Naomi Klein over de klimaattop'Kijk naar Syrië: zonder stabiel klimaat is er geen vrede mogelijk'

‘Zou het kunnen dat het einde der tijden mij niets meer doet?’ vraagt Naomi Klein zich af in ‘This Changes Everything’, de documentaire die haar man Avi Lewis maakte op basis van Kleins gelijknamige boek.

'Het enige succes van de top in Parijs zou zijn dat politici het klimaat niet meer gebruiken om hun carrière een boost te geven'

Ik spreek Naomi Klein en Avi Lewis in Amsterdam op het International Documentary Film Festival, waar ze op promotour zijn voor ‘This Changes Everything’. Maar het echte werk moet nog komen, want ondanks het verbod van de Franse regering op burgerprotesten voor en na de klimaattop, reist het Canadese koppel met hun 3-jarige zoontje Toma straks door naar Parijs om de stem van de burgerbewegingen luider te laten klinken.

Naomi Klein «Een klimaatconferentie verloopt volgens een vast stramien – alles staat in het teken van een akkoord. De verslaggeving ervan leest bijna als een sportwedstrijd: ‘China houdt klimaatakkoord tegen’, ‘Amerika en China proberen tot deal te komen’. ‘Eindelijk: we hebben een akkoord!’ Het is belangrijk dat burgerbewegingen bij de start van de top van zich laten horen om te definiëren waarover het akkoord moet gaan. Ook na de klimaatconferentie is de stem van gewone mensen nodig. Zij moeten het laatste woord krijgen – niet de wereldleiders, die zichzelf toch alleen maar op de borst kloppen. Dat die kans ons nu wordt ontnomen, vind ik veelzeggend.»

HUMO Uw boek is ondertussen een jaar oud. Hebt u sindsdien gemerkt dat de verandering die u bepleit al bezig is?

Klein «De klimaatbeweging is on a roll. Toen ik hier een jaar geleden was, moesten de Nederlanders beschaamd toegeven dat ze het klimaat uit het oog waren verloren. Hoe kán dat wanneer je ónder het zeepeil woont? Nu heeft een burgerbeweging (Urgenda, de Nederlandse tegenhanger van Klimaatzaak, red.) de overheid via de rechter verplicht dringende maatregelen te nemen. Dat is niet alleen een overwinning voor Nederland, het is een precedent voor de hele wereld. Investeringen in fossiele brandstoffen worden massaal teruggetrokken. Als je die bedragen optelt, zitten we wereldwijd al aan 2,4 biljoen euro – geld dat dus níét naar olie- en gasmaatschappijen gaat.

»Wat ook is veranderd: de olieprijs is ingestort. Een jaar geleden kostte een vat olie nog 100 dollar, vandaag is dat de helft. De hoge prijzen hebben onze overheden gedwongen tot de ontginning van nog meer fossiele brandstoffen, inclusief de vuilste: teerzandolie. Die krijg je niet door ernaar te boren, maar door grond af te graven. Dergelijke ‘oliemijnen’ hebben meer energie nodig dan wanneer de olie zou worden opgepompt, waardoor er meer CO2 wordt geproduceerd. Het is schadelijker voor het milieu, het kost stukken van mensen en toch worden in het Canadese Alberta hele gebieden kaalgekapt voor teerzandolie. Het laatste half jaar iets minder, maar toch: het gaat hier om extreme energiewinning die vroeger niet eens voor mogelijk werd gehouden.»

Avi Lewis «Het straffe is dat de oliemaatschappijen daardoor niet in de problemen zijn gekomen: ze maken nog altijd grote winsten. Maar hun reputatie is naar de knoppen. Shell heeft zich teruggetrokken uit het noordpoolgebied en ook Statoil heeft laten weten dat het er niet meer naar olie zal boren – het directe resultaat van burgerprotesten, zoals de kajaktivisten die in de havens van Seattle en Portland schepen tegenhouden. Zelfs Keystone XL (een uitbreiding van de bestaande pijpleidingen van de teerzandgebieden in Canada naar de Verenigde Staten, red.) is onlangs stopgezet.»

Klein «In Europa is dit nog niet zo bekend, maar er loopt ook een strafrechtelijk onderzoek tegen ExxonMobil, het grootste Amerikaanse oliebedrijf. Dat zou in de jaren 70 verschillende onderzoeken hebben gevoerd naar klimaatverandering – waarna het is gegaan zoals met de tabaksfabrikanten (ExxonMobil wordt ervan verdacht wetenschappers te hebben betaald om te ontkennen dat de aarde opwarmt door het gebruik van fossiele brandstoffen, red.)»

Lewis «Ze wisten toen al dat het klimaat aan het veranderen was en dat hun businessmodel daaraan moest worden aangepast. Er wordt nu onderzocht waarom ze nooit iets met die informatie hebben gedaan.»

De angst regeert

Als we van fossiele brandstoffen af willen, betoogt Lewis, dan hebben we een culturele en economische omwenteling nodig.

Lewis «Toen ik klein was, hadden de auto’s nog geen gordels. De eerste wagen waarmee ik reed, had er achteraan geen, en vooraan droeg niemand ze. Vandaag kun je je geen auto zonder gordels meer voorstellen.»

Klein «Iemand zou eens een artikel moeten schrijven over de wegen die we nooit zijn ingeslagen: de elektrische wagen die nooit is ontwikkeld, het openbaar vervoer dat in sommige steden nooit is uitgebouwd. Mensen beseffen niet dat er krachten aan het werk zijn die ervoor gezorgd hebben dat ze alleen maar slechte keuzes kunnen maken. In Los Angeles kunnen de mensen de metro niet nemen, want er is er geen.

»Er wordt ons voortdurend aangepraat dat het onze fout is. Daarom zijn we zo fobisch over de klimaatverandering. Maar we vergeten dat we onder druk worden gezet. Er zijn ons toekomstperspectieven ontzegd.»

undefined

'Betogers protesteren tegen een vervuilende goudmijn in Griekenland.'

HUMO In de klimaatwetenschap is er sprake van een kantelpunt: tegen 2100 moeten we onder de 2 graden opwarming blijven om de gevaarlijke gevolgen van de klimaatverandering te vermijden. Maar ook in de hoofden van de mensen is er een kantelpunt nodig. Hoe begin je daaraan?

Klein «Klimaatverandering is het symptoom van een systeemcrisis. De oude verhalen – onbegrensde groei, neoliberalisme, de vrijemarkteconomie die de rijken en machtigen bevoordeelt – zakken als kaartenhuisjes in elkaar. Er moeten nieuwe verhalen komen die onze maatschappij vormgeven, verhalen zoals Alex Tsipras in Griekenland en Bernie Sanders in de Verenigde Staten die vertellen. Zelfs de paus zegt dat we zo niet langer kunnen doorgaan. Maar de mensen zijn bang omdat ze niet weten hoe het volgende systeem eruit zal zien. Hun wordt wijsgemaakt dat ze alles zullen verliezen. Zeker bij de rechtse ideologen regeert de angst – als ik hen was, zou ik óók de opwarming ontkennen. Want als de klimaatverandering echt is – en dat is ze, by the way – dan valt hun project in duigen.

»Natuurlijk moet je de bedrijven reguleren en belastingen heffen om de transitie te kunnen betalen. Je hebt collectieve actie en functionerende overheden nodig – alles waar rechtse ideologen van gruwen.»

undefined

'Als ik een rechtse ideoloog was, zou ik óók de opwarming ontkennen. Vrije markt, onbegrensde groei: dat valt allemaal in duigen'

HUMO Als rechts verliest, is links dan aan het winnen?

Lewis «Sinds de financiële crisis van 2008 weten we dat het systeem gemanipuleerd wordt. De bankiers hebben de globale economie de vernieling in gereden en ze zijn daarvoor met miljarden beloond. De rekening werd doorgeschoven naar de burgers: Zuid-Europa is in de greep van besparingen, er wordt beknibbeld op onderwijs, inburgerings- en opvangprojecten voor vluchtelingen en asielzoekers worden teruggeschroefd. Het is hartverscheurend om te zien wat er in Griekenland, Italië, Spanje en Portugal gebeurt. Het wordt langzaam duidelijk wie de globale economie runt en wie daarvan profiteert. Ik denk niet dat dat betekent dat links aan het winnen is, maar de happy stories werken niet meer.

»Het politieke landschap is aan het veranderen. In de VS, het meest anticommunistische land ter wereld, kan Bernie Sanders plots over socialisme beginnen te praten zonder dat hij wordt afgemaakt. Stel je voor: tijdens politieke debatten op CNN probeert men uit te vissen wat een democratisch socialisme zou kunnen betekenen – méér mainstream wordt het in Amerika niet. Sanders heeft het momentum in handen, net zoals Jeremy Corbyn in het Verenigd Koninkrijk.

»Ik ben 25 jaar journalist geweest, en de laatste vijf jaar heb ik de wereld afgereisd om deze film te maken. Nog nooit heb ik zoveel honger naar radicale verandering gezien als nu. We kunnen alleen maar hopen dat steeds meer mensen de link leggen tussen de klimaatcrisis en een economisch systeem dat gestoeld is op het idee van een onbegrensde groei. De grenzen van de draagkracht van onze planeet zijn allang overschreden.»

HUMO ‘This Changes Everything’ werd gedraaid terwijl Naomi het boek nog aan het schrijven was. Moest het zo snel gaan?

Lewis «Als je een nieuw en radicaal idee in het publieke debat wil introduceren, dan doe je dat het best via verschillende platformen. Toen de film uitkwam, hebben we in Canada zelfs een politieke beginselverklaring gelanceerd, het Leap Manifesto.»

Klein «Leap omdat kleine stappen niet genoeg zijn. ’t Is ook een geweldige metafoor omdat we volgend jaar een leap year (schrikkeljaar, red.) hebben, een extra dag om iets goeds te doen.

»Het gaat om een coalitie van mensen uit de armoede-, milieu- en migrantenrechtenbewegingen, bewoners van de teerzandgebieden en de inheemse volkeren in Canada. Ook leden van Greenpeace, Labour en de vakbonden hebben eraan meegeschreven. Behalve tienduizend gewone Canadezen hebben bekende schrijvers en artiesten zoals Leonard Cohen, Arcade Fire, Feist en Neil Young het manifest ondertekend. Dat is niet onopgemerkt gebleven: ons manifest heeft mee de debatten bepaald tijdens de recente Canadese verkiezingen. Er zijn zelfs Leap-groepen in andere landen ontstaan die zich willen inzetten voor meer gelijkheid, meer gerechtigheid, een betere levenskwaliteit en minder besparingen.»

Obama-moment

HUMO Na negen jaar conservatief bewind heeft de Liberal Party de verkiezingen in Canada gewonnen. Ook een signaal van verandering?

Lewis «Het is moeilijk om niet de vergelijking te maken met het Obama-moment in 2008. Canada heeft negen jaar lang een extreemrechtse regering gehad die het land in een oliestaat heeft herschapen. Onze dollar is gelinkt aan de olieprijs. Onze economie is beginnen te steunen op de exploitatie van de teerzandgebieden, in plaats van op bedrijven die iets produceren. De conservatieven hebben 35 jaar natuurwetgeving herschreven. Toen de eerste protesten tegen de pijpleidingen opdoken en iedereen besefte wat teerzandoliewinning in Canada aan het veroorzaken was, hadden de mensen er spijt van dat ze voor angst en rechts-populisme hadden gekozen. Dat Canada die visie heeft verworpen, is bijzonder betekenisvol.

»Maar van euforie is geen sprake. Justin Trudeau, de nieuwe eerste minister, is jong en knap en hij heeft een aantal symbolische maatregelen genomen – ’t is revolutionair dat zijn regering voor de helft uit vrouwen bestaat. We beleven spannende tijden, maar tegelijk hebben we in Canada een afschuwelijk politiek systeem waarin de eerste minister met 39 procent van de stemmen de absolute macht heeft. Tijdens de campagne was Trudeau een voorstander van de Keystone-pijpleiding en heeft hij geweigerd om nieuwe klimaatdoelstellingen te formuleren. We zijn dus op onze hoede.»

undefined

'Nu de mensen zich met het beleid moeien, voel je de dichtgeknepen billen van industrie en politiek.' Avi Lewis

HUMO Wanneer de inheemse volkeren in Canada van zich laten horen in het protest tegen de teerzandoliewinning, lijken ze dat vooral voor zichzelf te doen in plaats van voor het klimaat.

Lewis «Het gaat niet alleen over inheemse volkeren, het gaat over de band die mensen met hun grond hebben. Praat met boeren overal ter wereld en ze zullen je vertellen dat de groeicycli die generaties lang hun leven hebben bepaald, het laten afweten. Gewassen verbouwen zoals ze altijd hebben gedaan: dat werkt niet meer. Inheemse volkeren zijn doordrongen van dat besef.»

Klein «Terwijl ze de planten en het water waar ze wonen beschermen, beginnen mensen te begrijpen dat ze deel uitmaken van een grotere beweging. Het protest tegen de Keystone-pijpleiding begon met mensen die bezorgd waren over hun achtertuin. Toen ze inzagen wat er door die pijpleiding zou gaan stromen, zagen ze ook de gevolgen op grotere schaal.»

Lewis «Bewegingen die fossielebrandstofprojecten proberen te stoppen, beginnen ook alternatieven te ontwikkelen. In de documentaire focus ik onder meer op het Cheyenne-volk, dat op de grootste steenkoolvoorraad in Noord-Amerika blijkt te zitten. Zij zijn zich uit eigenbelang beginnen te verzetten tegen de koolmijnen, de spoorlijnen en de exportterminals. Maar tegelijk leerden ze ook de voordelen van zonne-energie kennen. Ondertussen raken jonge installateurs van zonnepanelen betrokken in de strijd tegen de koolontginning – niet omdat ze tegen steenkool zijn, maar omdat ze werk nodig hebben.»

HUMO De meest veelzeggende quote in de documentaire valt wanneer het over gewone mensen gaat die zich in wetten en de milieubureaucratie verdiepen: ‘It scares the shit out of them.’ Die them, dat zijn de overheden en de bedrijven.

Klein «Toen ik klimaatconferenties begon bij te wonen, begreep ik aanvankelijk niets van wat daar werd gezegd. Er wordt met wetenschappelijke termen naar je hoofd gesmeten, die worden bedolven onder beleidsjargon: emissiehandel, carbon offsets, feed-in tariffs – begin er maar aan. En dan zijn er nog de Verenigde Naties met hun alfabetsoep: COP, FCC... ’t Is niet verwonderlijk dat velen zich buitengesloten voelen. Maar mensen beginnen het stilaan te begrijpen omdat ze bij lokale milieudossiers betrokken raken.»

Lewis «De fossielebrandstoffenindustrie en de politiek zijn er altijd van uitgegaan dat je het volk beter in slaap houdt. Nu mensen wakker worden en zich met het beleid beginnen te moeien, voel je de dichtgeknepen billen.»

Syrië en het klimaat

HUMO In uw vorige boek, ‘De Shockdoctrine’, schreef u hoe natuurrampen en oorlogen worden misbruikt om een neoliberale agenda door te drukken. Welke agenda hebt u na de aanslagen in Parijs zien opduiken?

Klein «In de eerste plaats de politieke toekomst van president Hollande: hij was niet populair en stond op het punt macht te verliezen. Wanneer een staatsleider in zo’n geval een levenslijn krijgt toegeworpen door geweld, wordt het gevaarlijk. Alles wat vóór de aanslagen in Parijs op het verlanglijstje van the powers that be stond, komt nu bovendrijven: minder vrijheden voor burgers, minder privacy, de vluchtelingenstroom indijken, een klimaattop zonder massaprotesten die duidelijk maken dat de klimaatdoelstellingen ontoereikend zijn.»

HUMO Valt er überhaupt nog succes te boeken op een klimaattop? Het lijkt steeds meer op een uithangbord voor overheden die van zichzelf vinden dat ze goed bezig zijn.

Klein «Een klimaattop gaat niet over succes – die terminologie slaat nergens op. Het enige succes zou zijn dat politici het klimaat niet meer gebruiken om hun carrière een boost te geven, zodat we eindelijk normaal kunnen praten over de inspanningen die we moeten leveren om de emissienormen te halen.»

HUMO Een klimaatplan is de beste hoop op vrede, beweert u. Hoezo?

Klein «Zonder stabiel klimaat is er geen vrede mogelijk. Kijk naar Syrië: vlak voor de oorlog daar uitbrak, leed het land onder een historische droogte. Anderhalf miljoen mensen trokken van hun boerderijen naar de steden, waardoor de politieke onrust die er toen al heerste, toenam. De instabiliteit werd mee gevoed door het repressieve beleid van president Assad en het toenemende religieuze extremisme. Bovendien had de invasie in Irak een decennium eerder nog maar eens duidelijk gemaakt waar het het Westen echt om te doen was: olie. Te veel olie en te weinig water heeft in Syrië geleid tot massale binnenlandse verhuizingen en uiteindelijk oorlog.»

HUMO President Obama lijkt zich aan het einde van zijn tweede ambtstermijn op te werpen als een heuse climate warrior. Omdat hij niet meer herverkozen moet worden?

Klein «Nee: het verschil tussen zijn eerste en tweede termijn is dat er vroeger allerlei beleefde ngo’s waren, de Big Green Groups, die achter gesloten deuren afspraken maakten met de grote olie- en gasmaatschappijen. Nu staat de burgerbeweging op de barricaden en voelt Obama zich gesterkt door de wil van het volk. ’t Is niet dat hij plots het licht heeft gezien – dat was al langer het geval, alleen was het toen niet het juiste moment.»

HUMO Je zou dat politiek opportunisme kunnen noemen.

Lewis «En wat dan nog? Het is toch fantastisch dat een wereldleider doet wat hij denkt dat populair is? Toen Hillary Clinton minister van Buitenlandse Zaken was, sprak ze zich uit voor de Keystone-pijpleiding, terwijl ze nu, in de laatste rechte lijn naar het presidentschap, haar kar keert.»

Klein «Ik geloof dat politici de beste beslissingen nemen door druk van onderuit. Het is aan ons om omstandigheden te creëren waarin dat soort beleid kan gedijen.»