Na het incestboek van Camille Kouchner: 'Ik geloof nooit dat ze zelfmoord zou hebben gepleegd’

Eerder dit jaar zorgde Camille Kouchner voor grote ophef in Frankrijk: in haar zopas ook in het Nederlands verschenen boek ‘La familia grande’ deed ze uit de doeken hoe haar tweelingbroer tijdens zijn tienerjaren werd misbruikt door hun stiefvader, het gewezen Europarlementslid Olivier Duhamel. Maar al die jaren was nog iemand op de hoogte van dat grote geheim: de actrice Marie-France Pisier, tante van het slachtoffer. Enkele jaren nadat ze publiekelijk haar afschuw had uitgesproken over de zaak, werd ze dood in een zwembad teruggevonden. Het politie-onderzoek wijst in de richting van zelfmoord, maar dat kunnen haar naasten niet geloven.

Het is zondag 24 april 2011 in Saint-Cyr-sur-Mer, een badplaats in het zuiden van Frankrijk, nabij Toulon. Het is exact twee minuten over vier in de ochtend wanneer Frédéric K., de conciërge van een riante villa, de hulpdiensten belt.

– ‘Hallo, we hebben net iemand gevonden in een zwembad.’

– ‘Bewusteloos?’

– ‘Ze is meer dan bewusteloos...’

– ‘Een vrouw?’

– ‘Een vrouw.’

– ‘Hebt u haar eruit gehaald?’

– ‘Nee.’

– ‘Probeer haar al uit het zwembad te halen.’

– ‘We zullen het proberen, oké. Maar blijkbaar ligt ze er al een tijdje in. We hebben haar midden in de nacht gevonden. Wilt u dat ik haar er toch probeer uit te halen?’

– ‘Ja, dat zou goed zijn.’

– ‘Oké.’

Even later komt de brandweer van de Var ter plaatse. Zij halen het levenloze lichaam van actrice Marie-France Pisier uit het water. Het lichaam zit op een vreemde manier verstrikt in een zware smeedijzeren stoel. Haar man, Thierry Funck-Brentano, heeft haar een half uur eerder gevonden. Schreeuwend haalde hij de conciërge uit zijn bed. Nu herhaalt hij non-stop: ‘Wat een ramp. Een nachtmerrie.’

Om 7 uur ’s ochtends wordt de actrice doodverklaard. Op dat moment legt haar man een getuigenis af bij de gendarmes. ‘Eerst wilde ik het water in duiken. Maar toen ik zag dat mijn vrouw volledig levenloos was, heb ik mij bedacht. Er kwamen geen luchtbellen naar boven, er was geen teken van ademhaling. Het leek me duidelijk dat ze er niet net lag. En de vreemde positie, met die stoel, deed me ook denken dat ik maar beter niets kon aanraken.’ Het lichaam van Marie-France zit geklemd in het geraamte van de stoel, drijvend in het midden van het water. Met behulp van een lange stok had haar man tevergeefs geprobeerd de stoel naar de kant te bewegen. ‘Ik was vervuld van afgrijzen,’ zegt hij.

Wat gebeurde er die nacht van 23 op 24 april op het domein in Saint-Cyr-sur-Mer, waar het echtpaar het weekend kwam doorbrengen om te zien hoe de werken aan het terras opschoten? Was het een ongeluk? Zelfmoord? Of moord? De gendarmes zullen alle mogelijke scenario’s onderzoeken. Bij gebrek aan een andere verklaring lijkt zelfmoord de meest plausibele. Tien jaar na datum blijven de omstandigheden van Pisiers overlijden echter intrigeren. Met haar boek ‘La familia grande’ heeft Camille Kouchner, de nicht van Marie-France, ongewild de speculaties opnieuw aangewakkerd. Marie-France heeft, in tegenstelling tot haar zus Evelyne Pisier, altijd geweigerd te zwijgen over de incest die Olivier Duhamel met haar neef Victor (schuilnaam) heeft gepleegd. En de actrice heeft het Duhamel nooit willen vergeven. Zodra ze erachter kwam, in 2008, vertelde ze het aan iedereen die het wilde horen.

Het familiedrama werpt een ander licht op haar dood: beroofde de elegante actrice zich van het leven vanwege het geheim dat haar had weggedreven van Evelyne, de zus van wie zij tot dan toe onafscheidelijk was geweest? Of gaat het om moord – een stelling waarvan de kostuumontwerper Christian Gasc, met wie ze haar leven lang bevriend was, rotsvast overtuigd is? In tegenstelling tot Thierry Funck-Brentano, die ons niet te woord wilde staan, gelooft geen enkele vriend van Marie-France Pisier echt in zelfmoord. Hun ongeloof wordt gedeeld door haar twee kinderen, Iris en Mathieu, haar nicht Camille Kouchner en haar twee neven. Volgens hen is de dood van de actrice, die tot twee keer toe hersteld was van kanker, te wijten aan een ongeluk.

De gendarmes van de Var hadden meteen door dat ze met een bizarre zaak te maken hadden en voerden een uitgebreid onderzoek, dat in november 2012, anderhalf jaar na de feiten, werd afgesloten. Het resultaat – een lijvig dossier, met tientallen verhoren en foto’s van de reconstructies – schept een beter beeld van de laatste momenten van de actrice.

DRANK & PIJNSTILLERS

Dat weekend wilde MarieFrance Pisier eigenlijk helemaal niet naar ‘het zuiden’ – zo verwees het koppel naar het vakantiehuis in Saint-Cyr. Haar echtgenoot Thierry Funck-Brentano, een bekende zakenman die medebestuurder is van de Franse holding Lagardère, liet het huis van 400 vierkante meter bouwen in 2004, maar ze heeft zich er nooit echt thuis gevoeld. Het is een koud huis, met zijn tegelvloeren, de vele verlaten kamers, de biljartzaal, het terras met bogen in Romeinse stijl. ‘We voelden ons allemaal een beetje onwennig in dat huis. Te groot, en het miste een ziel,’ aldus Christian Gasc. Bovendien heeft de actrice last van een ischias na een pijnlijke val tijdens het skiën in Courchevel drie weken eerder. Ze was liever thuis in Parijs gebleven. Maar Thierry dringt aan, hij wil het terras opnieuw laten aanleggen. Uiteindelijk stemt Marie-France ermee in hem te vergezellen. Om zich niet alleen te voelen vraagt ze haar vriendin Sylve Desmeuzes mee. Maar twee dagen voordien zegt Sylve af. Er is rotweer voorspeld. ‘Ik had echt geen zin om mee te gaan,’ zegt Sylve. ‘Iets waar ik mijn hele leven spijt van zal hebben.’

Desmeuzes, die lange tijd als scenariste werkte in Los Angeles, herinnert zich het telefoontje die zaterdagmiddag nog goed. ‘En, veel regen zeker?’ vraagt ze aan de actrice. ‘Nee, gemene meid die je bent! Maar als het je kan troosten: er komt een front van donkere wolken aan, het zal gauw regenen.’ Ze kletsen wat over de plannen van Marie-France: de lezing die ze op dinsdag in Parijs zal geven, een script dat toneelauteur Pierre Notte voor haar heeft geschreven, haar bibliotheek die ze op donderdag wil herinrichten, een weekend in hotel Mamounia in Marrakech, waar ze haar man zal vergezellen op een zakenreis. De actrice heeft dus plannen bij de vleet. Een hele geruststelling voor haar vriendin, die weet hoezeer het hele incestverhaal nu al drie jaar op haar weegt.

Terwijl Thierry zich bezighoudt met de werken aan het terras, brengt Marie-France haar tijd door aan het zwembad, waar de smeedijzeren terrasstoelen tijdelijk naartoe zijn verhuisd. Ze belt een salon voor een massage, maar alles blijkt volzet. Ze heeft zin om ’s avonds naar de Opera van Monte Carlo te gaan voor de première van ‘La marquise d’O’, met kostuums van Christian Gasc, maar haar ischias speelt haar te veel parten. Ze slikt een aantal pijnstillers en herleest de tekst van Pierre Notte. De schrijver heeft haar de rol van De Dood toebedeeld: ‘Ik ben De Dood die je aanstaart / Mijn kar is gevuld met geesten.’ Het stuk zal over een paar maanden worden opgevoerd.

Marie-France doet nog wat telefoontjes. Naar haar goede vriend Xavier B., een gepensioneerde docent. Naar documentairemaakster Marie Jaoul de Poncheville, een ex van de vermaarde regisseur François Truffaut. De actrice doet haar beklag: ‘Wat een stom idee om naar hier te komen. Het is te koud en ik heb enorm veel last van mijn rug.’ Haar vriendin biedt aan om haar de volgende dag op te halen om samen terug te keren naar Parijs. Marie-France aanvaardt het voorstel. Ondertussen wordt haar rugpijn steeds erger, op het ondraaglijke af. In de late namiddag gaat ze met haar man naar een apotheek in de buurt van het strand. Daar kopen ze twee dozen Ixprim, een sterke pijnstiller. Terug in het vakantiehuis neemt het koppel een aperitief. Hij een whisky, zij een Campari Perrier. Daarna eten ze pasta ‘nero’ met inktvis en drinken ze elk een halve fles rosé.

Voor het verdere verloop van de avond zijn we afhankelijk van wat Thierry Funck-Brentano aan de rechercheurs heeft verteld. Na een banale woordenwisseling gaat hij rond elf uur naar bed. Marie-France installeert zich voor de tv. Kort na drie uur ’s nachts wordt de zakenman wakker. Zijn vrouw ligt niet naast hem. De lakens aan haar kant zijn onaangeroerd. Hij gaat naar beneden. In de tv-kamer brandt nog licht, maar het scherm staat uit; op de salontafel ligt een boek van Amélie Nothomb. De fles rosé staat er nog, onaangeraakt sedert het avondeten. Thierry gaat kijken in de kamers: niemand te zien. Nu begint hij zich zorgen te maken. Ze zal toch niet in het gat gevallen zijn dat in de tuin is gegraven voor de leidingen onder het terras? Hij doet het buitenlicht aan en ziet dan een schaduw in het zwembad. ‘Ze was precies zo gekleed als toen ik naar bed ging,’ zegt hij. Zwarte broek, lage bottines. Wanneer de brandweerlieden de actrice uit het zwembad halen, vinden ze op haar lichaam haar bril, haar juwelen en haar iPhone.

Er wordt meteen een onderzoek geopend naar de doodsoorzaak. Dat heeft uiteraard te maken met de bekendheid van het slachtoffer, en met de belangrijke functie die haar echtgenoot bekleedt in de Lagardère-groep – hij is zojuist benoemd tot medebestuurder van het mediaconcern. Alle hypothesen worden onderzocht. Is iemand het pand binnengedrongen? Er worden geen sporen van inbraak gevonden, en er is ook niets gestolen. In het hoge gras rond de hekken zijn geen voetsporen te vinden. De duikersbrigade inspecteert het zwembad, maar vindt geen tekenen van strijd. De blauwe plekken op het lichaam van het slachtoffer worden toegeschreven aan de brandweerlieden die haar probeerden te reanimeren. Haar echtgenoot vertoont geen schrammen.

Merkwaardig detail: Thierry noch de conciërge Frédéric K. hebben Bouba, de sint-bernardshond van het echtpaar, die doorgaans bij het zwembad ligt te soezen, horen blaffen. Bovendien verklaart Frédéric stellig dat als Bouba blaft, zijn twee honden het ook op een blaffen zetten. Je móét ze wel horen, geen ontsnappen aan. Als Marie-France Pisier gevallen was, zou de hond geblaft hebben, dat weet hij ‘voor 90 procent zeker’. Er wordt een reconstructie opgezet. Inderdaad: wanneer er een voorwerp valt, blaft Bouba. En wanneer iemand in het water springt, blaft hij ook. Op basis van Bouba’s stilzwijgen tijdens die tragische nacht sluiten de gendarmes de ongevalhypothese uit. ‘Ik ben geneigd te denken dat Marie-France stilletjes en uit eigen wil het water is ingegaan’, zegt Frédéric. Blijft de vraag hoe dat precies in z’n werk is gegaan. Haar lichaam zat immers vast in een stoel, met haar bovenlijf geprangd tussen de zitting en de dwarslatten tussen de stoelpoten. De gendarmes merkten op dat ze klein en spichtig genoeg was om zich uit die positie te bevrijden als ze wilde. Is ze misschien zo naar het diepe deel van het zwembad gestapt, tot ze de bodem niet meer raakte? Een nieuwe reconstructie met een duiker helpt niet om het mysterie op te helderen.

EXPLOSIEF GEHEIM

De autopsie brengt al evenmin duidelijkheid. De actrice had inderdaad gedronken, zoals ze elke avond deed volgens de getuigenissen van haar naasten, die spreken van een ‘mondaine vorm van alcoholisme’. Maar ze was niet dronken (1,63 promille). In haar bloed worden ook sporen gevonden van pijnstillers en antidepressiva, maar in doses die verre van dodelijk zijn. Formeel is ze ook niet verdronken, er is immers maar een kleine hoeveelheid water in haar longen gevonden. Dat brengt de experts tot de volgende hypothese: de combinatie van alcohol en medicatie verandert de gewaarwording, met name die van zuurstoftekort – of verstikking – waardoor Marie-France Pisier dus ‘door inhibitie’ zou zijn verdronken, zonder te proberen te ademen en zonder veel water in te slikken...

Thierry Funck-Brentano is de enige die geloof hecht aan de zelfmoordhypothese. De echtgenoot van Marie-France staat bekend als een uiterst discrete, zelfs ietwat geheimzinnige man. Ze leren elkaar begin jaren 80 kennen. Evelyne Pisier en Olivier Duhamel spelen de rol van koppelaars. De zussen Evelyne en Marie-France zijn twee handen op één buik; Olivier en Thierry zijn neven en bijna ‘broers’, die samen opgroeiden in Trocadéro en Sanary-sur-Mer, waar de Duhamels een landgoed bezitten. Marie-France Pisier was eerst getrouwd met de advocaat Georges Kiejman, en heeft net gebroken met de filosoof Bernard-Henri Lévy. De actrice is op het hoogtepunt van haar carrière. Ze is een typisch Franse beauté, gedistingeerd, pittig, een beetje onbesuisd. Ze heeft net twee films gedraaid: ‘Les sœurs Brontë’, met André Téchiné, haar grote mentor, en ‘L’amour en fuite’, met Truffaut. Thierry Funck-Brentano is een knappe man. Hij is sportief, straalt rust uit en heeft een innemende blik. In die tijd werkt hij in Monaco als één van de naaste vertrouwelingen van de bekende zakenman Jean-Luc Lagardère. ‘Thierry was totaal niet haar type,’ herinnert Sylve Desmeuzes zich, die haar appartement in Los Angeles ter beschikking stelde van het verliefde koppel. ‘Marie-France was eerder gefascineerd door intellectuelen, al was ze bij hen tegelijk een beetje beschroomd omdat ze haar confronteerden met haar tekortkomingen. Bij Thierry bloeide ze op, hij was een intelligente kerel, maar geen intellectueel.’

Twintig jaar lang zijn de koppels Olivier/Evelyne en Thierry/Marie-France onafscheidelijk. Ze brengen zowat de hele tijd met elkaar door, tijdens de week in Parijs, in het weekend in een gehuurd kasteel in de buurt van Parijs, ’s zomers in Sanary-sur-Mer. Hun kinderen vormen zo’n beetje een stam.

Het lijkt een idyllisch plaatje. Maar schijn bedriegt: Marie-France Pisier heeft moeite met de nogal dominante persoonlijkheid van Olivier Duhamel, zijn donkere gedachten, zijn driftbuien. ‘Ze kon hem niet uitstaan, ze ging steeds met hem in de clinch’, zegt Christian Gasc. Op een dag, wanneer er een vriend op bezoek komt, spreekt hij de tafel toe: ‘We zullen wat dichter bij elkaar moeten kruipen. Maar dat komt goed uit voor Christian, zo deelt hij misschien nog eens de kamer met iemand.’ Marie-France springt verontwaardigd recht.

– ‘Zo praat je niet over mijn vriend! Ik eis excuses!’

– ‘Het was om te lachen.’

– ‘Ik vind het niet om te lachen!’

Naarmate de kinderen groter worden, groeien de koppels uit elkaar. De bouw van het huis in Saint-Cyr, op 10 kilometer van Sanary-sur-Mer, is de bevestiging van de breuk. De onthulling van het wangedrag van Olivier Duhamel, vier jaar later, legt een bom onder de familie. Marie-France Pisier is razend. Nu is het écht oorlog met Duhamel. Tegen haar naasten zegt ze nu eens trots te zijn op Thierry, omdat hij Duhamel een ‘ferme brief’ heeft geschreven waarin hij met hem breekt, dan weer klaagt ze over zijn onverschilligheid en vindt ze dat hij het onderwerp te veel uit de weg gaat. In die context besluit het koppel om te trouwen, na dertig jaar samenleven. Tot dan heeft Marie-France, die erg gesteld is op haar onafhankelijkheid, de boot steeds afgehouden. ‘Je zou moeten trouwen,’ zegt Christian Gasc haar op een avond. ‘Op z’n minst voor de kinderen. Je weet nooit wat er kan gebeuren.’ – ‘Wat zou er ons dan kunnen gebeuren?’ antwoordt ze. Het huwelijk haalt de banden tussen haar en Thierry nauwer aan, en drijft een wig tussen hen en het andere koppel. De plechtigheid vindt plaats op 13 juni 2009 in het stadhuis van het 6de arrondissement, aan de Place Saint-Sulpice. De enige aanwezigen zijn hun kinderen Iris en Mathieu, Sylve Desmeuzes en Christian Gasc. Om het te vieren gaat het gezelschap daarna eten in restaurant Le Récamier.

Na de dood van hun moeder zullen Iris en Mathieu stellig verklaren niet te geloven dat ze zelfmoord heeft gepleegd. Ze zou namelijk zeker een afscheidsbrief hebben achtergelaten. Daarvoor was ze te boos op haar eigen moeder, die ze dood aantrof na een overdosis slaappillen. Geen sprake van dat ze de misstap van haar moeder zou imiteren. Overigens pleegde ook haar vader zelfmoord zonder iets achter te laten, en ook daar had Marie-France een grote rancune aan overgehouden. ‘Marie-France had een grote afkeer ontwikkeld van zelfmoord,’ aldus haar psychotherapeut. De macabere mise-en-scène met de stoel in het zwembad lijkt hem bovendien het werk van een psychoot, wat Marie-France volgens hem helemaal niet was.

Ook haar ex-echtgenoot Georges Kiejman wordt ondervraagd. Hij staat perplex. Het tafereel van haar dood strookt totaal niet met de vrouw die hij heeft bemind en met wie hij bevriend is gebleven. ‘Het doet denken aan een provocatie, al vraag ik me af wat die dan wel geïnspireerd heeft... Het is een raadselachtige dood, van een schat van een vrouw.’ Evelyne Pisier, die vier dagen na de dood van haar jongere zus wordt verhoord, is weinig spraakzaam. ‘Op basis van de antecedenten in de familie lijkt er wel sprake van imitatiegedrag,’ zegt ze. ‘Maar dat wil nog niet zeggen dat Marie-France zich van kant heeft willen maken.’

Ook de grote filmmaker André Téchiné getuigt over zijn betreurde actrice. ‘Ze was strijdvaardig, altijd paraat, als een soldaat die naar het front trekt,’ zegt hij op 27 september 2011. ‘Ik geloof er niks van dat ze bewust zelfmoord zou hebben gepleegd. Volgens mij heeft ze te veel gedronken en pillen geslikt en besefte ze niet meer wat ze deed.’ De schrijfster Geneviève Brisac uit haar bewondering voor haar ‘roekeloze’ vriendin, die ‘lak had aan alles en iedereen’. Enkele maanden voor haar overlijden hadden de twee vriendinnen een lezing gegeven over Virginia Woolf, die dood werd aangetroffen in een rivier, haar zakken vol stenen. Misschien is er een verband, vragen de gendarmes. Brisac wuift de suggestie weg: zij was het die de tekst had gekozen, niet Marie-France.

FAMILIEGRAF

De instructies aan de gendarmes zijn duidelijk, ze staan zelfs op papier: ze moeten er bij de getuigen op aandringen ‘openhartig’ te zijn. ‘Voor terughoudendheid is geen plaats,’ benadrukt de verantwoordelijke voor het onderzoek. Toch rept niemand met een woord over het geheim dat op de actrice weegt. Haar man zwijgt erover. Een vriendin vermeldt wel dat er onenigheid was tussen de twee zussen, zonder er verder op in te gaan. Pas op 29 september, bij het verhoor van Marie Jaoul de Poncheville, wordt het fameuze familiegeheim op band vastgelegd. Haar vriendin, met wie ze erg close was, verklaart dat ‘Marie-France gebukt ging onder een verschrikkelijk geheim dat haar erg van streek maakte’. Twee jaar eerder had haar neef Victor haar toevertrouwd dat hij het slachtoffer was van seksueel misbruik door Olivier Duhamel, zijn stiefvader. Marie Jaoul de Poncheville zegt bereid te zijn meer details te geven. Op basis van haar getuigenis opent het parket van Parijs een onderzoek, dat wordt toevertrouwd aan de brigade Jeugdzaken.

Tien jaar later ontmoeten we Marie Jaoul de Poncheville in haar loft in het 11de arrondissement van Parijs. Marie-France Pisier bracht er geregeld de nacht door. De laatste tijd huilde ze veel. ‘Ze vond het vreselijk dat ze de enige was die het geheim in de openbaarheid wilde brengen, de enige die wilde dat Victor een klacht zou indienen. Ze kon niet begrijpen waarom de anderen zich zo onverschillig opstelden,’ vertelt Pompon, zoals Marie-France haar vriendin noemde. Voelde ze zich gevangen in de familie? ‘Zo zou je het kunnen zeggen. Ze wist nog veel méér dingen, maar die vertelde ze niet.’

De twee vriendinnen hadden ‘een pact’ gesloten. ‘Als mij iets overkomt, zijn jullie mijn soldaten,’ zei Marie-France tegen haar naasten. Pompon komt het pact na: op 17 november 2011 dient ze een klacht in bij de brigade Jeugdzaken. Dat was een moeilijk moment, herinnert ze zich. ‘Ik werd heel slecht ontvangen, ik had de indruk dat het ze niets kon schelen.’ Kort daarna wordt Victor verhoord, maar hij weigert een klacht in te dienen. De zaak wordt gesloten.

Een week na haar dood ontmoeten de naasten van Marie-France Pisier elkaar voor de begrafenis op het kerkhof van La Guicharde, in Sanary-sur-Mer. De voorbereiding van de begrafenis leidt tot conflicten. Haar zus en broer, Evelyne en Gilles Pisier, maken zich boos wanneer ze de naam op de kist zien: Marie-France Funck-Brentano. Uiteindelijk wordt de familienaam Pisier toegevoegd. De vrienden van de actrice zijn dan weer verontwaardigd wanneer ze horen dat Marie-France geborgen wordt in het familiegraf van Duhamel/Funck-Brentano. ‘Dat zou ze nooit gewild hebben!’ zegt Sylve. ‘Ze heeft nooit van die familie gehouden.’ Dan is er opnieuw opschudding wanneer wordt aangekondigd dat de receptie op het landgoed van Olivier Duhamel zal plaatsvinden. Enkele genodigden varen uit: ‘Wij komen niet, Marie-France zou dit nooit hebben aanvaard!’ Onder druk wordt de receptie dan maar verplaatst naar Saint-Cyr. Tijdens de begrafenis houdt Olivier Duhamel zich afzijdig. Hij stelt zich wat verdoken op bij de ingang van de begraafplaats. ‘Het leek alsof hij zich wilde verstoppen,’ herinnert Marie Jaoul de Poncheville zich. Misschien was hij al beducht voor de toorn van de doden.

© L’Obs