Neurowetenschapper James Fallon ondekte dat hij het brein heeft van een psychopaat: 'Ik dénk dat ik geweldig ben, maar eigenlijk ben ik een narcistische rotzak'

Wat doe je als je ontdekt dat je de hersenen van een psychopaat hebt? De Amerikaanse neurowetenschapper James Fallon lachte het weg. Onmogelijk, hij was toch een aimabele kerel? ‘Vroeger hoorde ik vaak dat ik nog als gangster zou eindigen. Ik vond het een goeie grap.’ Het was geen grap.

Neurowetenschapper James Fallon van de University of California analyseerde de hersenscans van extreem gewelddadige, psychopathische moordenaars, en ontdekte een terugkerend, afwijkend patroon in hun hersenen. Na tientallen scans wist hij misschien niet veel van de aandoening zelf, maar het breinpatroon van een psychopaat herkende hij blindelings.

Toen hij op een oktoberdag in 2005 een vreemde hersenscan op zijn bureau zag liggen, wist hij dan ook meteen: ‘Dit is er één.’ Alleen: de afbeelding kwam uit een stapel scans van zijn familie, die dienden als controlegroep voor een onderzoek naar Alzheimer. De stapel moest per ongeluk vermengd zijn geraakt met de scans van de psychopaten.

Maar er was geen vergissing gebeurd. ‘Sterker zelfs: die hersenscan was van mij,’ zegt James Fallon. In zijn boek ‘De psychopaat in mij’ beschrijft hij zijn ongeloof bij die ontdekking: ‘Ik was een gelukkig getrouwde man met drie kinderen. Ik was nooit gewelddadig of manipulatief geweest. Ik was geen Hannibal Lecter. Ik moest de uitzondering op de regel zijn.’

HUMO Bleef u echt zo kalm toen u het ontdekte?

James Fallon «Ja, ik lachte het weg. Mijn theorie over de hersenen móést wel fout zijn. Maar dat was niet zo, en verder onderzoek leerde me dat bij mijn voorouders langs vaders- en moederskant behoorlijk wat moordenaars zaten.

»Later ontdekte ik ook dat ik veel genen had die een rol spelen bij agressie. Ik had dus niet alleen het brein, maar misschien ook de genen van een psychopaat. Maar zelfs toen zat ik er nog niet mee. Het leek mij onmogelijk: ik was een normale kerel.»

HUMO In uw boek schrijft u nochtans dat ons beeld van psychopaten te karikaturaal is, dat het redelijk normaal ogende kerels kunnen zijn. Voor een goed begrip: wat is een psychopaat juist?

Fallon «Het probleem is dat je psychopathie niet als een aparte stoornis kan onderscheiden, omdat je veel van de kenmerken ook bij andere persoonlijkheidsstoornissen aantreft, en zelfs bij normale mensen. Er is veel onenigheid over de definitie, maar iedereen is het er wel over eens dat er duidelijke psychopathische kenmerken bestaan.

»In mijn boek heb ik het over psychopaten als ze de vier hoofdkenmerken combineren uit de bekende PCL-R-test van Robert Hare – zijn test is ook de meest gebruikte. Volgens Hare zijn psychopaten oppervlakkig in contacten, overschatten ze zichzelf en hebben ze de neiging oneerlijk te zijn. Ze kennen geen spijt, ontberen empathie en weigeren vaak verantwoordelijkheid op te nemen voor hun eigen daden. En gedragsmatig zijn ze impulsief en onbetrouwbaar en kunnen ze zich geen doelen stellen. Tenslotte zijn ze antisociaal: ze zijn driftig, hebben doorgaans een geschiedenis als jeugddelinquent of een strafblad.

»Psychiater Hervey Cleckley, die psychopathie bestudeerde bij psychiatrische patiënten, formuleerde echter andere kenmerken. Casanova is wellicht het bekendste voorbeeld van de Cleckley-psychopaat: hij gebruikte mensen op elke mogelijke manier, maar hij wilde niemand vermoorden of verkrachten. Dat zijn twee toch wel heel verschillende benaderingen.»

HUMO Wat moet je onthouden van die verschillende visies?

Fallon «Als je ze kent, leer je anders naar psychopathie te kijken. Je mag niet vergeten dat Hare zijn checklist aanvankelijk baseerde op volwassen mannelijke psychopaten die in de gevangenis zaten – zijn test is dus enigszins vertekend. Die criminele trekken zijn niet altijd aanwezig. Volgens een vriend, tevens een expert ter zake, ben ik bijvoorbeeld een zuivere Cleckley-psychopaat: ik ben er niet op uit mensen pijn te doen, ik ben geen crimineel, maar ik ben wél iemand die mensen – en zeker vrouwen – op elke mogelijke manier probeert te manipuleren en daar ook veel plezier in schept.

»Hare onderscheidt twee hoofdkenmerken. Enerzijds een antisociale, deviante levensstijl die vaak blijkt samen te gaan met impulsief geweld en criminaliteit, en anderzijds fundamenteel egocentrisme – het gevoelloos en meedogenloos gebruiken van anderen – dat niet geassocieerd wordt met criminaliteit. De types die alleen dat tweede kenmerk hebben, zijn de succesvollere psychopaten, degenen die niet betrapt worden door de politie. Je zou hen ook ‘prosociale psychopaten’ kunnen noemen.»

HUMO Is dat geen contradictie?

Fallon «Het betekent niet dat ze prettig gezelschap zijn, wel dat hun psychopathische trekken – narcisme, manipulatief gedrag, onbevreesde dominantie – hen toelaten zich heel vlotjes te bewegen in de samenleving. Omdat anderen dat om één of andere reden aantrekkelijk vinden. Een succesvolle psychopaat, die zijn narcisme wat kan maskeren, komt over als iemand die gewoon erg zelfzeker is. Kan hij ook zijn leugenachtigheid en manipulatief gedrag in bedwang houden, dan lijkt hij ook nog eens ontzettend charmant, zelfs charismatisch. Mensen vallen daarvoor. Kijk naar succesvolle zakenlui of politici. Ook dominantie kan sociaal gezien een positieve trek zijn: het kan iemand leiderskwaliteiten geven.»

undefined

HUMO Hét kenmerk van psychopaten is toch een gebrek aan empathie?

Fallon «Een gebrek aan emotionele empathie, want cognitieve empathie hebben ze wél. Dat betekent dat ze iemands pijn kunnen lezen en begrijpen, maar niet met hem meevoelen – ze kopiëren koudweg die emoties. En wat ze over je weten, kunnen ze perfect tégen je gebruiken, wat hen zeer succesvolle manipulators maakt.

»Wie al die kenmerken combineert, zónder de antisociale trekken, kan heel veel macht verwerven, zeer efficiënt functioneren in de samenleving en met heel veel wegkomen. Als je echter ook antisociaal bent, loop je tegen de lamp en eindig je in de gevangenis. Daar vind je dus eigenlijk de mislukte psychopaten. Degenen die hun emoties en natuurlijke driften niet onder controle kunnen houden. Dat zijn de gewelddadige psychopaten die je in films ziet, maar vaak zijn dat inderdaad karikaturen.»

HUMO U hoort dus zelf bij de succesvollere psychopaten?

Fallon «Ja. Om een échte volbloed psychopaat te zijn, moet je 30 punten scoren op de test van Hare. Ik ben een grensgeval. Ik scoor hoog op agressief narcisme, maar ik ben niet antisociaal. Ik heb geen kwade bedoelingen.»

Wraak

HUMO Nadat u de scan eerst had weggewuifd, hebt u toch minder prettige dingen ontdekt. Waardoor begon u het wél ernstig te nemen?

Fallon «Na een lezing waarbij ik ter illustratie enkele hersenscans van mezelf had getoond, wezen enkele experts me er doodernstig op dat ik randje psychopatisch was. Ik kende mijn hersenpatroon en mijn genetica allang, zij niet. Dat zij onafhankelijk tot diezelfde conclusie kwamen, bracht me behoorlijk van mijn stuk.

»Daarna heb ik aan mijn familie, vrienden en een bevriende psychiater gevraagd om me te zeggen wat ze écht van me dachten – de harde waarheid, zonder mij te sparen. Ze zeiden allemaal hetzelfde: dat ik psychopathische trekken heb. Toen pas drong het tot me door dat al die mensen die ooit hadden gezegd dat ik een schoft kon zijn, doodeerlijk waren geweest. En niet jaloers, zoals ik mezelf altijd had voorgehouden.»

HUMO In de loop der jaren hadden meerdere mensen u gezegd dat u hen gebruikte, dat u niet te vertrouwen was. Ging er dan geen lichtje branden?

Fallon «Als je jarenlang hoort dat er iets slechts in je schuilt, dat je niet helemaal spoort, schuif je dat van je af. Ik dacht dat zíj een probleem hadden, niet ik. Ik voelde me geweldig, dus was er toch niets aan de hand? Pas toen al die puzzelstukjes op hun plaats begonnen te vallen, besefte ik dat ze gelijk hadden. De voorbije jaren heb ik ingezien dat ik eigenlijk al mijn hele leven mensen intellectueel en emotioneel pest. Niet fysiek of seksueel, maar door hen te manipuleren.

»Maar eigenlijk kan het me nog steeds niet schelen. Ik wil het intellectueel wel begrijpen, maar emotioneel laat het me koud. Dit ben ik, punt.»

HUMO Beseft u al lang dat u manipulatief bent?

Fallon «Achteraf bekeken waren er al vroeg signalen. Op mijn dertiende heeft voor het eerst een volwassene – een arts – zijn zoon verboden nog met mij te spelen. Hij voelde dat er iets heel duisters in mij zat, al kon hij er de vinger niet op leggen. Toen ik studeerde, noemde een priester, die ook psycholoog was, mij ‘kwaadaardig’ tijdens het college. Ook andere mensen hebben iets gelijkaardigs gezegd, maar ik lachte het weg. Omdat ze het niet concreet konden maken.

»Waarschijnlijk zagen ze hoe manipulatief ik kon zijn. Ik kon soms hele groepen mensen laten doen wat ík wou. Ik kon tientallen tieners zo ver krijgen dat ze de politie helemaal gek maakten zonder dat ik zelf iets hoefde te doen. En werd ik wél betrapt, dan wist ik de politie aan het lachen te brengen zodat ze me lieten gaan. Er kwam ook geen geweld bij kijken: ik wilde niemand schaden, ik wou gewoon plezier maken. Ik deed niets liever dan mensen bespelen. Het was een soort wedstrijdje. Als ik met verhalen een groep rond me kan verzamelen, voedt dat mijn ego en narcisme. Ik ben ook erg snel verveeld, ik heb veel stimuli nodig.

»Maar verschillende mensen hebben me erop gewezen dat ik anderen in ernstig gevaar breng. Dat klopt. Ik zoek het gevaar op en wil mensen daarin meetrekken.»

undefined

'Ik ben door mijn ouders en omgeving zó goed behandeld, dat ik een net in bedwang gehouden schoft ben geworden in plaats van een echte psychopaat'

HUMO Dat deed u zelfs met uw broer. U nam hem mee naar een plek in Afrika vol wilde beesten, waar een man besmet was geraakt met het dodelijke marburgvirus, verwant aan ebola. Maar u vertelde hem enkel over de olifanten die er te zien waren.

Fallon «Ik wist toen wel dat ik hem niet de hele waarheid vertelde – dat het echt gevaarlijk was – maar ik hield mezelf voor dat hij een geweldige tijd zou beleven. Hoe groot was de kans dat we een virus zouden oplopen of gedood zouden worden door wilde dieren? Vrij klein toch? Ik hou er gewoon van om geschifte dingen te doen. Als iemand zegt: ‘Ga daar niet heen, want het loopt vol gevaarlijke dieren’, dan ren ik er recht op af. Dat geeft me een kick.

»Ik waterski ook graag. Niet op een rustig meertje, maar in een oceaan waar haaien zitten. Dat maakt van mij nog geen psychopaat, wel iemand die nood heeft aan extreme sporten. Wat wél psychopathisch is, is dat ik daarbij ook anderen in gevaar breng: als ik ga waterskiën, neem ik mijn zoon mee.»

HUMO Uw broer was razend toen hij ontdekte in welke risicosituatie u hem bewust had gebracht. Voelde u zich toen niet slecht?

Fallon «Niet echt. Hij ontdekte het toen hij onze kampeerplek herkende in het boek ‘Het killervirus’. Wat mankeerde mij, ik besefte toch dat we evengoed dood hadden kunnen zijn? Ik dacht dat hij het gewoon spannend zou vinden. Als ik het hem had verteld, was hij nooit meegegaan. Ik denk ook niet echt aan het risico. Ik weet alleen dat je door zulke avonturen voelt dat je leeft, en die spanning wil ik delen.»

HUMO Schetst u nu geen te positief beeld van uzelf?

Fallon «Zo heb ik het altijd bekeken. Ik deel dat gevaar, omdat ik het fun vind.»

HUMO Aan een bevriende psychiater gaf u uw visie op wraak. Hij was geschokt.

Fallon «Hij vroeg me te beschrijven wat er gebeurt als ik echt kwaad word. Ik zei hem dat ik mijn woede nooit toon. Ik kan mijn emoties erg goed controleren en maskeren, zodat mensen nooit weten dat ik woest ben. Dat vond hij al niet normaal, maar nog niet per se psychopathisch.

»Daarna vertelde ik dat ik mijn wraak erg lang kan uitstellen. Ik word niet snel kwaad, maar als iemand een grens overschrijdt, zet ik het hem betaald. Altijd. Ik wacht gewoon het geschikte moment af. Dat kan zes maanden later zijn of drie jaar, maar ooit neem ik wraak en het zal hem veel problemen bezorgen. Ik vind dat ik daar erg fair in ben: mijn wraak zal in verhouding staan tot wat hij mij oorspronkelijk heeft aangedaan. Dat ik dat emotieloos en strategisch kon plannen, vond die psychiater héél psychopathisch. Hij vond het zelfs eng.»

HUMO Vindt ú het eng?

Fallon «Misschien wel. Het probleem is dat je nooit weet of ik je ga pakken of niet. Daarom vergeleek een BBC-producer mij met Dexter, de psychopathische seriemoordenaar uit de gelijknamige serie. Ik zal niemand doden, maar ik bekijk de zaken met een chirurgische blik en vel een oordeel volgens mijn eigen faire logica. Die kan hard zijn.»

HUMO Wanneer heeft u bijvoorbeeld al eens op een enge manier wraak genomen?

Fallon «Laten we zeggen dat als iemand mijn job zou bedreigen, ik de boel zo zou manipuleren dat die persoon zich enkele jaren later plots in een wanhopige professionele situatie bevindt. Meer wil ik daar niet over zeggen, want ik heb mensen al goed te pakken gehad en ik wil niet dat ze mij daarover aanspreken.»

undefined

'Eigenlijk kan het me niet schelen dat ik een psychopaat ben. Ik wil het intellectueel wel begrijpen, maar emotioneel laat het me koud'

De goede echtgenoot

HUMO U hebt lang geroepen dat de natuur bepaalt wie je bent. Het feit dat u zelf, ondanks uw brein én uw genen, geen gewelddadige psychopaat geworden bent, staat daar haaks op.

Fallon «Ik was jarenlang een grote verdediger van het idee dat onze genen voor tachtig procent bepalen wie we zijn. Maar toen dit alles mij overkwam, begon ik na een tijd te beseffen dat er iets ontbrak in die redenering. Toen ik op een dag mijn moeder in de tuin op een driepoot zag zitten, besefte ik: ‘Mijn God, zij is het ontbrekende stukje.’ Mijn identiteit steunt ook op drie poten: mijn genen, mijn brein én mijn moeder. Zij was de omgeving die alles heeft veranderd. Dat was misschien zonneklaar voor iedereen, maar ik heb het heel lang niet doorgehad.»

HUMO Wat zagen zij dat u niet zag?

Fallon «Van kleins af aan hoor ik al dat mijn ouders mij met extra goede zorgen omringden. Toen ik veertien was, vertelde men mij al dat ik mezelf gelukkig moest prijzen met zulke ouders. Dat ik anders erg gevaarlijk zou worden, een gangster zou worden of in de maffia zou terechtkomen.

Later zeiden de mensen dat ik mijn handjes mocht kussen met zo’n vrouw, anders zou het slecht met mij zijn afgelopen.

»Tijdens het schrijven van dit boek vertelde mijn moeder me dat ik als puber een heel zwarte periode heb gekend. Ik wist dat niet meer. Ze was toen zo bezorgd dat ze overwoog om me naar een psychiater te sturen, maar in die tijd deed je dat nog niet. Daarom heeft ze erover gewaakt dat ik op school nooit werd gepest en telkens in een goede klas zat – ze was er leerkracht. Ze zorgde ook dat ik voortdurend werd gestimuleerd en me kon uitleven in extreme en competitieve sporten. Ik ben die moeilijke, cruciale periode dus heel goed doorgekomen, dankzij haar. Toen wist ik: ‘Dat is het. Misschien was ik wel voorbestemd om een psychopaat te worden, maar mijn omgeving heeft nooit de trekker overgehaald. Daar heeft mijn moeder voor gezorgd.’»

HUMO Betekent dat dan dat mensen – zelfs psychopaten – écht kunnen veranderen?

Fallon «Dat is een andere vraag. Als je alle risicogenen voor psychopathie hebt en de eerste levensjaren opgroeit in een erg gewelddadige omgeving, word je geheid een groot probleem voor de samenleving. Ik ken geen enkele tienerpsychopaat die veranderd is. Als de mix van je genen en je omgeving zich eenmaal heeft vastgezet in je brein, ben je genaaid. Desalniettemin wou ik, narcistisch als ik ben, bewijzen dat ik wél kon veranderen. Daarom begon ik een experiment. Ik wou tonen dat ik superieur was.»

HUMO Wat heeft u precies gedaan?

Fallon «Eerst begon ik mijn dagelijks microgedrag tegenover mijn vrouw te analyseren. Ik ben geen slechte echtgenoot, maar ik ben zeker ook geen goede echtgenoot. Omdat ik best slim en avontuurlijk ben en leuke vrienden heb, tolereert mijn vrouw veel van mijn slechte gedrag.

»Ik vroeg me af wat een goede echtgenoot zou doen: haar eerst bedienen, haar helpen, geen excuses meer verzinnen als ze een uitstapje met me wou maken... Normaal zou ik altijd – ook als het voor haar belangrijk was – iets verzinnen om er onderuit te muizen, zodat ik lekker kon uitgaan met mijn maten. Door dat bewust niet meer te doen, zag ik hoezeer ik geneigd ben altijd de meest egocentrische optie te kiezen.

»Ik had haar niets verteld, maar na enkele maanden zei ze dat ik zo anders leek. Ook al begreep ze het niet, ze vond het wel fijn. Vrienden reageerden hetzelfde. Toen ik hen uiteindelijk uitlegde dat het niet oprecht was, maar slechts een experiment, vonden ze dat prima. Ik behandelde hen beter, dus was het oké. Het maakt dus niet uit of je het meent? Daar begreep ik niets van.»

HUMO U dacht lang dat u wél empathisch was. Nu niet meer?

Fallon «Ik heb mezelf altijd empathisch en zorgzaam gevonden. Mensen kwamen naar mij voor advies, nu nog, maar vaak zeggen ze dat ik niet emotioneel geraakt lijk. Door dit boek ben ik er meer over gaan nadenken. Ik kan empathisch overkomen, maar eigenlijk speelt in mijn achterhoofd voortdurend de vraag hoe ik iemand kan bespelen. ‘Hoe krijg ik die meid zo ver dat ze met me naar bed wil? Hoe krijg ik die kerel zo ver dat hij in mijn project wil investeren?’

»Vroeger dacht ik dat ik geweldig was, bij mij maakte je altijd plezier. Tot ik begon te observeren hoe anderen hun geliefden behandelden. Ik wist dat mijn maten ook wilden uitgaan en flirten – alles wat ik wou en ook deed – maar zag hoe ze dat vaak níét deden. Ik realiseerde me dat zij zichzelf opofferden voor hun geliefde. Dat was voor mij het eerste objectieve bewijs van mijn eigen extreme egocentrisme.»

HUMO Begon het ook niet te dagen toen uw dochter u een diep teleurgestelde brief schreef, waarin ze zei dat uw kleinzoon u blijkbaar maar weinig kon schelen, omdat u hem alleen thuis had achtergelaten?

Fallon «Ik snapte die brief niet. Waar had ik dat aan verdiend? Mijn zus stuurde mij in die tijd trouwens een vergelijkbare brief, waarin ze aangaf dat ik er nooit was voor haar. Eigenlijk zeiden ze allebei dat zij wel emotioneel investeerden, maar ik niet. Maar toen ik het las, dacht ik: ‘Tja, jammer.’»

HUMO Begrijpt u tien jaar later wél wat ze wilden zeggen?

Fallon «Niet helemaal. Ik weet dat ik iets moet goedmaken, dat ik opofferingen moet doen om een goede broer of vader te zijn. Helaas verval ik heel gemakkelijk weer in mijn oude, egoïstische gedrag. Net zoals iemand die op dieet is zich echt moet forceren om dat koekje níét te eten, moet ik mij echt inspannen om mijn emoties te monitoren en níét gewoon altijd te doen waar ik zin in heb.»

HUMO U zegt dat uw ouders hebben gezorgd dat u niet gewelddadig bent geworden. Welke zekerheid heeft u dat dat niet alsnog gebeurt? Dat iets u toch nog kan doen ‘ontploffen’?

Fallon «Een klinisch psychologe die me al van kleins af kent, zei me dat ik al die driften wel heb, maar er blijkbaar in slaag om ze te onderdrukken (lacht). Wel, dan ben ik één van de weinige psychopaten die dat kan. Wauw!»

»Maar tegelijk moet ik ook beseffen dat mijn omgeving mij gewoon zó goed behandeld heeft dat ik een net in bedwang gehouden schoft ben geworden, in plaats van een echte psychopaat.

»Ik besef ook dat ik een deel van mijn succes daaraan te danken heb. Ik leek altijd intelligenter dan ik ben omdat ik niet emotioneel betrokken ben bij mensen. Ik kan denkprocessen heel snel uitvoeren omdat er geen emoties in de weg zitten. Ik hoef mijn tijd niet te verspelen aan de vraag of ik anderen niet kwets met wat ik doe. Nu ik daar wel rekening mee hou, merk ik dat ik veel trager word.

»Maar eigenlijk ben ik gewoon een onaangename, narcistische rotzak, terwijl ik denk dat ik geweldig ben.»

undefined

'Vooral vrouwen worden aangetrokken door mannen met psychopathische trekken. Wij zijn spannend'

HUMO Voor dit interview vroegikmeafofumij ook zou proberen te manipuleren. Hebt u dat gedaan?

Fallon «We hebben nu vrij lang gepraat, je bent duidelijk bij de pinken en je weet er ook iets van, want je hebt mijn boek gelezen (lacht). Maar toch: het is een spel. Een narcistisch spel, en ik wil winnen. En in dit geval doe ik dat door zo eerlijk mogelijk te zijn. Maar jij zal dat nooit zeker weten. Als ik een heel slimme psychopaat ben, zou ik dit hele verhaal verzonnen kunnen hebben. Hoe zou jij dat in hemelsnaam moeten weten? Dat is waarom intelligente psychopaten zo gevaarlijk zijn. Het is niet Hannibal Lecter voor wie je moet opletten, maar de slimme psychopaat die aan het bureau naast je werkt. De kerel die je kent. Ik zou ook een loopje met je geest kunnen nemen, je een heleboel problemen kunnen bezorgen of je dingen kunnen laten doen die je beter niet zou doen. Dat is nu eenmaal wat psychopaten doen.»

HUMO Dank voor de waarschuwing. Heeft u nog tips voor wie met psychopaten te maken krijgt?

Fallon «Eerst even dit: vooral vrouwen worden aangetrokken door psychopathische trekken. Vaak gaat het over randpsychopaten: die zijn aantrekkelijk omdat ze spannend zijn, en vrouwen willen zich niet vervelen. Genetisch gezien willen ze ook een sterke man, iemand die voor hen zal vechten.

»Er is dus een natuurlijke drijfveer, maar doorgaans wéten vrouwen wel dat die vent hen manipuleert. Alleen maken ze zichzelf wijs dat zij de goeie kerel die diep van binnen in die bad boy schuilt wel tevoorschijn zullen toveren. Ze denken dat zij hem wel zullen kunnen veranderen. Maar dat kunnen ze niet, hoe slim die vrouwen ook zijn.

»Het eerste wat vrouwen dus moeten doen, is die nood aan wilde spanning onderdrukken. En ze moeten eerlijk zijn tegen zichzelf. Dus als je voelt dat er iets scheelt met zo’n kerel, iets waar je je vinger niet op kan leggen, maar dat je toch wat nerveus maakt: luister ernaar. En onderdruk die drang om hem te willen veranderen. Want die is dodelijk.»

undefined