimineerd moet worden. Ook Oswald Mosley, de leider van de Britse Unie van Fascisten in het interbellum, is een belangrijke invloed voor Tarrant. Er zijn echter ook eigentijdse invloeden. De titel van het manifest is ‘De grote vervanging’, een verwijzing naar de theorie uit 2012 van Renaud Camus: omdat het geboortecijfer van de ‘witten’ daalt en dat van andere etnische groepen stijgt, zal de westerse beschaving geleidelijk tot barbarij vervallen en zal Europa transformeren tot Eurabië. Tarrants voorbeeld voor de ideale terroristische aanslag tegen islamisering is Anders Breivik. Net als sommige ziektekiemen geeft het fascisme blijk van een opmerkelijke veerkracht als het gaat om aanpassingen aan de radicaal veranderde naoorlogse sociaal-politieke omgeving. Al is het altijd oppassen met ziektemetaforen: ook de nazi’s gebruikten die veelvuldig om massale uitroeiing goed te praten.

Een nieuwe eeuw van rechts?

Intussen zorgt de toenemende existentiële crisis van de islam in een steeds verder geseculariseerde moderne wereld ervoor dat de extreem-rechtse fundamentalistische verdraaiing daarvan, het salafistisch jihadisme, nog geen tekenen van verzwakking vertoont in de wereldwijde oorlog tegen de jahilia, de decadente wereld van de ‘ongelovigen’. Het ernstige gevaar dreigt dat met de toenemende economische en demografische, vluchtelingen- en grondstoffencrises, in combinatie met een dreigende ecologische ramp, de golf van ‘identiteitspolitiek’ zal uitgroeien tot een tsunami. Een ‘belegeringsmentaliteit’ kan dan de norm worden en tot uiting komen in een politiek van ressentiment, die dualistische visies van ‘goed’ tegen ‘kwaad’ voedt, in samenzweringstheorieën, in onverdraagzaamheid tegenover ‘het andere’, in openlijk etnografisch en xenofoob of subtieler, differentieel racisme, in heimelijke toenadering tot conservatieve opvattingen over religie en veranderende sociale mores.

Als dat het geval is, besluiten we het eeuwfeest van de vorming van de eerste fasci met de opkomst van een verbond van antidemocratische, antipluralistische en antihumanistische krachten, terwijl de voorvechters van mensenrechten en egalitarisme steeds meer in de verdediging worden gedrukt. In sommige landen staan zij al met de rug tegen de muur, soms zelfs tegen een gevangenismuur. In die zin lijkt Mussolini’s voorspelling van een ‘eeuw van rechts’ minder megalomaan dan twintig jaar geleden. Vier jaar lang is Nederlandse media als de Volkskrant het zwijgen opgelegd door de bezettingsmacht van het Derde Rijk en zijn collaborateurs. We leven in een tijd waarin zorgvuldig geplande fascistische terreurdaden gruwelijke vergeldingen door islamistische tegenhangers kunnen uitlokken, en waarin de obsessie met ‘verschillen’ het liberale geloof in gedeelde menselijkheid dreigt te marginaliseren. Dit is geen tijd waarin democraten, of ze nu gelovig zijn of niet, zich weer stil moeten houden.