Nederlands-Oekraïense Lisa Weeda: ‘Ergens in mij woont nog een Rus die huilt om een prachtig land dat van z’n schoonheid wordt beroofd’

Is Vladimir Poetin een losgeslagen narcist die ons in een vernietigende wereldoorlog dreigt te storten? Of schuilt er toch enige logica in zijn droom van een Groot-Rusland en de bijbehorende inval in Oekraïne? De Nederlands-Oekraïense schrijfster Lisa Weeda volgt de gebeurtenissen met argusogen en voelt oude wonden opspelen.

De ene dag zat Lisa Weeda (33) nog in de kroeg te hopen dat alles wel zou blijven zoals het was. De volgende dag werd ze wakker met een kater: Rusland was in de loop van de nacht Oekraïne binnengevallen. Hij viseerde niet alleen Donbas, de woelige regio in Oost-Oekraïne waarover ze hartverscheurend schrijft in de roman ‘Aleksandra’, nee, de tsaar wil graag het hele land.

LISA WEEDA «In Donbas zijn in acht jaar tijd vijftienduizend mensen overleden en anderhalf miljoen mensen op de vlucht geslagen. Intussen is het Oekraïense nationale gevoel alleen maar sterker geworden. Vrienden van me zijn gisteren, van de ene dag op de andere, van taal geswitcht: in plaats van Russisch spreken ze nu Oekraïens.

»Ik heb me lange tijd afzijdig gehouden, in mijn boek ‘Aleksandra’ neem ik ook geen standpunt in: ik heb oog voor beide kanten van het verhaal, ik wil iedereen begrijpen. Maar dat kan niet langer na zo’n grootschalige en gewelddadige actie: de Russen nemen een land in.»

HUMO Waarom ben je zo lang neutraal gebleven?

WEEDA «Mijn boek gaat over mensen. In Donbas zijn mensen generaties lang door externe machten en krachten gedwongen keuzes te maken. In de Tweede Wereldoorlog moesten ze kiezen tussen Stalin en Hitler. Ga er maar aan staan. Ik heb geprobeerd het verhaal van een familie te vertellen en de lezer mee te laten kijken naar de complexiteit van keuzes. Ik wilde laten voelen wat voor een ingewikkeld land Oekraïne is.»

HUMO Je familie is ook verscheurd: het ene deel sympathiseert met Rusland, het andere met Oekraïne.

WEEDA «Het belangrijkste was dat ik met mijn familie om de tafel kon blijven zitten en alle verhalen kon horen. Er was ook het menselijke aspect: ik heb een separatistische oom, die vroeger in zijn trainingspak bij ons thuis in Nederland op de bank zat te chillen. Een lieve en vriendelijke man: ik vond ’m te gek. Ik wilde ook in Adidas-sneakers rondlopen (lacht).

»Maar ik heb mijn oom niet meer gesproken sinds 2014 (toen pro-Russische separatisten de Volksrepublieken Loehansk en Donetsk uitriepen, red.). Dat zegt genoeg. Ook andere familieleden zijn met elkaar gebrouilleerd over dit conflict. Het is moeilijk om nog over politiek te praten. Dat merkte ik telkens als ik Oekraïne bezocht: ik was die irritante schijt-Nederlander die effe vragen kwam stellen over dingen waar niemand het over wilde hebben. ‘Aleksandra’ schrijven heeft lang geduurd: het was niet eenvoudig om het vertrouwen van mensen te winnen. Oekraïne is een land met een geschiedenis waarin véél wordt gezwegen.»

HUMO Is het te gevaarlijk om te praten?

WEEDA (knikt) «Mijn oudtante Nina was in 2014 in Nederland op visite. Dat bleek haar redding: op hetzelfde moment werd haar huis in Loehansk gebombardeerd. Toen ik haar één jaar later in Odessa terugzag, leek ze opeens veel ouder geworden. Ze was ook magerder en stiller. Ze zei alleen: ‘Hier is het fijner dan in Loehansk.’ In die tijd was een oom van me vermist: hij had geweigerd zich tegenover separatisten voor Rusland of Oekraïne uit te spreken. Zijn verminkte lichaam is later in een greppel in Donbas teruggevonden.»

HUMO Ben je boos op de internationale gemeenschap?

WEEDA «Als ik naar Mark Rutte kijk, denk ik: wat een slappe lul, zeg.»

HUMO Premier Rutte wist zelfs niet of hij Oekraïense vluchtelingen in Nederland zou opnemen.

Weeda «Precies. En eerder noemde hij de Krim nog ‘een eilandje’. Dat getuigt van een gigantische toondoofheid. Hij wekt de indruk dat het hier in het Westen allemaal nog wel goed zit en dat het een-ver-van-ons-bedshow is.»

HUMO Ten onrechte?

WEEDA «Toen de MH17 in 2014 was neergehaald (bij een aanslag op een vliegtuig van Malaysian Airlines, in de streek rond Donetsk, vielen 298 doden, hoofdzakelijk Nederlanders, red.), heeft iemand van het Rode Kruis me ‘de wet van pleuris’ uitgelegd, een formule die bepaalt hoe fotogeniek een ramp is. Het heeft te maken met nabijheid, met hoeveel slachtoffers je kent. Nou, in Nederland kenden we via via allemaal wel iemand die in het vliegtuig had gezeten. Maar op grond van de wet van pleuris was het conflict in Donbas niet nabij genoeg. Het bedreigde ons niet.»

HUMO Hebben we het conflict niet willen zien?

Weeda «We hebben het touw laten vieren. Het gaat niet alleen over Oekraïne, maar ook over Kazachstan, waar enkele weken geleden ineens een volksopstand uitbrak die meteen werd neergeslagen: peacekeepers uit Rusland reden er met tanks binnen. In Belarus wordt al anderhalf jaar elke zondag geprotesteerd. Daar zijn heel veel mensen opgepakt, gevangengezet en gemarteld. Het heeft allemaal met elkaar te maken. Toen de meerderheid van de Oekraïense bevolking in 2014 de Revolutie van de Waardigheid uitriep en president Viktor Janoekovitsj afzette, deed dat Rusland pijn. Dat gelooft namelijk dat het vergroeid is met Klein-Rusland, zoals Oekraïne gekscherend wordt genoemd.

»Vladimir Poetin redeneert vanuit gekrenkte trots. In zijn speech van vijf kwartier haalde hij allerlei historische argumenten aan om te bewijzen dat Oekraïne geen recht van bestaan heeft: hij zocht een alibi om ons land in te nemen. In de geschiedenis van Rusland en Oekraïne kun je eindeloos terugredeneren wie wat wanneer heeft gejat.

»Niet alle Russen redeneren op dezelfde manier. Toen ik in 2018 met een meisje in een achterafbioscoopje in Sint-Petersburg sprak, verwoordde ze het heel helder: ‘Ik ben Poetin niet.’ Daarna kreeg ik van haar een illegaal gebrande dvd.»

HUMO De gemiddelde Rus wil dit niet?

WEEDA «Denk ik niet, nee. Boris Nemtsov, een liberale politicus, zei net voor hij op een brug nabij het Kremlin werd vermoord: ‘We letten niet op, we zien niet wat er staat te gebeuren.’»

Hetzelfde liedje

HUMO Je begint ‘Aleksandra’ met een citaat van Nobelprijswinnares Svetlana Aleksijevitsj. Zij heeft het over een gemiste kans in de jaren 90, na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie.

WEEDA (citeert) «‘Een tijd van hoop is vervangen door een tijd van vrees. De tijd loopt achterwaarts.’ Door de Sovjet-Unie is een gemêleerde wereld ontstaan: heel wat volkeren zijn ontworteld en verplaatst. Mijn familie, bijvoorbeeld, is niet alleen Oekraïens, ze is ook Don-Kozak-Russisch.

»De Kozakken woonden oorspronkelijk in de grensstreek van Rusland en Oekraïne. Toen de Sovjet-Unie werd gesticht, hebben ze zich daar enorm tegen verzet. Het leidde tot jarenlange onderdrukking.»

HUMO Heeft het Westen, zoals menig geopolitiek expert nu beweert, Rusland vernederd na de verdwijning van de Sovjet-Unie?

WEEDA «Als ik naar Oekraïne ga, denkt iedereen in Nederland dat ik naar één of andere uit elkaar gevallen natie trek, waar mensen lui zijn en waar het levensgevaarlijk is. Het Westen heeft zeker een vooroordeel tegenover wat het nog altijd ‘het Oostblok’ noemt. Dus ja, ik kan me wel voorstellen dat je je daar achtergesteld en geen onderdeel van een Europese community voelt.»

HUMO Hadden we Rusland in de jaren 90 tot de NAVO moeten laten toetreden?

WEEDA «Wat voor vragen stel jij! (lacht) Nou, zoals het er toen bij lag, zo corrupt als het was, kon het natuurlijk niet. Maar de NAVO had Rusland misschien meer mogelijkheden moeten geven om aan de toelatingsvoorwaarden te voldoen.»

HUMO Bij de hereniging van Duitsland in 1990 hebben Amerikanen en Duitsers beloofd geen centimeter oostwaarts op te schuiven, maar de NAVO heeft er heel wat nieuwe lidstaten uit Oost-Europa bij gekregen. Poetin hamert op die gebroken belofte. Hij beweert dat de veiligheid van Rusland in het gedrang komt.

WEEDA «In zijn documentaire ‘Hypernormalisation’ legt filmmaker Adam Curtis uit dat Poetin met een dramaturg samenwerkt. Daar moet ik tegenwoordig vaak aan denken. Wat we de laatste jaren meemaken, is storytelling 2.0, zeg maar, vanaf de inval in Georgië in 2008. Daarna werd in Transnistrië, Zuid-Ossetië, Abchazië en Tsjetsjenië telkens opnieuw hetzelfde draaiboek tevoorschijn gehaald, met een paar lokale aanpassingen. Wat je vorige week zag: de leiders van de twee autonome republieken Loehansk en Donetsk riepen de hulp van Rusland in, en Rusland evacueerde duizenden mensen, bracht ze in een tentenkamp onder en gaf iedereen 115 roebel. Goed verhaal, denk ik dan. Poetin is een meester-verhalenverteller. Geen genie, zoals Donald Trump beweert – Trump moet zijn mond houden. Poetin is een wakkere dramaturg die plots iets uit de coulissen tevoorschijn kan laten komen.

»Het Westen heeft het contact met Rusland nooit durven te verbreken, het heeft er te veel economische belangen. De reprimandes aan het adres van Poetin waren hypocriet. Wat me erg boos maakt, is dat een Nederlands bedrijf geholpen heeft bij de bouw van de brug tussen Rusland en de Krim (Rusland heeft het schiereiland in 2014 geannexeerd, red.). En wat de huidige sancties betreft, stel ik dezelfde vraag als president Volodimir Zelenski: ‘Wanneer gaan jullie die sancties uitvoeren?’»

HUMO Is Volodimir Zelenski, een voormalige comedian, de juiste man op de juiste plaats?

WEEDA «De afgelopen jaren heeft hij een paar missers begaan, maar nu brengt hij de hele bevolking samen. Wat ik knap vond, was zijn reactie op de vijf kwartier durende speech van Poetin: ‘Laten we het nu maar even niet over geschiedenis hebben.’»

HUMO Als je terugkijkt op de Revolutie van de Waardigheid op het Maidanplein in 2014, denk je dan niet dat Oekraïne zich blind heeft gestaard op de Europese Unie? Het was het begin van alle ellende.

WEEDA «Je kunt ‘Oekraïne’ vertalen als ‘grensland’, voor mij is dat nog altijd de beste samenvatting van het land: een uithoek van Europa. Het was prachtig dat mensen in 2014 beslisten het weer zelf te doen in plaats van het over te laten aan een marionet zoals Viktor Janoekovitsj. Maar achteraf gezien heb je gelijk: toen begon alle shit. Onmiddellijk na de Revolutie van de Waardigheid verschenen ‘de groene mannetjes’ op de Krim, kerels die hun hand niet omdraaiden voor een politieke moord meer of minder. De Krim werd geannexeerd en in Donbas brak oorlog uit. Oekraïne komt blijkbaar niet uit de houdgreep van zijn grote broer.»

HUMO De officiële kleuren van Oekraïne zijn blauw en geel, maar in jouw boek domineert toch vooral rood en zwart – vreugde en verdriet, liefde en dood.

WEEDA «De zwarte grond is erg vruchtbare aarde: Oekraïne was jarenlang de graanschuur van Europa. Maar het is ook de aarde waarop onwaarschijnlijk veel verdrietige dingen hebben plaatsgevonden. Kijk naar wat zich in minder dan een eeuw in Donbas heeft afgespeeld: dekozakisatie, dekoelakisatie, de Tweede Wereldoorlog, repressie, terreur, en dan nog de Afghaanse oorlog.»

HUMO Oekraïners zijn vertrouwd met lijden?

WEEDA «Het zit heel diep in het Oekraïense geheugen, maar Europeanen hebben daar geen besef van. De meeste mensen hier weten zelfs niet wat de Holodomor was: miljoenen mensen zijn in de jaren 30 omgekomen door een kunstmatige hongersnood. Stalin rekende voor de bouw van zijn Sovjet-heilstaat op de opbrengst van de graanexport uit Oekraïne. Een mislukte oogst was geen optie, twee mislukte oogsten waren dat nog minder. In zijn ogen was het een complot. En Oekraïne ging op slot. Journaliste Anne Applebaum heeft er een boek over geschreven, ‘Rode hongersnood’. Zij vraagt zich af of het een geplande genocide was of het gevolg van de weerstand van boeren die, na de dekozakisatie, hun land niet meer aan de staat wilden afstaan.»

HUMO Je bent zelf gedeeltelijk een Kozak.

WEEDA (knikt)

HUMO Je bent dus erg op je vrijheid gesteld.

WEEDA «Mijn overgrootvader was een Don-Kozak. Hij heeft mijn grootmoeder, toen ze als meisje door de nazi’s op de trein naar Duitsland werd gezet, op het hart gedrukt: ‘Vergeet niet dat je van een geslacht komt dat vrij wil sterven.’ Don-Kozakken breken niet, ze buigen mee.

»De enige Don-Kozakken-daad die ik achter mijn bureautje kon stellen, was dit boek schrijven. Ik wilde mensen laten zien wat de echte geschiedenis van Oekraïne is. In Nederland kent bijna niemand die.»

HUMO Terwijl je neutraal wilde blijven. Hoe doe je dat dan?

WEEDA «Schrijven en huilen (lacht). Toen de MH17 neerstortte, was ik op een feestje waar ik een meisje vertelde dat mijn Oekraïense familie zou overkomen om de negentigste verjaardag van mijn oma Aleksandra te vieren. Dat meisje vroeg: ‘Voelt je familie zich schuldig over MH17?’ Nou, dat was echt wel de trigger om over een boek na te denken: hoog tijd om even te vertellen wat voor land Oekraïne in werkelijkheid is.»

HUMO Overweeg je naar daar te gaan?

WEEDA «Het voelt laf om alleen maar dit te doen. Het allerliefste wil ik natuurlijk mijn oudtante Nina in haar keldertje vasthouden en lekker voor haar koken. Er van dichtbij op toezien dat het goed met haar gaat. Maar dat kan niet. Het kan al jaren niet.»

HUMO Leeft Aleksandra nog?

WEEDA «Ja, ze woont in Dordrecht. Mijn moeder heeft haar aan de telefoon het nieuws van de invasie verteld, samen met haar zussen. Voor mijn oma is het de zoveelste keer in haar leven dat het fout gaat.»

HUMO Zei ze ook iets?

WEEDA «Nee, ze is vooral in paniek. Ze huilt veel. Ze is boos en verdrietig. Ze zegt: ‘Het is elke keer hetzelfde liedje.’»