Niet meer zo jonge leeuw: Esteban Volkov, de kleinzoon van Leon Trotski

Honderd jaar na de Oktoberrevolutie onder leiding van Lenin en Trotski leeft er nog één bloedverwant die Trotski van dichtbij heeft gekend. Zijn kleinzoon Esteban Volkov was erbij toen de Russische communistische leider werd vermoord in Mexico City. De bijna 92-jarige Volkov wil nog een laatste keer getuigen.

'Mijn grootvader vergeleek de revolutie met het drinken van een tequila: eerst ben je blij en wil je nog een glaasje, maar 's anderendaags volgt de kater'

Vladimir Lenin zag Leon Trotski, de opperbevelhebber van het Rode Leger, als zijn opvolger. Maar na Lenins dood in 1924 barstte in het Kremlin een bloedige machtsstrijd los, waarbij Stalin omzeggens al zijn vroegere medestanders liet vermoorden of verbannen. In 1929 moest Trotski het land verlaten. Via Turkije, Frankrijk en Noorwegen belandde hij met zijn tweede vrouw Natalia Sedova in 1937 in Mexico, waar hij politiek asiel kreeg. In 1939 kwamen zijn secretaresse en zijn 13-jarige kleinzoon Vsevolod, later Esteban genoemd, hem achterna. Op dat moment was de halve familie van Trotski al om het leven gebracht door handlangers van Stalin.

We spreken Esteban Volkov in het huis waar Leon Trotski is vermoord en dat sinds 1990 is ingericht als een museum. In een klein kantoor vertelt hij me over de pijn en het verdriet dat Stalin hem en zijn familie heeft aangedaan, maar ook over zijn grote bewondering voor het werk van zijn grootvader.

HUMO U bent de allerlaatste rechtstreekse bloedverwant van Leon Trotski die hem in levenden lijve heeft gekend. Voelt u zich vereerd om zijn kleinkind te zijn?

ESTEBAN VOLKOV «Ik heb geen gemakkelijk leven gekend. Stalin heeft onze familie kapotgemaakt. Iedereen werd vervolgd en geliquideerd. Ik heb veel geluk dat ik nog leef. Doordat ik de kleinzoon van Leon Trotski ben, heb ik in mijn kindertijd vreselijke dingen meegemaakt, maar ik heb altijd veel van mijn grootvader gehouden.»

HUMO Waar bent u geboren?

Volkov «Ik ben in 1926 in Jalta geboren. Toen behoorde die badplaats, die nu in Oekraïne ligt, tot de Sovjet-Unie. Mijn moeder Zinaida, Trotski’s dochter uit zijn eerste huwelijk, kwam daar uitrusten omdat ze ziek was. Na mijn geboorte zijn we teruggekeerd naar Moskou. Zij heeft toen een tijdje voor haar zus Nina gezorgd, die tuberculose had en daar in 1928 ook aan is gestorven.»

undefined

undefined

'Esteban Volkov: 'Stalin heeft onze familie kapotgemaakt.''

HUMO U hebt ook een tijdje in Turkije gewoond?

Volkov «Mijn moeder had aan Stalin toestemming gevraagd om haar vader te bezoeken. Trotski was in 1929 door Stalin naar het Turkse eiland Büyükada verbannen. Mijn moeder mocht in 1931 naar hem toe, als ze slechts één van haar kinderen zou meenemen. Zo wist Stalin zeker dat ze zou terugkeren. Ik heb het geluk gehad dat mijn moeder mij koos. Mijn zus Alexandra moest in Rusland blijven, en mijn moeder heeft haar nooit meer gezien, want in 1932 nam Stalin haar en mij het Sovjet-staatsburgerschap af. We konden niet meer terug. Een paar jaar later was er ook bijna niemand meer: in 1935 verdween mijn vader in een concentratiekamp, net als mijn stiefvader.

»Mijn moeder was ondertussen zwaar ziek geworden. Door haar zus te verzorgen had ze ook tuberculose gekregen en ze was zeer ongelukkig doordat ze niet meer naar haar dochter in Moskou mocht terugkeren. Mijn moeder heeft in januari 1933 zelfmoord gepleegd in Berlijn. Ik was 7 jaar en ik werd naar Wenen gestuurd, waar ik werd opgevangen in een hotel waar psychoanalisten verbleven. Na twee jaar moest ik daar ook weg omdat het nazisme oprukte in Oostenrijk. Trotski haalde me toen naar Parijs, waar ik bij mijn oom Lev Sedov ging wonen, de oudste zoon uit het tweede huwelijk van mijn grootvader.»

HUMO Welke herinneringen hebt u nog aan uw verblijf in Parijs?

Volkov «Ik was blij omdat ik bij mijn oom en zijn vrouw kon wonen. Hoewel ze het zeer druk hadden en ik hen niet zoveel zag, had ik weer familie die voor mij zorgde. Ik had dat erg gemist in Oostenrijk. Mijn oom Lev was de rechterhand van mijn grootvader. Hij regelde alles voor hem. Hij bezorgde hem de laatste nieuwe boeken en regelde contacten met trotskisten in heel Europa. Op een dag werd mijn oom ziek. Hij had een blindedarmontsteking en moest geopereerd worden. Een routineklus, maar toch is hij in de operatie gebleven. Het ziekenhuis had een groot aantal Russische artsen in dienst, en ik kan het niet bewijzen, maar volgens mij is hij vermoord. In die periode werd een andere gruwelijke vondst gedaan. Ze hebben delen van het lichaam van de baas van de Russische geheime dienst in Parijs uit de Seine opgevist. Hij had zich kritisch uitgelaten over Stalins beleid en moest dat met zijn leven bekopen.

»Na de dood van mijn oom zorgde mijn tante voor mij. Ze was geen gemakkelijke vrouw. Mijn grootvader was ondertussen naar Mexico gevlucht en vroeg mijn tante om mij achterna te sturen. Maar in plaats daarvan zond ze me naar een bergdorp, waar ik bij een familie verbleef. De kinderen lachten mij uit omdat ik alleen Duits sprak. Ik werd uitgescholden voor vuile Duitser. Het positieve van het verhaal is dat ik er Frans heb leren spreken.»

HUMO Hoe komt het dat Leon Trotski niet in Europa is gebleven?

Volkov «Hij heeft het wel geprobeerd, maar de druk van de Sovjet-Unie was zo groot dat de meeste landen hem geen asiel durfden te verlenen. In Noorwegen kreeg hij huisarrest, want dat land wilde de goede economische relaties met Moskou niet op het spel zetten. Het was een kwestie van tijd voor mijn grootvader met zijn vrouw gedeporteerd zou worden. Sommige trotskisten hadden politiek asiel voor hem aangevraagd in de Verenigde Staten, maar president Roosevelt weigerde dat te verlenen. De trotskist Diego Rivera, een beroemde Mexicaanse schilder, kreeg de Mexicaanse president Lázaro Cárdenas wel zover. Stalin heeft geprobeerd via tussenpersonen druk uit te oefenen, maar Cárdenas wilde de wereld aan de vooravond van WO II duidelijk maken dat Mexico een soevereine staat was.»

HUMO Weet u hoe Leon Trotski in Mexico is onthaald?

Volkov «Hij werd met open armen ontvangen door Diego Rivera, diens vrouw Frida Kahlo en andere sympathisanten. Cárdenas stuurde zelfs een presidentiële trein naar de haven van Tampico. Mijn grootvader logeerde in het blauwe huis van Kahlo en Rivera in Mexico City. Na een lang verblijf is er echter een breuk ontstaan tussen Rivera en Trotski. Die ging over politiek, niet omdat mijn grootvader iets met Frida gehad zou hebben, zoals overal wordt beweerd. Ik weet natuurlijk niet 100 procent zeker dat mijn grootvader niet met haar naar bed is gegaan, want dat deed ze met zowat alle mannen en vrouwen die in haar buurt kwamen. Diego Rivera was trouwens ook niet zo braaf. Het waren ongelofelijk progressieve mensen voor die tijd.»

HUMO Het gevolg was wel dat Trotski moest verhuizen. Was hij minder beschermd in zijn nieuwe woonst?

Volkov «Hij ging iets verderop in de straat wonen, en moest een beroep doen op vrijwilligers. Fransen, Duitsers, noem maar op. De inlichtingendiensten van de Sovjet-Unie moesten niet veel moeite doen om te infiltreren. Mijn grootvader was zich daarvan bewust, maar een man van zijn kaliber was niet bang voor de dood. Hij vertelde steeds dat iedereen met een missie op aarde komt en als die erop zit, is een mens klaar om te sterven.»

HUMO In die tijd ging het gerucht dat de VS en Japan Trotski financieel steunden.

Volkov «Nonsens! Stalin heeft die kwakkel verspreid. We hadden het niet breed en daarom heeft mijn grootvader wel de opdracht aanvaard om voor een Amerikaanse uitgeverij een biografie over Stalin te schrijven. Hij wilde veel liever over zijn vriend Lenin schrijven, maar hij kon niet anders.»

Opportunist

HUMO Welke herinneringen hebt u aan uw grootvader?

Volkov «Toen ik naar Mexico kwam, waren al zijn kinderen al gestorven. Ik was 13 jaar en ik hield ervan om samen met hem op stap te gaan. Ik weet nog dat we samen cactussen gingen zoeken. Hij zei me steeds dat ik de oudste cactussen moest zoeken en dat ik die kon herkennen aan de ‘lange haren die op hun hoofd groeiden’. Tijdens onze wandeltochten vertelde hij mij ook over zijn vroegere leven in Moskou en over de Russische Revolutie. Hij vergeleek die revolutie met het drinken van een goede tequila. We zijn blij en drinken meteen nog een paar glaasjes, maar de volgende dag staan we op met een zware kater. Eerst werkt iedereen vol idealisme mee aan een betere wereld, maar op een bepaald moment gebeuren er dingen die niemand had zien aankomen.

»Trotski en Lenin waren de bezielers van de Oktoberrevolutie in 1917. Mijn grootvader was de denker, en Lenin vertrouwde hem in die mate dat hij hem blanco ondertekende papieren gaf voor bijzondere missies van het Rode Leger, waar hij de leiding over had. »

HUMO Welke rol heeft Trotski binnen de bolsjewistische partij gespeeld?

Volkov «Hij legde het marxisme aan de partijleden uit en heeft er nog een aantal elementen aan toegevoegd. In zijn boek ‘Tien dagen die de wereld deden wankelen’ heeft de Amerikaanse journalist John Reed de Oktoberrevolutie als ooggetuige beschreven. Hij vermeldt meer dan zeventig keer Trotski en slechts drie keer Stalin. Die laatste speelde in het begin helemaal niet zo’n grote rol, maar hij is erin geslaagd om alle kameraden van Lenin en Trotski te vervolgen en uiteindelijk te vermoorden. Tijdens de burgeroorlog was de strategie in de eerste plaats om de macht te concentreren en uit de handen van de vroegere elite te houden. Stalin is die methode na de burgeroorlog blijven hanteren. Hij heeft zijn macht op zo’n brutale manier uitgebreid dat niemand hem nog iets kon doen.»

undefined

'Een huurmoordenaar kwam mijn kamer binnengestormd en schoot zijn lader leeg op mijn bed. Maar ik had me onder tafel verstopt ''

HUMO Volgens de geschiedenisboeken heeft er een machtsstrijd tussen Stalin en Trotski plaatsgevonden over wie er de Sovjet-Unie zou leiden. Klopt dat?

Volkov «Complete onzin. Er was helemaal geen strijd tussen Trotski en Stalin. Trotski had het Rode leger opgericht en dat stond aan zijn kant. Mijn grootvader wist perfect hoe hij binnen de 24 uur de totale macht over de Sovjet-Unie kon krijgen, maar hij had ervoor gekozen om dat niet te doen. Hij was een man die zich aan principes en waarden hield. Stalin was een simpele opportunist die erin is geslaagd om alle macht in handen te krijgen na een revolutie die door anderen begonnen was.»

Laatste woorden

HUMO Was u aanwezig toen de aanslag tegen uw grootvader in Mexico plaatsvond?

Volkov «Tijdens de eerste aanslag was ik in huis. Iemand was erin geslaagd om zich als een medewerker voor te doen. Op een onbewaakt moment opende hij de deur voor twaalf zwaarbewapende medeplichtigen. Eén van hen was de Mexicaanse kunstenaar David Siqueiros. Ze hadden mitrailleurs bij zich, ze liepen naar de kamer van mijn grootvader en schoten vanuit drie hoeken. Zijn vrouw Natalia heeft zich voor hem geworpen om met haar lichaam de kogels op te vangen. Ze overleefden allebei als bij mirakel die aanslag. Ik sliep in de kamer ernaast en ik had me onder een kleine tafel verstopt. Een huurmoordenaar kwam mijn kamer binnengestormd en schoot zijn lader leeg op mijn bed. Gelukkig was ik alleen aan mijn teen geraakt.

»Na die aanslag was mijn grootvader euforisch omdat Stalin niet in zijn opzet was geslaagd. Ik herinner me nog dat de politie totaal in de war was. Ze hadden verwacht dat ze een man in shock zouden aantreffen, maar in plaats daarvan zagen ze een uitgelaten Trotski. In mijn ogen was mijn grootvader onsterfelijk. Mijn moeder, mijn vader, mijn oom, allemaal waren ze gestorven. Ik was er zeker van dat mijn grootvader zou blijven leven.»

HUMO Waren jullie niet voorbereid op een aanslag? Uw grootvader wist toch dat Stalin hem dood wilde?

Volkov «Jawel. Ze hadden een aantal vertrekken van het huis versterkt en er liepen ook gewapende bewakers rond, maar dat waren geen beroepslui. Mijn grootvader zei in die tijd vaak dat, telkens als zijn vrouw Natalia ’s ochtends de gordijnen opende, hij blij was dat hij een nieuwe dag kon beleven. We wisten toen nog niets van de tweede aanslag, die al door de inlichtingendiensten van de Sovjet-Unie in Parijs werd voorbereid.

undefined

undefined

'Trotski (2de van rechts) naast Frida Kahlo. ‘Ik weet niet 100 procent zeker dat mijn grootvader niet met haar naar bed is gegaan, want dat deed ze met zowat alle mannen en vrouwen die in haar buurt kwamen.''

»De secretaresse van mijn grootvader die mij in Frankrijk in de bergen was komen zoeken, was in die periode verliefd geworden op de Spanjaard Ramón Mercader. Hij vertelde aan de secretaresse dat hij niet zozeer in politiek geïnteresseerd was, maar dat hij de zoon was van een rijke alleenstaande moeder die in België woonde. In die tijd was het niet abnormaal dat rijkeluiszonen anarchistische trekjes vertoonden. Hij wekte in ieder geval geen wantrouwen en zij viel voor zijn charmes. Zo namen we in Frankrijk samen de boot naar New York. Daar bleven we nog enige tijd bij vrienden van mijn grootvader. Ik weet nog dat we samen naar de wereldtentoonstelling van 1939 zijn gaan kijken. Straf toch dat ik op dat moment naast de moordenaar van mijn grootvader liep. Daarna zijn we per trein van New York naar Mexico gereisd.

»In het huis in Mexico City maakten we deel uit van het huishouden. Na de eerste aanslag op Trotski was de spanning daar enorm gestegen. Er werd een nieuwe muur rond het terrein opgetrokken, compleet met uitkijktorens die dag en nacht bemand werden. Ondertussen begon Mercader politieke teksten te schrijven, hoewel hij eerst helemaal niet in politiek geïnteresseerd was geweest. Hij vroeg mijn grootvader om zijn teksten te verbeteren. De eerste ontmoetingen verliepen normaal, en mijn grootvader gaf hem tips om zijn teksten bij te werken. Maar op 20 augustus 1940 verscheen Mercader in een lange jas bij mijn grootvader. Onder zijn jas had hij een ijshouweel verstopt. Hij gaf zijn manuscript aan mijn grootvader en sloeg hem tegelijkertijd met het houweel. De lafaard was zo dapper om achter de rug van Leon Trotski te blijven staan en hem geen seconde in de ogen te kijken. Mijn grootvader was zwaargewond. Hij heeft nog gezegd dat ze Mercader niet mochten vermoorden omdat zijn motieven grondig onderzocht moesten worden.

»Ik kwam niet veel later thuis van school. De poort naar ons huis stond open. Dat was uitzonderlijk, want meestal was het ’s middags rustig. Journalisten en bezoekers kwamen er alleen ’s ochtends langs. Toen ik dichterbij kwam, zag ik een politieauto op de oprit staan. Ik kreeg meteen een stekende pijn in mijn hart. Ik wist wel dat we elke dag in gevaar leefden, maar ik wilde de werkelijkheid niet onder ogen zien. De werkelijkheid was dat mijn familie tegen het monster Stalin vocht en dat dat een oneerlijke strijd was. Aan de eerste bewaker die ik tegenkwam, vroeg ik wat er gebeurd was. Hij mompelde iets over Mercader, en ik rende meteen naar het bureau van mijn grootvader. Op de vloer zag ik bloed. Hij lag zwaargewond op de grond, en ik hoorde hem zeggen: ‘Laat Esteban mij niet zien.’ Het moeten zijn laatste woorden geweest zijn. Hij werd nog naar het ziekenhuis gebracht, maar daar is hij die nacht gestorven.

»Ik ben niet naar de begrafenis geweest. Ik kon niet meer van de pijn. Achteraf heb ik vernomen dat zeker driehonderdduizend mensen de plechtigheid hadden bijgewoond. Jozef Stalin dacht dat hij de strijd gewonnen had, maar hij heeft zich vergist. Leon Trotski leeft verder in de gedachten van de mensen. En Stalin is de geschiedenis ingegaan als een monster.»

HUMO U bent de kleinzoon van één van Ruslands grootste helden. Hebt u geen spijt dat u niet in Rusland woont?

Volkov «Nee. In 1989 ben ik teruggegaan om mijn zus Alexandra op haar sterfbed te bezoeken. Het was een pijnlijk moment voor mij. Ik kon niet eens met haar communiceren omdat ik geen Russisch meer sprak. Toen ik het vliegtuig naar Mexico nam, was ik opgelucht.

»Ik wil er nooit meer naartoe. Stalin heeft mij en mijn familie te veel pijn gedaan. En de Russen kennen hun geschiedenis niet meer. Rusland is nog nooit in handen van het volk geweest. De Russen leven in een dictatuur. Vroeger lag hun lot in handen van een tsaar, daarna in de vreselijke handen van Stalin en nu in handen van een andere dictator: Vladimir Poetin.»