Na de dreigende taal tegen Boris Johnson: wat gebeurt er als Poetin écht kernwapens inzet? ‘In een kilometer omtrek verdampt álles direct’

‘Boris, ik wil je niet kwetsen, maar met een raket zou het maar een minuut duren, of zoiets’: Boris Johnson verslikte zich even in zijn afternoon tea toen hij in februari, vlak voor de Russische inval in Oekraïne, een ietwat verontrustend telefoontje kreeg van Vladimir Poetin. Niet bepaald de woorden die je wil horen van de man wiens vinger permanent op de rode knop lijkt te rusten, al relativeert de Britse premier het dreigend taaltje in het gesprek, waarover hij nu vertelt in een documentaire: ‘Hij speelde gewoon het spelletje mee in mijn pogingen om hem te doen onderhandelen’, klinkt het. Maar wat als Poetin, niet bepaald bekend om zijn standvastigheid, géén spelletje speelde? Drie scenario’s voor als de bom valt.

Die paddenstoel. Ineens torent hij uit boven het geplaagde Oost-Europese landschap, vanuit talloze standpunten gefilmd met beverige camera’s en mobiele telefoons. Vol ongeloof zult u de beelden bekijken. Een reusachtige boom van stof en vuur, die vorige eeuw zo iconisch werd als symbool voor het ergst denkbare wat de beschaafde wereld kan overkomen.

De drempel naar een nucleair conflict geldt als hoog, haast onneembaar misschien. Maar echt gerust zijn analisten er niet op. Aan de vooravond van de inval in Oekraïne hielden Rusland en Belarus nog een gezamenlijke oefening: met raketten waarop kernkoppen kunnen. Wat er gebeurt - áls er wat gebeurt - hangt af van de kracht van de kernbom, de plek waar hij wordt ingezet en vooral: hoeveel kernwapens er worden ingezet. Eén ding staat vast: ook een nucleair conflict op beperkte schaal heeft al snel enorme, verwoestende en langdurige gevolgen, die veel verder kunnen reiken dan de inslagplek zelf.

SCENARIO 1: Eenmalige kernbom

Tot tienduizenden doden, honderdduizenden gewonden; jarenlange plaatselijke ontwrichting

Een mogelijkheid waarmee het Westen rekening houdt, is dat Poetin eenmalig een kernwapen inzet om Oekraïne op de knieën te dwingen, of als schot voor de boeg, om het Westen op afstand te houden. Poetin zou ertoe kunnen overgaan om met een kleine kernbom een niet al te grote stad in as te leggen, of een kernwapen te laten exploderen in onbewoond gebied, als waarschuwing.

Een andere mogelijkheid is dat de Navo een eerste kernschot lost, in het geval Rusland en de Navo plaatselijk slaags raken, door bijvoorbeeld grensincidenten of ongelukkige schermutselingen op zee of in de lucht. De Navo zou dan met een ‘dial-a-yield’-kernwapen kunnen reageren. Dat is een tactisch kernwapen waarvan de explosiekracht kan worden ingesteld, met als ondergrens ‘slechts’ 300 ton TNT-equivalenten, vergelijkbaar met de havenexplosie die in 2020 in Beiroet ruim tweehonderd personen het leven kostte. Doel daarvan zou zijn Poetin naar de onderhandelingstafel te dwingen, een aanpak die in militair potjeslatijn ‘escaleer voor de-escalatie’ heet.

Ook een enkele kernexplosie kan al een ramp van ongekende proporties teweegbrengen. Om daarop zicht te krijgen, rekende vredesorganisatie Pax enkele jaren geleden door wat er zou gebeuren als er in de Rotterdamse Waalhaven een binnengesmokkelde kernbom zou afgaan van 12 kiloton TNT, vergelijkbaar met de atoombom op Hiroshima. In een kilometer omtrek zou alles direct verdampen. Van Schiedam tot Rhoon zouden mensen die buiten zijn brandwonden en netvliesschade oplopen. En tot in Den Haag zouden personen tijdelijk verblind raken.

En dan is er de nasleep. Radioactief water zou de laaggelegen woonwijken in Rotterdam-Zuid binnenstromen. Een wolk met radioactieve restproducten (‘fall-out’) zou, afhankelijk van de windrichting, Utrecht, Leiden of Breda bereiken. Zo’n 8 duizend personen zouden direct omkomen, 65 duizend overlijden aan de gevolgen van straling, nog eens 130 duizend mensen zouden stralingsziek worden maar het overleven.

In de jaren die volgen, zal er bij de direct overlevenden een iets verhoogde oversterfte zijn aan kanker: eerst aan leukemie bij kinderen, en na een jaar of tien aan andere kankers bij volwassenen, zo blijkt uit studies onder de overlevenden van Hiroshima en Nagasaki. Benedenwinds kan dat ook tientallen kilometers verderop al snel leiden tot tienduizenden kankergevallen extra, leert onderzoek naar de omwonenden van Amerikaanse kernbomtestplekken.

Het ontploffingsgebied zelf blijft zeker een tot vijf jaar onbewoonbaar. ‘Het is moeilijk nog een toekomst te zien voor de stad Rotterdam zoals we die kennen’, schrijft Pax. ‘Het hele stadscentrum zal langdurig verlaten zijn. De buitenwijken zullen geleidelijk meer verbonden raken met andere steden zoals Delft, Vlaardingen en Dordrecht. Tegen de tijd dat Rotterdam schoon genoeg is om te herbouwen, zijn de tijdelijke maatregelen misschien permanent geworden en zal de stad zoals we die kennen, zijn opgehouden te bestaan.’

SCENARIO 2: Beperkte kernoorlog

Honderdduizenden tot miljoenen doden en gewonden; langdurige ontregeling van het noordelijk halfrond

Een andere mogelijkheid is dat het conflict escaleert tot een plaatselijke kernoorlog met tactische kernwapens, die zich bijvoorbeeld zou beperken tot Oekraïne. Ook zo’n ‘kleine kernoorlog’ kan ontzettende gevolgen hebben. Uiteraard zouden er al snel honderdduizenden doden vallen en een veelvoud daarvan aan gewonden. Maar ook duizenden kilometers verderop zijn de gevolgen voelbaar, door de vele vluchtelingen die moeten worden opgevangen en de gewonden die moeten worden verzorgd.

Radioactiviteit is op grote afstand een minder acuut probleem, omdat de meeste fall-out in de nabije omgeving zal neerdwarrelen. Toen er na de kernramp in Tsjernobyl in 1986 een radioactieve wolk onze kant op waaide, hield men in Nederland de koeien binnen en werd de spinazie-oogst vernietigd. Toch werden er in buurlanden die zulke maatregelen níét namen, in de decennia die volgden geen extra kankergevallen gevonden. Terwijl er bij de Tsjernobyl-ramp voor ongeveer 10 tot 20 Hiroshimabommen aan radioactief materiaal vrijkwam.

Misschien een groter probleem zijn het stof en het roet dat tijdens het conflict worden opgestuwd, hoog de stratosfeer in, een luchtlaag waar de weerscyclus het vuil niet snel wegwerkt. Dat zou de wereld ongeveer een jaar of tien, vijftien lang veranderen in een afgekoelde, verduisterde schaduwwereld, totdat het roet eindelijk neerdwarrelt of uitregent. Zo volgde op de enorme vulkaanuitbarsting van de Tambora in 1815 een ‘jaar zonder zomer’, met mislukte oogsten en hongersnoden wereldwijd.

Een regionale kernoorlog zou al snel leiden tot vijf jaar lang een paar graden afkoeling, en zo’n 10 procent minder neerslag, becijferde recentelijk een internationaal onderzoeksteam onder leiding van Nasa-klimaatmodelleur Jonas Jägermeyr. De groep dacht daarbij aan een nucleair conflict tussen India en Pakistan met zo’n honderd kernexplosies, maar voor een regionaal conflict in Oekraïne zal het niet heel anders zijn, laat Jägermeyr desgevraagd per e-mail weten.

Het gevolg: een remming van het zonlicht die de landbouw van Rusland, China, Noord-Amerika en Europa in grote problemen zou brengen. Zelfs na vijf jaar zou er wereldwijd nog 13 procent minder graan beschikbaar zijn. Vergelijkbare verliezen in opbrengst zouden er ook zijn voor maïs, soja en rijst. Het gevolg: schaarste, die pas na een jaar of vijftien weer zou bijtrekken. Vooral landen die toch al sterk op voedselimport leunen, in Afrika, het Midden-Oosten en Midden-Amerika, zullen getroffen worden.

Veel is daarbij onzeker, zegt Jan Verhagen van de Wageningen Universiteit, die onderzoek doet naar de invloed van klimaatverandering op de voedselproductie. Zo is onduidelijk hoe de wereldhandel zich aanpast, belangrijk in het opvangen van schokken. ‘En mensen zelf zijn behoorlijk creatief. Die zullen, geconfronteerd met deze problemen, andere gewassen gaan verbouwen die beter tegen de omstandigheden kunnen.’

Uiteindelijk, stelt Jägermeyr, zal veel afhangen van de omvang van het conflict. ‘Vooral de hoeveelheid gebouwen en infrastructuur dat in brand vliegt en roet afgeeft, maakt uit. En we ontdekten dat factoren zoals het aantal en het type bommen, en het seizoen waarin het conflict plaatsvindt belangrijk zijn.’ Zo zullen minder sterke kernbommen puin minder hoog de dampkring in blazen, waardoor het ook weer sneller weg is.

SCENARIO 3: Volledige kernoorlog

Tot miljarden doden en gewonden; wereldwijde vernietiging

Het is geen toeval dat de krijgsterm ‘mutually assured destruction’ (wederzijds gegarandeerde vernietiging) zich laat afkorten tot MAD, het Engelse woord voor gek. De term werd in de jaren zestig gemunt door de conservatieve Amerikaanse analist Donald Brennan om aan te geven: natuurlijk is het onzinnig om zo veel kernwapens op elkaar te richten dat we bij een aanval niet alleen de ander, maar ook onszelf vernietigen.

Maar MAD is gebleven en werd een heuse doctrine, omdat er ook wel een zekere rust van uitgaat, van zo’n gewapende vrede. Totdat het een keer misgaat natuurlijk. Door een ongeluk, of zenuwen bijvoorbeeld: bij een beruchte militaire computeroefening in 1983 ging het mis nadat het team dat de Sovjet-Unie moest nadoen, een nucleair waarschuwingsschot van de VS opvatte als het begin van een algehele kernaanval.

De wederzijdse vernietiging is intussen, met ruim 13 duizend kernwapens wereldwijd, inderdaad mogelijk. Allereerst is er de directe schade. Een volledige kernoorlog zou meer dan de helft van de bevolking van het aangevallen land doden, becijferen fysici Richard Wolfson en Ferenc Dalnoki-Veress in een vorig jaar verschenen overzicht. De overlevenden zouden twee etmalen moeten schuilen: de tijd die nodig is voor de radioactieve fall-out om enigszins neer te dwarrelen.

Maar dán. Wat rest is een wereld vol rondstrompelende gewonden, zonder steden, ziekenhuizen, functionerende overheid, voorzieningen zoals drinkwater of energie, en met een stokkende voedselvoorziening. ‘Kunnen de overlevenden, met hun sociale- en overheidsstructuren in puin, dat het hoofd bieden?’, vragen Wolfson en Dalnoki-Veress zich af. ‘Zou er een ieder-voor-zich-houding ontstaan, die de noodzakelijke samenwerking voor een wederopbouw voorkomt?’

Wat de zaak extra bemoeilijkt, is, wederom, de klimaatontregeling. Al in 1983 schreef een groep atmosfeer- en planeetwetenschappers, met in de gelederen tv-astronoom Carl Sagan, een geruchtmakend artikel in Science waarin ze op basis van de toen beschikbare klimaatmodellen becijferden dat een grootschalige kernoorlog al snel kan leiden tot een langdurige ‘nucleaire winter’, als hele steden verpulverd raken en bossen in brand vliegen. Enigszins vergelijkbaar met de decennia-durende verduistering na de meteorietinslag die 66 miljoen jaar geleden de dinosauriërs uitroeide.

En dan zat men in 1983 nog aan de voorzichtige kant ook, blijkt uit latere onderzoeken met meer geavanceerde klimaatmodellen. Zelfs een oorlog met de huidige, toch wat gesnoeide kernwapenvoorraden zou al snel zo’n 8 graden afkoeling geven, en na tien jaar nog altijd 4. En dat is een gemiddelde: in de graanproducerende klimaatzone zou het zeker een jaar vriezen. De hoeveelheid neerslag zou intussen met zo’n 90 procent afnemen.

Wolfson en Ferenc-Veress schrijven erover op de onderkoelde, precieze toon waarop wetenschappers patent lijken te hebben. ‘Zoveel is inmiddels bekend over de mogelijke effecten van kernoorlogen, dat er haast universele overeenstemming is over de noodzaak ze te vermijden.’

(de Volkskrant)