‘Na de uitspraak reageerden onze klimaatministers opgelucht: ze wíllen geen doortastender beleid voeren’

De zondvloed in Wallonië, temperaturen tot vijftig graden in Canada en de verwoestende bosbranden in Californië: nooit leek de klimaatopwarming zo dichtbij en zo destructief als deze zomer. Wetenschappers waarschuwen al jaren dat het kritieke punt is bereikt, maar de overheden blijven talmen met maatregelen. In ons land probeert vzw Klimaatzaak de regering via processen tot handelen te dwingen. ‘We weten dat toekomstige overstromingen erger zullen zijn, en hittegolven zoals die in Canada ook bij ons zullen toeslaan.’

Half juni veroordeelde de correctionele rechtbank de verschillende Belgische overheden voor hun nalatige klimaatbeleid. De zaak was aangespannen door vzw Klimaatzaak, een burgerinitiatief dat wordt getrokken door bekende Vlamingen als Tom Lenaerts, Francesca Vanthielen en David Van Reybrouck. De vzw kon de rechtbank ervan overtuigen dat niet alleen wij, maar ook toekomstige generaties gevaar lopen door het huidige klimaatbeleid. Toch was het geen klinkende overwinning: de rechter ging niet in op de vraag om de overheden bijkomende verplichtingen en strengere uitstootnormen op te leggen. Klimaatzaak gaat daarom in beroep. ‘Hopelijk zullen de overstromingen in Wallonië de rechter in beroep doen beseffen dat er meer nodig is om het klimaat te redden dan een simpele veroordeling,’ zegt Eric Gillet, één van de advocaten van vzw Klimaatzaak.

HUMO Waarom dwong de rechter de overheden niet tot een strenger klimaatbeleid?

ERIC GILLET «We weten natuurlijk niet wat in het hoofd van die rechter speelde, maar het vonnis is een beetje onsamenhangend. De rechtbank is ver gegaan door de overheden te veroordelen, maar het lijkt alsof ze aan dat principiële vonnis geen concrete gevolgen durfde te verbinden. Het is een beetje een compromis à la belge. Dat was een teleurstelling: het afgelopen decennium heeft bewezen dat de overheden een gerechtelijk bevel nódig hebben om in actie te schieten. Om de opwarming van de aarde te beperken tot maximaal anderhalve graad, de doelstelling waartoe we ons hebben geëngageerd, waren we verplicht om tegen 2020 de broeikasgassen met veertig procent te verminderen ten opzichte van 1990. Dat is niet gebeurd: we haalden niet eens twintig procent. En sinds 2014 zien we helemaal geen daling meer.»

HUMO In Nederland en Frankrijk, waar soortgelijke rechtszaken werden aangespannen, stelden rechtbanken wel normen in. Heeft dat de overheden aangespoord tot handelen?

GILLET «Ja, in Nederland heeft de rechter de regering de verplichting opgelegd om de uitstoot van broeikasgassen met minstens 25 procent te verminderen in vergelijking met 1990. De regering heeft daarop de klimaatdoelstellingen verhoogd om dat percentage te halen. In Frankrijk heeft de Raad van State zopas de regering verplicht om de uitstoot van broeikasgassen met maar liefst veertig procent te verminderen tegen 2030. De Franse regering moet binnen de negen maanden met een geloofwaardig plan op de proppen komen.»

HUMO Hier haalden de verschillende klimaatministers opgelucht adem. Federaal minister van Klimaat Zakia Khattabi (Ecolo) zei dat klimaatbeslissingen niet door rechters moeten worden bepaald.

GILLET «We hadden niets liever gehad dan het klimaat niet voor een rechter te moeten brengen! Ik ben het er helemaal mee eens dat de regering het initiatief moet nemen in het klimaatbeleid. Maar het probleem is dat ze dat niet heeft gedaan. Mevrouw Khattabi, nota bene een groene minister, had na het vonnis de mouwen moeten opstropen en zeggen dat het dringend tijd was voor concrete maatregelen. Dat dat zelfs dan niet gebeurde, toont aan dat de regering niet bereid is om de urgentie van de zaak te zien.»

HUMO Vlaams minister Zuhal Demir (N-VA) was tevreden omdat de rechter niet had meegedaan aan wat zij een opbod aan percentages noemde.

GILLET «Ze gaat daarmee volledig voorbij aan de engagementen die ons land is aangegaan. Die percentages zijn er niet zomaar: ze zijn opgelegd door internationale akkoorden in de strijd tegen de opwarming van het klimaat. Als we ze niet nakomen, staan onze planeet nog tragische situaties te wachten.»

HUMO Zoals de overstromingen in Wallonië?

GILLET «Ja. Het IPCC (een expertenpanel van de VN dat de risico’s van de klimaatverandering onderzoekt, red.) waarschuwt al sinds 1990 voor extreme hitte en droogte, en daarnaast voor hevige regenval en overstromingen. Het waren niet de eerste overstromingen in Wallonië, maar wel de ernstigste tot nu toe. En dat is onze eigen schuld. We treden niet alleen onvoldoende op tegen de klimaatverandering, we hebben de afgelopen decennia onze regio ook zo ingericht dat we er heel erg kwetsbaar voor zijn geworden. Na iedere overstroming werd gewaarschuwd dat we moesten ophouden met bouwen in overstromingsgebied en dat we de verstening van de bodem moesten stoppen, maar daar is niets van terechtgekomen. Nu vernielt het water huizen die daar eigenlijk niet hadden mogen staan. De inwoners wéten dat er overstromingen kunnen voorkomen: in bepaalde wijken aan de Maas hebben ze hun verwarmingsketel op zolder staan in plaats van in de kelder. Maar het dringt nu pas door dat er wellicht hele wijken moeten worden verhuisd. We mogen geen halfslachtige maatregelen meer nemen.»

HUMO Het IPCC waarschuwde voor hittegolven zoals die in Canada vorige maand, met recordtemperaturen van 50 graden.

GILLET «Wat we nu in Canada zien, zullen we ook hier meemaken: dat is slechts een kwestie van tijd. Momenteel zitten we nog in een bevoorrechte situatie omdat we profiteren van het gematigde Atlantische klimaat. Maar we weten heel goed dat de regulerende rol van onze oceanen, die CO2 opslaan, vermindert door de klimaatopwarming. De oceaan zal ons dus niet lang meer beschermen. En we voelen nu al de effecten van de opwarming, al halen we nog niet de dramatische temperaturen van Canada en de Amerikaanse Westkust: ook bij ons waren de voorbije zomers extreem warm. Vroeger klaagden we steen en been omdat het voortdurend regende en koud was in mei en juni, nu zijn we blij als onze watervoorraad wordt aangevuld. De huidige opwarming evolueert veel sneller dan andere opwarmingen in de geschiedenis, zo snel dat de mens zich niet zal kunnen aanpassen. Dát is het probleem.»

HUMO Er zijn nog steeds mensen die beweren dat het heus wel meevalt met die klimaatopwarming, en dat de overstromingen in Wallonië daar geen gevolg van zijn.

GILLET «Toen hij nog president was, vond Donald Trump de klimaatopwarming ook maar onzin. Het is koud, spotte hij in de winter, maar toch zijn er mensen die beweren dat het klimaat opwarmt. Ook bij ons willen veel mensen niet zien hoe kritiek de toestand is. Daarin zou de overheid een didactische rol kunnen spelen. In het afgelopen jaar werden een pak moeilijke en onpopulaire covidmaatregelen genomen: ze waren nodig om de pandemie in te dijken, en de regering heeft de bevolking kunnen overtuigen van die noodzaak. Maar zulke maatregelen worden níét genomen om de klimaatopwarming tegen te gaan. Dat is erg verontrustend. Daarom is een rechtszaak zoals die van vzw Klimaatzaak ook nuttig: rechters kunnen over het klimaat oordelen zonder de stress van aankomende verkiezingen.»

HUMO Het heeft jaren geduurd voordat de rechtszaak van Klimaatzaak leidde tot een vonnis. De dagvaarding dateert al van 2015.

GILLET «Er zijn enorme vertragingen geweest. Drie jaar lang is er gebakkeleid over de taal van het proces: de zaak werd behandeld door een Franstalige rechtbank in Brussel, maar de Vlaamse regering stond erop dat er Nederlands moest worden gebruikt. Dat leidde tot een procedureslag die uiteindelijk in cassatie in ons voordeel werd beslist. Drie jaar ruziën over taalgebruik! Dat is een eeuwigheid als je bedenkt hoe snel de klimaatopwarming verloopt en welke maatregelen we in die tijd hadden kunnen nemen.»

HUMO U pleitte dat de regering de mensenrechten schond door het gebrekkige klimaatbeleid: niet enkel die van ons, maar vooral die van toekomstige generaties.

GILLET «Ikzelf zal niet erg getroffen worden door de klimaatverandering, maar mijn kleinkinderen des te meer. En de kinderen van mijn kleinkinderen, die nog niet zijn geboren, nóg meer. Hun leven zou weleens heel moeilijk kunnen worden, zelfs onmogelijk.»

HUMO De tegenpartij wuifde dat weg: ze zei dat toekomstige generaties nog niet bestaan en daarom geen rechten hebben.

GILLET «Ik was geschokt door die houding. De dag dat ik moest pleiten, zat er een zwangere dame in de zaal. Ik wees naar haar: ‘Het kind dat zij draagt, maakt deel uit van die toekomstige generaties,’ zei ik tegen de rechter. ‘U gaat me toch niet zeggen dat we geen verantwoordelijkheid dragen voor de gevolgen van ons gebrekkige beleid voor dat ongeboren kind?’ Het is dat misprijzen voor toekomstige generaties dat ons zover heeft gebracht. Onze levensstijl, onze economie, ons verbruik van de afgelopen twee eeuwen: we houden helemaal geen rekening met de impact van ons gedrag op diegenen die na ons komen.»

HUMO Klimaatzaak gaat in beroep tegen de beslissing van de rechter.

GILLET «Ja, net vanwege de opgeluchte reacties van de autoriteiten na de uitspraak van de correctionele rechter. Die waren schokkend en toonden aan dat er helemaal geen wil is om een doortastender beleid te voeren. We zijn intussen geconfronteerd met de vreselijke overstromingen in Wallonië: hopelijk zullen die een wake-upcall zijn, niet alleen voor de rechter maar ook voor de regering.»

MIGRATIEBELEID

HUMO Bent u altijd zo begaan geweest met het klimaat?

GILLET «Ik maakte me wel zorgen over de opwarming, maar pas sinds het klimaatakkoord van Parijs, in 2015, ben ik me echt in de materie gaan verdiepen. En nu ik kinderen en kleinkinderen heb, maak ik me natuurlijk nog méér zorgen.»

HUMO U bent nu met pensioen, maar u was jarenlang voorzitter van Amnesty International in België en advocaat van slachtoffers van de Rwandese genocide. Mensenrechten lopen als een rode draad door uw carrière van meer dan veertig jaar.

GILLET «Inderdaad, en ik heb enkele maanden geleden in een opiniestuk in La Libre Belgique geschreven dat ik vreesde voor een achteruitgang in mensenrechten in ons land. We kijken nu met zijn allen naar landen als Hongarije, waar Viktor Orbán de plak zwaait: daar krijgt de rechtsstaat het te verduren, zeggen we. Maar we vergeten dat Hongarije, net als Polen trouwens, jarenlang mensenrechtenschendingen heeft gekend onder de Sovjetbezetting. We kunnen daar dus niet echt spreken van een achteruitgang, omdat de mensenrechten er nooit werden gewaarborgd – al is het natuurlijk teleurstellend dat die landen sinds hun aansluiting bij de EU niet resoluut hebben gekozen voor meer mensenrechten. Maar we zouden beter in eigen boezem kijken: de manier waarop onze rechtsstaat al meer dan twintig jaar wordt uitgehold, is nog veel teleurstellender.»

HUMO Wat bedoelt u daarmee?

GILLET «Als advocaat heb ik in de afgelopen twintig jaar gezien hoe de toegang tot justitie voor de gewone burger alsmaar moeilijker werd. Openbare diensten worden geprivatiseerd of moeten functioneren alsof ze een privébedrijf zijn. De vorige minister van Justitie, Koen Geens (CD&V), had daar een handje van weg: hij sprak in economische termen over justitie, hij had het over input en output voor de magistratuur. Input, dat was het aantal procedures die werden ingeleid voor de rechtbank: dat aantal moest lager, en dat kon door burgers en bedrijven te ontmoedigen rechtszaken aan te spannen.»

HUMO Op welke manier?

GILLET «Bijvoorbeeld door de gerechtskosten op te voeren en de honoraria voor advocaten aan een btw van 21 procent te onderwerpen. Terwijl wij toch een essentiële dienst leveren! Ook werden rechtszaken vertraagd, onder meer doordat het aantal magistraten laag werd gehouden. Het was ook Geens die besliste dat vacatures voor vrijgekomen plaatsten van magistraten die met pensioen gingen, niet meer werden gepubliceerd. Zo bleven die posities vacant. Dat alles leidde ertoe dat justitie haar essentiële rol niet kon vervullen: het beschermen van de rechten van burgers.»

HUMO U bent ook heel scherp voor het migratiebeleid van de regering.

GILLET «We vangen hier vluchtelingen op in de meest erbarmelijke omstandigheden en laten toe dat ze worden mishandeld. Enkele jaren geleden verbleven migranten in het Maximiliaanpark in Brussel, waar ze ze keer op keer het slachtoffer werden van politiegeweld. In plaats van hen te verdedigen zei Theo Francken (N-VA), toen nog staatssecretaris voor Asiel en Migratie, dat ze moesten worden opgesloten en teruggestuurd: dat zou een signaal zijn voor migranten die nog wilden vertrekken naar België. Dat migratiebeleid is ook één van de redenen waarom we niet te ver van huis moeten kijken als we mensenrechtenschendingen willen zien.»