‘Neerslachtigheid helpt ons te stoppen met het najagen van onbereikbare doelen’

Angst en somberheid zijn nuttig, zegt de Amerikaanse psychiater Randolph Nesse. In zijn nieuwe boek zoekt hij de verklaring voor mentale pijn in de evolutie. ‘Natuurlijke selectie geeft geen snars om ons geluk.’

Komt een 35-jarige vrouw bij de Amerikaanse psychiater Randolph Nesse met ernstige angstklachten waarvoor ze al jaren naar een behandeling zoekt. Haar huisarts gaf haar pillen voor haar maag, omdat ze zo vaak misselijk is van de angst. Die pillen hielpen niet. Ze ging naar een therapeut die suggereerde dat ze seksuele gevoelens voor haar vader had, iets wat ze niet herkende. Vervolgens kwam ze bij een psychiater die een chemische onbalans in de hersenen vermoedde en antidepressiva voorschreef. Toen ze in de bijsluiter las dat die medicatie tot zelfmoord kon leiden, gooide ze de pillen weg. ‘Drie verschillende experts en drie verschillende diagnoses’, moppert ze tegen Nesse. ‘Jullie vakgebied is in verwarring, dat weet je toch hè?’

Dertig jaar later galmt deze opmerking nog na, in het hoofd van Nesse. Want de psychiatrie zit op een dood spoor. Er zitten geen nieuwe medicijnen in de pijplijn. En u mag dan in de krant het ene na het andere nieuwtje lezen over interessante inzichten in het brein, de patiënt heeft er vooralsnog weinig aan. Ook de speurtocht naar de genetische oorzaak van psychische aandoeningen brengt niet de helderheid waarop werd gehoopt.

Daarom gooit de Amerikaanse psycholoog en psychiater Nesse het over een andere boeg. Hij zoekt naar evolutionaire verklaringen voor het ontstaan van depressies, schizofrenie en angststoornissen. ‘Mentale pijn moet zijn geëvolueerd zijn omdat het onze genen hielp te overleven.’

In zijn nieuwste boek ‘Het nut van angst & somberheid’ schrijft Nesse dat emoties onze soort helpen om situaties zo goed mogelijk uit te buiten. Als er veel vis in de rivier zit, helpt een uitbundige stemming ons om daar zo goed mogelijk van te profiteren. Als de natuur even niks te bieden heeft, dempt dat de stemming en zijn we geneigd ons terug te trekken om energie te sparen. Net als dieren die in winterslaap gaan.

‘Ook angst is een nuttige emotie. Het helpt ons niet in zeven sloten tegelijk te lopen. Maar angstregulatie is een kwetsbaar systeem en het staat te scherp afgesteld. Net als een brandmelder die al gaat piepen als de toast aanbrandt, krijgen wij ook vaak vals alarm. Want evolutionair gezien kun je beter een paar keer onnodig in paniek raken dan dat je te laat onderkent dat er een leeuw in de bosjes zit. Dat vergroot je overlevingskans.’

- Wat betekent uw zienswijze voor de behandeling van angst en depressie?

RANDOLPH NESSE «Ik wil vooral nieuwe vragen stellen om ons inzicht te vergroten. Er is geen snelle oplossing voor depressie en angststoornissen. Ik stel bijvoorbeeld de vraag waarom in de algemene geneeskunde symptomen als pijn of hoesten worden beschouwd als nuttige reacties die op een probleem attenderen. Zij sporen aan tot het zoeken naar een oorzaak. In de psychiatrie worden symptomen als angst en somberheid vaak beschouwd als het probleem zelf. Ik herinner mij een gesprek met een jonge vrouw die was opgenomen met een zware depressie. Halverwege het gesprek zei ze: ‘Het is allemaal begonnen nadat ik was verkracht.’ In haar dossier stond geen woord over de verkrachting. Toen ik haar huisarts vroeg of hij ervan wist, zei hij: ‘Ja, maar niet iedereen die wordt verkracht, raakt depressief’. Dat is hetzelfde als zeggen dat niet iedereen die rookt longkanker krijgt.»

- Hoe kijkt u naar antidepressiva?

NESSE «Die kunnen nuttig zijn om de vicieuze cirkel te doorbreken waarin mensen met angst en somberheid vaak terechtkomen. Net zoals gedragstherapie zo’n negatieve spiraal kan doorbreken. Pijnstillers doen iets soortgelijks: die doorbreken het pijnsysteem. Maar dat betekent niet dat de arts niet meer hoeft te zoeken naar de oorzaak van angst en somberheid. Net zoals de arts bij maagpijn niet alleen de pijn stilt, maar ook de oorzaak zoekt.»

- Waarom hebben vrouwen twee keer vaker angststoornissen dan mannen?

NESSE «Dat wordt vaak gezien als een teken dat er iets mis is met vrouwen. Maar een evolutionair perspectief draait het om. Mannen en vrouwen hebben de juiste hoeveelheid angst. Vrouwen zijn meer bezig met hun welzijn en dat gaat gepaard met een bepaalde hoeveelheid angst; mannen willen zo veel mogelijk genen doorgeven, lopen daardoor meer risico’s en dan is het handig wat minder angst te hebben.»

- Waarom benadrukt u in uw boek dat een depressie geen kwestie is van een ziek of abnormaal brein?

NESSE «Omdat het suggereert dat bepaalde mensen een depressie krijgen. Terwijl we allemáál kwetsbaar zijn voor psychische aandoeningen. En ik probeer te verklaren waarom de evolutie ons daarmee heeft opgezadeld. Zo zijn sommige stemmingsveranderingen goed voor onze genen, maar ze gaan ten koste van onszelf. Ons verlangen naar een perfecte partner, geweldige seks, rijkdom en status zijn fijn wanneer ze worden vervuld, maar als het niet lukt, ligt frustratie op de loer en die verpest vele levens. Onze voorouders die dit soort verlangens konden negeren, kregen minder kinderen en daarom hebben we hersenen die ons aanzetten om alsmaar te blijven streven. Depressieve symptomen ontstaan als damp tussen wensen en verwachtingen. Neerslachtigheid heeft dus een functie. Het helpt ons te stoppen met het najagen van onbereikbare doelen.»

- Veel depressies hebben toch geen oorzaak?

NESSE «Voor ongeveer de helft van de depressies is geen oorzaak aan te wijzen. Voor de rest kunnen we dat wel. Ik heb veel directeuren van grote bedrijven behandeld. Het kernprobleem was een overweldigende ambitie waardoor ze ondanks hun aanzienlijke prestaties voortdurend onbevredigd waren. Behandelaars richten zich vaak op persoonskenmerken en negeren leefsituaties. Ik heb zoveel mensen gezien die klem zaten in een slecht huwelijk waar ze niet uit durfden stappen of zich gevangen voelden in een doodlopende baan. De oorzaken kunnen zo divers zijn: ook fysiek. Tijdens het Minnesota Starvation Experiment gingen gezonde, emotioneel stabiele proefpersonen akkoord met een dieet waardoor ze een kwart van hun lichaamsgewicht kwijtraakten. Tegen de tijd dat ze op dat gewicht kwamen, waren de meesten moe, depressief, wanhopig en dachten ze het grootste deel van de dag aan eten.»

- Dan heeft depressie dus toch een functie?

NESSE «Nee, de somberheid heeft een functie. Het stimuleert ons om te kijken of onze doelen wel haalbaar zijn. Maar net als bij angst is de regulatie van de emotie somberheid een kwetsbaar systeem. Het lukt niet altijd weer terug te keren naar de normaalstand, zoals de bedoeling is. Soms ontspoort het systeem en krijgen we een depressie. Of worden we ziekelijk opgewekt en gevaarlijk optimistisch. Of zijn we nergens bang voor. Maar met deze klachten komen mensen meestal niet naar de dokter. Ik sprak ooit een autocoureur die nooit angst had gekend. Dat kwam goed uit, dus die zocht geen hulp. Pas toen hij opeens angstig werd nadat een bevriende coureur een dodelijk ongeluk had gehad, zocht hij hulp. Maar ja. Zijn angst was natuurlijk volkomen normaal.»

- We zijn allemaal kwetsbaar voor psychische aandoeningen. Waarom benadrukt u dat steeds?

NESSE «In de VS is depressie voor de meeste mensen een breinafwijking. Alsof er een normaal ontwerp is en alles wat daarvan afwijkt, abnormaal is. Er is niet zoiets als een normaal genoom of een normaal brein of een normale persoonlijkheid. Er zijn veel variaties. En wat normaal is, hangt ook af van de situatie. Een bloeddruk van 170/110 is abnormaal in rust, maar tijdens inspanning normaal en nuttig. Of opgewektheid en somberheid normaal zijn, hangt ook vaak af van de situatie. Maar de kwetsbaarheid voor psychische stoornissen hebben we allemaal. En als ik stoornissen behandel, merk ik dat veel patiënten zich krachtiger voelen als ik ze uitleg dat hun stoornis een nuttige respons is die makkelijk uit de hand loopt. Je somber voelen kan een heel nuttige respons zijn, tot die ontspoort. Net als angst.»

- Waarom ontspoort dat bij de een wel en bij de ander niet?

NESSE «Het gaat vaak om een combinatie van vele factoren. Ervaringen in de vroege jeugd, een genetische aanleg, de leefsituatie, middelenmisbruik en ga zo maar door.»

- Waarom leidt natuurlijke selectie niet tot minder depressie, autisme en schizofrenie?

NESSE «Het lichaam is niet gemaakt voor maximale gezondheid of geluk, maar voor een maximale overdracht van genen. Natuurlijke selectie geeft geen snars om ons geluk. Het lichaam zou natuurlijk veel perfecter kunnen, maar wel tegen een prijs. Je zou een groter brein kunnen hebben, maar met het risico tijdens de bevalling te overlijden. Je bloeddruk kan lager, maar dan ga je zwakker en trager bewegen. De beste verhouding tussen kosten en baten ligt in het midden. Te gevoelig voor angst is niet goed, te weinig ook niet. Natuurlijke selectie wil dingen niet zozeer veranderen, maar ze hetzelfde houden op een gemiddeld niveau. Een leven zonder angst lijkt fijn, maar dat zou maar een kort leven zijn. Als we geen verdriet konden voelen en het ons niet zou interesseren wat anderen van ons vinden, zouden we geen diepgaande relaties kunnen ontwikkelen. Ook hier een uitwisseling van kosten en baten.

»Het nut van angst & somberheid’ is vooral het relaas van een psychiater die vragen stelt en op onderzoek uitgaat. Soms geeft Nesse antwoorden op basis van onderzoek. Soms is het bewijs dat hij aanlevert vooral anekdotisch. Geregeld vertelt hij over zijn ervaringen in de spreekkamer. Aan het slot oppert hij de mogelijkheid dat onze gevoeligheid voor psychische stoornissen de prijs is die we moeten betalen voor onze mentale vermogens. ‘We hebben enorme mentale capaciteiten ontwikkeld. De menselijke geest is snel, efficiënt, creatief en kan geweldige dingen doen. Maar er is altijd een prijs die betaald moet worden. Elke nieuwe generatie renpaarden heeft langere, dunnere en snellere benen. Daar worden ze op gefokt: op snelheid. De keerzijde van de medaille is dat ze veel vaker een been breken.»

Nesse wil het interview via Zoom beëindigen met een optimistische noot.

NESSE «We zijn vaak ontzet over het lijden in het leven. Maar eigenlijk zouden we verbaasd moeten zijn en ontzag moeten voelen voor het feit dat zoveel mensen psychisch gezond zijn. Vier op de vijf mensen zijn het grootste deel van de tijd gelukkig. Dat is best een wonder.»

(VK)