Nooit meer alleen: Humo sprak met acteur Stefaan Degand, filosoof Johan Braeckman en schrijfster Johanna Spaey over eenzaamheid

Het Japans werd de afgelopen jaren uitgebreid met de woorden kodokushi (bejaarden die eenzaam en onopgemerkt sterven) en hikikomori (jongeren die zich door prestatiedruk maandenlang isoleren). Ook onze samenleving wordt steeds individualistischer: tegen 2060 zal de helft van de Belgische huishoudens uit één persoon bestaan. Humo sprak met filosoof Johan Braeckman, acteur Stefaan Degand, die vorig jaar zijn vrouw verloor, en schrijfster Johanna Spaey, die in haar onlangs verschenen ‘Kleine encyclopedie van de eenzaamheid’ het solitaire leven treffend weet te beschrijven in 273 lemma’s.

'Toen Julie gestorven was, had ik twee keuzes: met de gordijnen dicht in volstrekte eenzaamheid leven, of handelen. Ik heb voor het tweede gekozen'

Eenzaamheid heeft dezelfde impact op onze gezondheid als 15 sigaretten per dag roken en kan leiden tot depressie en zelfdoding. Risico’s waaraan bijna de helft van de Belgen blootgesteld wordt: uit de resultaten van het Nationaal Geluksonderzoek, die begin juli gepubliceerd werden, bleek dat 46 procent van de Belgen zich ‘soms tot altijd’ eenzaam voelt. Opvallend: Belgen tussen de 20 en 34 jaar voelen zich het meest eenzaam (54,5 procent), op de voet gevolgd door de 35- tot 50-jarigen (53 procent). In tegenstelling tot wat vaak aangenomen wordt, blijken 70-plussers het minst last te hebben van eenzaamheid (28,3 procent).

HUMO Is die eenzaamheid bij jongeren te wijten aan sociale media, waarbij online contacten échte contacten vervangen hebben? Zie jij studenten na de les naar hun smartphone grijpen in plaats van een praatje te slaan, Johan?

JOHAN BRAECKMAN «Ze zijn zelfs tíjdens de les met hun smartphone bezig. Ze laten hun vrienden weten hoe interessant de les is, denk ik dan: ‘Kom snel af!’ (lacht)

»Of studenten zo eenzaam zijn, weet ik niet. We hebben geen nauw contact. De groepen zijn doorgaans te groot, en ondertussen is er ook een leeftijdskloof. Ik ga niet meer naar studentencafés, omdat ík me daar eenzaam zou voelen.»

HUMO Stefaan Degand, ben jij bang dat je dochter opgroeit in een wereld waar jongeren geen aansluiting meer vinden bij elkaar?

STEFAAN DEGAND «Mila is 3 jaar, ik heb daar nog niet over nagedacht. Maar ik heb een hekel aan sociale media, omdat mensen daardoor niet meer openstaan voor hun omgeving en de gevoeligheden van een ander. Hun ogen zijn voortdurend op een scherm gericht. Koppels die op restaurant meer met hun smartphone bezig zijn dan met elkaar: gruwelijk. En hoe kun je nu een concert beleven als je niet kijkt of luistert? Als ik in het theater iemand mails zie checken, stop ik met spelen. Hoe onbeleefd! Ik zal beleefdheid er bij Mila instampen.»

JOHANNA SPAEY «Ik ben totaal niet verslingerd aan sociale media.»

BRAECKMAN «Ik deel Stefaans ergernis als mensen in gezelschap met hun smartphone bezig zijn. Maar ik aarzel om uitspraken te doen over doorgeschoten individualisering. Daar hebben we nog geen duidelijke bewijzen voor. Mensen hebben meer autonomie en eisen die ook op: ‘Het is mijn leven en ik doe ermee wat ik wil!’ Onderzoek toont ook aan dat we gevoeliger zijn voor andermans leed. De misdaad daalt, de betrokkenheid stijgt.

»Ook uit internationale studies blijkt dat jongeren zich het meest eenzaam voelen. Jonge mensen die hun identiteit nog zoeken, of nog niemand kennen die hen ziet zoals ze echt zijn, zullen sneller zeggen dat ze eenzaam zijn. Maar of dat meer voorkomt dan vroeger, is lastig te onderzoeken. Al is het door de complexere wereld nu misschien wel moeilijker om ergens in te passen.

»Ik heb mij de laatste maanden verdiept in Mary Shelleys ‘Frankenstein’, het verhaal van de wetenschapper die een monster creëert. Dat monster is één van de grootste literaire uitbeeldingen van eenzaamheid. Er is niemand in zijn soort, zijn eigen schepper wil er niets meer mee te maken hebben, hij doolt alleen rond. Hij wordt niet erkend als wie of wat hij is. Dat is de kern van eenzaamheid: het onbegrip van anderen voor wie of wat je bent.»

SPAEY «Soms ligt het aan jezelf. Je kunt zo afgesloten zijn van de werkelijkheid, dat je niet meer ziet dat er mensen zijn die je begrijpen. Jongeren zijn nog erg op zichzelf gericht. Misschien maken ze zich daardoor ontoegankelijk voor anderen.»

HUMO Volgens psycholoog Luc Goossens worden verwachtingen die je vóór je 30ste hebt over relaties, werk en kinderen vaak niet ingelost. Dat levert teleurstelling op. Oudere mensen zijn autonomer en hebben standvastigere relaties opgebouwd. Voelden jullie zich als twintiger eenzamer dan nu?

SPAEY «Ik wel, omdat ik pas op latere leeftijd heb geleerd hoe je je met anderen kunt verbinden. En dat je die verbondenheid niet enkel vindt in een relatie, maar ook in vriendschappen of, in mijn geval, door te schrijven.»

HUMO Maar dan moeten het wel kwaliteitsvolle vriendschappen zijn.

SPAEY «Dat is een lang proces, ja. Het is niet eenvoudig om vrienden te vinden die bij je passen. Het is niet omdat je iemand in het begin aardig vindt, dat die persoon uiteindelijk aardig blijkt te zijn. In relaties ben ik daar heel slecht in (lacht). Maar ik heb gemerkt dat het bij vriendschappen helpt om je kwetsbaar te durven opstellen, dan is er meer wederkerigheid.»

BRAECKMAN «Een aantal van mijn beste vrienden en vriendinnen ken ik al veertig jaar of langer. Die mensen zijn er altijd geweest en zullen er ook altijd zijn, tot de dood ons scheidt. Ik zie hen soms een jaar lang niet, maar áls we elkaar zien, lijkt het alsof we elkaar gisteren pas voor het laatst zagen. Ik denk niet dat je zulke duurzame vriendschappen na een bepaalde leeftijd nog kunt opbouwen. Tegelijk denk je over sommige jeugdvrienden: ‘Mocht ik die nu leren kennen, zou ik er nooit bevriend mee worden.’»

DEGAND «Omdat ze niet geëvolueerd zijn en nog altijd op dezelfde barkruk zitten.»

BRAECKMAN «Als kind maak je ook makkelijker vrienden. Binnen de vijf minuten heb je een beste vriend met wie je gaat schommelen. Als volwassene is dat ondenkbaar.»

HUMO Kennen jullie mensen die jullie zien zoals jullie echt zijn?

BRAECKMAN «Mijn vriendin, vrienden en familieleden. Mensen die ik zeer goed ken, hoewel we natuurlijk allemaal een stuk onbekend blijven voor elkaar. Je zit onmiskenbaar in je eigen hoofd opgesloten.

undefined

'Mensen wanhopen te snel: 'Ik ben 30 en alleen! Het leven is triest en gaat niet vooruit!' Maar uit ervaring kan ik zeggen: het wordt beter'

»Dat is wat Sartre en de existentialisten zeggen: we zijn ongevraagd in het leven geworpen, we zijn alleen en we zullen ook alleen sterven. Vroeger vluchtten mensen in religie om deel uit te maken van een groter plan: ‘Zelfs al voel je je alleen, God is bij je.’ Dat zijn we in onze cultuur grotendeels kwijtgeraakt. Dus zijn we op onszelf teruggeworpen. Maar Sartre zei ook dat het existentialisme humanistisch kan zijn: je kunt sterven terwijl je omringd bent door andere mensen, bij voorkeur dierbaren en geliefden. De klik met andere mensen kan er zijn, maar je moet het zelf wíllen.

»Ik prijs mij gelukkig dat ik mensen heb met wie het klikt, maar je moet ook wat geluk hebben. Je genen en je opvoeding vormen je brein. Als je geluk hebt, is dat brein compatibel met toch minstens een paar mensen – anders word je een eenzaat, schrik je mensen af, of ben je misschien een psychopaat. Mensen die zichzelf afsluiten, kunnen daar niet altijd veel aan doen.»

DEGAND «Klopt, maar je kunt wel nog altijd doen alsof, hè. Ik doe dat zelfs als vader: ik doe alsof ik rustig ben, terwijl ik eigenlijk denk: ‘Shut the fuck up en ga slapen.’»

BRAECKMAN «Het is heel moeilijk om mensen te helpen die de neiging hebben tot eenzaamheid. Je kunt niet zomaar zeggen: ‘Ga naar buiten en ontmoet eens wat mensen.’ Het probleem is juist dat dat niet lukt. Het versterkt zichzelf ook: als je je slecht voelt, heb je helemaal geen zin om buiten te komen.»

SPAEY «En kom je toch de deur uit, dan heeft het soms een averechts effect. Wie zich eenzaam voelt en gaat wandelen, wil niet alleen maar gelukkige gezinnen tegenkomen.»

BRAECKMAN «Eenzame mensen kunnen anderen ook besmetten. Je kunt in een streek epidemieën van eenzaamheid krijgen. Jij schrijft daarover in je boek, Johanna.»

SPAEY (knikt) «Veel mensen vinden het beangstigend om iemand eenzaam te zien. Bij hem of haar wil je niet zijn, dus sluit je je op en vereenzaam je zelf.»

Schaamte en schuld

HUMO Is het door schaamte dat mensen zelfs niet tegen vrienden durven te zeggen hoe ze zich precies voelen of wat ze denken?

SPAEY «Zeker. Als je je imago van sterke en stoere mens doorbreekt, is dat een ontdekking, zelfs op latere leeftijd. Mensen wanhopen te snel: ‘Ik ben 30 en alleen! Het leven is triest en gaat niet vooruit!’ Maar uit ervaring kan ik zeggen: het wordt beter.»

HUMO Heeft eenzaamheid een nut, professor?

BRAECKMAN «Zeker. Emoties als eenzaamheid, schaamte of schuld zijn essentieel voor mensen, want de mens is een groepsdier. Als je nooit schuld ervaart, overtreed je sociale regels zonder daar iets bij te voelen, en dan zal je dat de volgende keer opnieuw doen. Eenzaamheid is een motiverend signaal: ‘Dit is niet de juiste weg, je moet je gedrag aanpassen.’ In een dorp is dat misschien net iets makkelijker dan in een anonieme grootstad.»

HUMO De helft van de inwoners in grootsteden is single. Door die anonimiteit?

BRAECKMAN «Het is altijd iets, hè. Het dorpsleven kan ook beperkend zijn, ook al kennen alle bewoners elkaar.»

DEGAND «Verstikkend! Als kind wist ik al dat ik wilde gaan acteren: op mijn zesde wilde ik al uit Wevelgem weg. Ik kon niet wachten om op te groeien.»

undefined

HUMO Je droom om operazanger te worden heb je opgeborgen omdat het zo’n eenzaam beroep is.

DEGAND «Ik heb in opera’s gezongen, en zat eens in een productie met een fantastische Australische mezzosopraan. Na haar optreden werd ze overladen met complimenten — bravissimo! — maar later zag ik haar in haar loge een sinaasappel schillen. Alleen. Dat beeld van volstrekte eenzaamheid is mij altijd bijgebleven. Ik dacht: ‘Dat wil ik niet.’»

SPAEY «De boekvoorstelling van mijn eerste roman was een fantastische avond, tot ik thuiskwam en niemand had om dat mee te delen. Mensen doen daar nogal luchtig over: ‘Maar het was toch een mooie avond?’»

DEGAND «Soms is het probleem inderdaad hoe anderen naar je kijken. Op 1 september startte mijn dochtertje in de eerste kleuterklas, en in juli was Julie (zijn vrouw, die vorig jaar overleed aan een bacteriële hersenvliesontsteking, red.) weggevallen. Ik dacht: ‘Groot moment!’ Ik had het huis versierd, en kwam vol goede moed de kleuterklas binnen, waar zich onbedoeld een erehaag had gevormd. Ouders spraken me aan, maar vielen in het midden van hun zin stil: ‘Ja, ’t is voor jou toch wel...’ Ik vroeg: ‘Wat bedoel je?’ Zég dan toch gewoon wat je wil zeggen! Ik ben toen volstrekt eenzaam naar huis gewandeld.

»Ik heb ook de grappigste condoleances gekregen. Drie dagen nadat Julie was gestorven, riep een man aan de overkant van de straat: ‘En? Ben je er al wat over?!’ Goed bedoeld, natuurlijk. Moslimvrouwen uit m’n straat kwamen zeggen: ‘Het is de wil van Allah.’ Daar ben ik het fundamenteel niet mee eens: die bacteriële hersenvliesontsteking is de oorzaak van haar dood. Maar ik ga niet in discussie: ik respecteer hun mening. Wel mooi: de dag nadat Julie gestorven was, stonden alle moslims uit de straat met een pallet vol flesjes plat water aan de deur: ‘Om je te reinigen’ — wat bij hen de gewoonte is na een sterfgeval.»

'Het beste middel tegen eenzaamheid is nog altijd met je vrienden op café gaan. Of hysterische seks'

HUMO Is er een manier waarop je wou dat mensen met je waren omgegaan?

DEGAND «Nee. Ik vond alles oké. Echt waar. Een buur zag me komen en werd daar duidelijk zenuwachtig van: hij liet z’n sleutels vallen, raapte ze vloekend op, en ging naar binnen. Twee dagen later vond hij wel de moed om iets te komen zeggen.

»Iedereen is anders. De neef van Julie heb ik nog altijd niet gehoord, en hij is ook niet naar de begrafenis gekomen. Hij kan er niet mee om. Moet ik dat persoonlijk nemen? Nee. Dat is zijn beleving en die respecteer ik. Ik heb geen mening over hoe mensen moeten rouwen. Ook over hoe mensen met eenzaamheid moeten omgaan, heb ik geen mening. Iedereen moet zijn ding doen, en zich vooral niets laten wijsmaken.»

HUMO Was dat voor jou de periode waarin je je het eenzaamst hebt gevoeld?

DEGAND «Ja. Maar ik nam geen medicatie, ik wilde alles meemaken zoals het kwam. Nadat ze pas gestorven was, stond ik soms om drie uur ’s nachts tien minuten naar de frigo te kijken. En ik dacht: ‘Ja, laat dat maar gebeuren, die tien minuten.’ De dag daarop ben ik 25 onderbroeken gaan kopen, hoewel ik die niet nodig had. Allemaal oké, toch? Niemand moet mij zeggen ‘Zou het niet beter zijn om met iemand te gaan praten?’ als ik daar zelf geen behoefte aan heb.

»Ik denk dat het veel verschil maakt als je samen heel gelukkig was. Wij waren een match made in heaven. Dat helpt om ermee om te gaan. Je hebt de liefde gekend: ze zit nog in je, om ze nog te geven. Dat is fijn.

»En ik heb natuurlijk Mila. Ik hoef haar niet uit te leggen hoe ze ermee moet omgaan. Integendeel, ik zie aan háár hoe ík ermee moet omgaan. De dag van de begrafenis riep ze: ‘En papa? Gaan we een andere mama zoeken?’ Ik vertelde haar dat dat nog een beetje te vroeg was, maar dat is wel de juiste manier van leven: ‘Go!’»

HUMO Wanneer hebben jullie zich het eenzaamst gevoeld?

SPAEY «In mijn jonge jaren, toen ik geen aansluiting kon vinden bij anderen: ‘Niemand op de wereld begrijpt mij.’ Ik ben al mijn vader en mijn nichtje verloren, maar dat is anders: dat gaat niet enkel met eenzaamheid gepaard, maar ook met onmacht en kwaadheid.»

BRAECKMAN «Diepe eenzaamheid ken ik niet: ik heb nog geen grote drama’s meegemaakt. En ik heb het geluk dat mijn brein weinig aanleg heeft voor eenzaamheid. Mijn vader is als zeventiger plots gestorven en had gerust wat ouder mogen worden. Maar ik heb mij daar redelijk gemakkelijk bij neergelegd, al mis ik hem wel. Ik weet natuurlijk niet hoe ik zou reageren als ik meemaakte wat Stefaan is overkomen.

''Tijdens een optreden zei ik plots: 'Vrouwen tussen de 35 en 40 die iets met mij willen gaan eten, kunnen me bellen op dit nummer'. Na de voorstelling had ik 80 gemiste oproepen.'' Stefaan Degand

»Ik ben periodes alleen geweest, maar dat was niet hetzelfde als eenzaamheid. Ik heb me ooit een halfjaar in de Hoge Venen opgesloten om mijn doctoraat te schrijven, maar dat was om me te kunnen focussen. Al hoopte ik weleens dat er iemand onverwacht aan mijn deur zou staan. Als je enige contact de bakker is, begin je dat na een paar weken wel te voelen. Maar toen deed ik gewoon even iets anders. Dat werkt.»

DEGAND (knikt) «Verzet! Eenzaamheid kun je omzetten. In kunst, in alles. Toen Julie gestorven was, had ik twee keuzes: met de gordijnen dicht in volstrekte eenzaamheid leven, of handelen. Ik heb voor het tweede gekozen. Ik probeer vooral leuke dingen te doen. Dikwijls is dat doen alsof, hè. Vaak voel ik me oprecht eenzaam, vooral in grote groepen. Maar ik verzet mij tegen de eenzaamheid, omdat ze niet goed voor me is.

»Soms ben ik wel jaloers op mensen die alleen kunnen zijn. Als ik een truckchauffeur zie rijden, denk ik: ‘Amai, die kan het.’ Of mensen die alleen kunnen reizen. Ik zou daar niet van genieten, ook al sta ik voor het mooiste natuurwonder.»

HUMO Omdat je ervaringen wil delen?

DEGAND «Ja. Ik praat, drink en eet graag. Ik heb sinds kort een nieuw lief, en we zijn een weekje naar Lissabon geweest. We hebben bijna niets van de stad gezien, omdat we de hele tijd hebben gebabbeld, gegeten, gedronken en gevreeën. Heerlijk.»

BRAECKMAN «Ik heb al alleen gereisd, en dat lukte goed. Je kunt je ervaringen niet meteen delen, maar je kunt er later wel over vertellen.

»Om je niet eenzaam te voelen, moet je een klik hebben met minstens één andere mens. Die hoeft niet bij je te zijn. Het hoeft niet eens iemand te zijn die je kent, of die nog leeft. Toen ik de Venus van Willendorf zag in het Natuurhistorisch Museum van Wenen, voelde ik daar een nauwe verbondenheid mee. Dat beeldje is 25.000 jaar oud, maar het voelde alsof er iets diepmenselijks werd overgebracht. Zodra je verbondenheid voelt met wat iemand overbrengt in een kunstwerk, een lied, een tekst of wat dan ook, heft dat de eenzaamheid gedeeltelijk op.

undefined

»Maar het beste middel tegen eenzaamheid is nog altijd met je vrienden op café gaan.»

DEGAND «Of hysterische seks. Lust! Dat vind ik echt.»

BRAECKMAN «Pas op, seks kan ook een zeer eenzame bedoening zijn als je geen connectie voelt.»

(Un)happy single

HUMO Het Nationaal Geluksonderzoek wees uit dat singles 3,6 keer meer kans lopen op eenzaamheid dan mensen in een stabiele relatie. Johanna, jij schrijft in je boek dat de ‘happy single’ niet bestaat.

SPAEY «In een romcom kan het leven als single tof lijken, maar daarin zie je zelden de momenten waarop het wél shit is. Ik moet het gras maaien én de afwas doen én alleen voor een inkomen zorgen. Ondertussen zou ik ook nog m’n huis moeten verbouwen én mezelf moed inspreken als ik twijfel aan het nut van schrijven. Een single moet heel veel dingen alleen doen en alle kosten alleen dragen. Ik denk dat we van nature bepaalde dingen samen willen doen.

»De term ‘single’ vind ik op zich al problematisch. Er zijn mensen die geen partner hebben, maar toch in een soort relatie zitten, of af en toe seks hebben. Er zijn veel soorten relaties en het is zeker niet allemaal hopeloos.»

DEGAND «Zou je ook een weekendsingle kunnen zijn?»

SPAEY (lacht) «Meestal is het omgekeerd: heb je een weekendrelatie, en ben je in de week single.»

HUMO Hebben jullie al toevlucht gezocht tot datingapps?

SPAEY «Nee.»

DEGAND «Ik heb eens voor de grap Tinder geïnstalleerd bij een kameraad. We zijn nu twee jaar verder en ondertussen is hij getrouwd met een Tinder-date. Ze hebben samen zelfs een tweeling op de wereld gezet.

''In Nederland zijn er projecten die studenten bij bejaarden laten inwonen. Prima, want je hoort steeds vaker dat mensen pas maanden na hun dood thuis aangetroffen worden.'' Johanna Spaey

»Zelf heb ik Tinder nooit gebruikt. Ik heb zelfs de Messenger-app van m’n gsm gegooid, omdat ik berichten kreeg als: ‘Ik ben een alleenstaande vrouw en begrijp je situatie, ik ben ook mijn man kwijt. Kunnen we eens afspreken om iets te gaan drinken?’ Daar heb ik geen zin in. Het leven bestaat uit toeval: toevallig – páts! – iemand tegenkomen.»

BRAECKMAN «Ik ben van een andere generatie: ik denk niet dat Tinder iets voor mij zou zijn. Mocht ik opnieuw single zijn, dan zou ik liefst iemand op café ontmoeten, of door vrienden aan iemand voorgesteld worden. Maar ik zie wel de voordelen van een wetenschappelijke benadering van de liefde. Je hébt gewoon meer kans op een klik met iemand met wie je veel gemeenschappelijk hebt. Als je dat aan het toeval overlaat, moet je behoorlijk wat geluk hebben. Terwijl er tussen de duizenden virtuele kandidaten wel een stuk of twintig zullen zitten die met je matchen.»

DEGAND «Maar hoe begin je zo’n gesprek dan?»

BRAECKMAN «Zoals elk ander gesprek. Dat is altijd een beetje geforceerd, hè. Als op de trein iemand tegenover mij een boek zit te lezen dat ik ook al gelezen heb, loop ik de kans een scheve blik te krijgen als ik haar daarover aanspreek. Bij datingapps weet je dat er interesse is, anders gebruik je ze niet.»

DEGAND (bloedernstig) «Maar is dat eerlijk?»

BRAECKMAN «Je hoopt natuurlijk dat iedereen eerlijk is. Iemand die zegt Tolstoj en Dostojevski te lezen, terwijl het in werkelijkheid Joepie en Dag Allemaal zijn: dan ben je al bedrogen voor het begint.»

SPAEY «Op café kan iemand ook staan liegen.»

DEGAND (denkt na) «’t Is waar. Maar toch, het zweet zou me uitbreken, denk ik.»

HUMO Ben je je nieuwe liefde dan toevallig tegengekomen?

DEGAND «Ja. Ik had iets heel stoms gedaan, en ik weet nog steeds niet goed waarom. Ik trad met de filharmonie op in de Elisabethzaal, en ik zei plots tijdens dat concert: ‘We komen nu aan het belangrijkste punt van de avond: vrouwen tussen de 35 en 40 die iets met mij willen gaan eten, kunnen me bellen op dit nummer: (zegt zijn gsm-nummer).’ Terwijl ik dat zeg, besef ik dat ik m’n echte nummer aan het geven ben. Iedereen lachen, maar na de voorstelling had ik 80 gemiste oproepen! Gênant. Na afloop stond er buiten een meisje op me te wachten: ‘Ik probeerde je te bellen, maar ik had een cijfer fout.’ Ik gaf haar het goeie nummer, waarop zij: ‘Gaan we dan nu iets drinken?’ We hebben gepraat tot zes uur ’s ochtends, en voilà.»

undefined

BRAECKMAN «Lang kunnen praten is een goed teken!»

DEGAND «Ja, als je de tijd vergeet, dat is goed, hè?»

HUMO Volgens het Nationaal Geluksonderzoek is de kans op eenzaamheid in een slechte relatie 3,7 keer groter, nog nét iets meer dan bij singles, dus.

BRAECKMAN «Mensen kunnen al decennialang samen zijn, maar niets meer aan elkaar hebben. En toch blijven ze samen: uit gewoonte, uit schrik, voor de kinderen of omdat ze het anders financieel niet redden.»

SPAEY «Een Nederlandse studie maakt een duidelijk onderscheid tussen emotionele en sociale eenzaamheid. Weduwes en weduwnaren hebben meer last van emotionele eenzaamheid, terwijl gescheiden mensen meer last hebben van sociale eenzaamheid.»

BRAECKMAN «Je verliest natuurlijk de vrienden en de schoonfamilie die erbij gekomen zijn dankzij je partner.»

SPAEY «Uit die studie blijkt ook dat singles goed zijn in het onderhouden van een sociaal netwerk, maar getroffen worden door een grotere emotionele eenzaamheid.»

DEGAND «Mijn moeder is een paar jaar geleden overleden, en mijn vader heeft sinds kort ook een nieuwe liefde. We zijn met z’n vieren gaan eten, zonder dat we elkaars lief al gezien hadden. Fenomenaal: een zestiger die zich weer gedraagt als een verliefde puber. Al heb ik direct grapjes gemaakt om het ijs te breken, want het was toch wat raar om mijn vader met een andere vrouw dan mijn moeder te zien: ‘Die erfenis, daar ga je met je poten afblijven!’ (lacht)»

BRAECKMAN «Toen mijn vader wegviel, was mijn moeder 72. Ze deden altijd alles samen, nu zit ze alleen thuis – uit zichzelf gaat ze niet naar buiten. Ik heb haar talloze keren gezegd: ‘Ga eens wandelen!’ Ze heeft het nooit gedaan, tot iemand me zei: ‘Jíj moet met haar gaan wandelen!’ En inderdaad, dan houdt ze er wel van. Het is mijn verantwoordelijkheid, als haar zoon.»

Tandenknarsen

HUMO Zijn kinderen een middel tegen eenzaamheid op latere leeftijd? Johanna, jij schrijft: ‘Ik ben bang dat er niemand voor mijn graf zal zorgen.’

SPAEY «Of er bloemen op m’n graf zullen liggen, hangt af van de kinderen van mijn broers, want zelf heb ik er geen. Ik heb ooit wel naar kinderen verlangd, maar dan moet je daarvoor wel iemand tegenkomen.»

BRAECKMAN «Ik ben wel bewust kinderloos, maar het toeval speelt inderdaad een rol. Soms ben je zo druk bezig met je carrière, dat je, voor je het weet, in een andere fase van je leven aanbeland bent.

»Maar het klopt dat kinderen, en kleinkinderen allicht nog meer, een middel tegen eenzaamheid zijn. Heel veel mensen zullen getuigen dat hun kleinkinderen hun leven nog de moeite waard maken. Bij mijn eigen moeder is dat zo: mijn broer en zussen hebben kinderen.»

DEGAND «Ik denk dat mensen vaak niet eerlijk zeggen wat ze écht van het ouderschap vinden, om niet te hard over te komen. Maken kinderen je gelukkiger of niet?»

BRAECKMAN «We weten dat het níét zo is. Kinderloze koppels zijn gemiddeld gelukkiger dan koppels met kinderen. De kinderlozen hebben niet de zorgen die een kind met zich meebrengt en kunnen met hun tijd en geld doen wat ze willen. Er is ook minder druk op de relatie, want er zijn geen meningsverschillen over opvoeding. Mensen met kinderen verwijzen naar die zeer unieke momenten die je alleen als ouder kunt beleven, en dat zal wel zo zijn. Maar ik heb dat nog nooit als een gemis ervaren. Ik heb neefjes en nichtjes die graag bij hun oom op bezoek komen, maar ik ben ook blij dat ik ze zonder schuldgevoel terug naar huis kan sturen.

''Ik denk dat vuilnis­ophalers minder eenzaam zijn dan CEO's.'' Johan Braeckman

»Als je oud en alleen bent, zit je lang in een rusthuis zonder bezoek te krijgen. Maar enkel om die reden kun je toch geen kinderen op de wereld zetten.»

HUMO Ben je bang om te vereenzamen in een rusthuis?

BRAECKMAN «Nee, zolang ik geïnteresseerd ben in gesprekken, boeken, films en muziek, maak ik me geen zorgen. Er zijn mensen die op hun honderdste nog een boek schrijven. Als je brein op een positieve manier bezig blijft, loop je minder risico om eenzaam te worden. Ook al zie je niet veel mensen.»

HUMO In Groot-Brittannië is Tracey Crouch ‘Minister for Loneliness’. Ze moet de groeiende eenzaamheid onder de Britten bestrijden. Dat wil ze doen door meer in te zetten op gemeenschapscentra, en knock-on-door-acties, waarbij vrijwilligers letterlijk op de deur van vereenzaamden gaan kloppen.

SPAEY «In Nederland zijn er projecten die studenten bij bejaarden laten inwonen. Prima, want je hoort steeds vaker dat mensen pas maanden na hun dood thuis aangetroffen worden.»

BRAECKMAN «Je kunt niets tegen zulke goedbedoelde initiatieven hebben, maar er is meer nodig. Die mensen hebben niet alleen nood aan een praatje.

»Gebrek aan zingeving hangt nauw samen met eenzaamheid. Van de Engelse antropoloog David Graeber verscheen onlangs het boek ‘Bullshit Jobs’. Idealiter vinden we zingeving in ons werk. Maar enquêtes geven aan dat 2 op de 3 Vlamingen hun job niet zo interessant vinden. Ze blijven hem toch doen omdat hij geld in het laatje brengt. En het kan nog erger: je job kan echt een bullshit job zijn. Veel kantoorjobs maken niet veel verschil in de wereld, in tegenstelling tot pakweg het werk van vuilnisophalers of leraars. Die bullshit jobs zijn een groot probleem, want massa’s mensen besteden decennialang een derde van hun tijd aan iets waarvan ze het nut niet inzien. Dat brengt ook eenzaamheid en vervreemding voort. Weten dat jij een schrijfster bent, Johanna, is toch belangrijk?»

SPAEY «Ja, maar vanaf wanneer ben je een schrijfster? Zodra je schrijft, zodra je gepubliceerd wordt of zodra je erkenning krijgt van een publiek?»

DEGAND «Ik vind het belangrijk dat ik een acteur ben. Spelen is álles voor mij, en ik kan er ook alles in kwijt.»

BRAECKMAN «Ik vind het ook van betekenis dat men mij als docent en filosoof ziet. Eenzaamheid ontstaat als je identiteit niet erkend wordt. Als Johanna door anderen erkend wordt als schrijfster, is dat al een tegengif voor eenzaamheid.

»Titels als ‘vicepresident’ of ‘chief executive officer’ zijn verdacht, omdat niemand daarmee weet wat je precies doet. Een vuilnisophaler heeft wél een duidelijke identiteit, en als hij drie weken lang zijn job niet doet, hebben zowel de stad als ik een groot probleem. Ik denk dat vuilnisophalers minder eenzaam zijn dan CEO’s.»

DEGAND (knikt) «Ik woon in Antwerpen-Noord, waar de vuilnisman verdwenen is. Je moet nu zelf met je vuilniszak naar een ophaalstraat. Onlangs zag ik een vrouw van 80 haar veel te zware vuilniszak alleen naar beneden sleuren, en die zak scheurde ook nog eens. Een beeld van volstrekte eenzaamheid.»

BRAECKMAN «Veel jobs worden uitgehold en dat is problematisch. De kerntaak van thuisverplegers is niet een verband vervangen bij een bedlegerige tachtiger, maar een praatje slaan met hun patiënten, waardoor ze eenzaamheid verdrijven. Tegenwoordig moeten thuisverplegers aanvinken waar ze zijn en hoeveel tijd ze er spenderen, waardoor er enkel nog ruimte is voor het vervangen van dat verband. Zo gaat de essentie verloren.»

HUMO Daar moet de overheid toch iets kunnen aan doen?

BRAECKMAN «Ja, maar we zitten helaas in de greep van het efficiëntie-denken.»

HUMO Tot slot: daarnet hadden we het over kunst die eenzaamheid kan verdrijven. Welke werken bieden jullie troost?

DEGAND «De vierde symfonie van Brahms, in de uitvoering van Kleiber. Die beluister ik sinds mijn twaalfde wekelijks. Geen idee waarom ze me zoveel troost biedt.»

BRAECKMAN «Omdat het zo vertrouwd is, waarschijnlijk. Ik heb dat met de ‘Sherlock Holmes’-verhalen van Sir Arthur Conan Doyle. De karakters zijn niet uitgewerkt, en ik weet ondertussen wie de moord gepleegd heeft, maar toch herlees ik die boeken om de zoveel jaar. Ik heb die verhalen als tiener leren kennen, en net omdat ik weet wat er zal gebeuren, kom ik weer in die beschermde wereld terecht. Puur escapisme.»

SPAEY «Bepaalde literatuur en muziek weten me onbeschrijflijk te raken. Op mijn veertiende ontdekte ik James Baldwin, waarna ik alles van hem heb verslonden. Later waren dat W.G. Sebald en Ágota Kristóf. In de muziek heb ik dat bij Stevie Nicks.»

BRAECKMAN «Dat ‘onbeschrijflijke raken’ is het resultaat van superstimuli, triggers waarop we extreem reageren. Kunst kan die creëren. Een kunstenaar weet intuïtief wat ons stimuleert en manipuleert dat onbewust, door het uit te vergroten.»

DEGAND «Ik begin altijd te tandenknarsen als ik iets heel goed vind. Heel gek. Ik had het onlangs nog toen ik één van m’n helden, Bryn Terfel (Welsh operazanger, red.), eindelijk live hoorde zingen.»

BRAECKMAN «Dat is wat goede kunst doet: een binnenweg vinden naar de plek in je brein waar het télt. Wie daarvoor openstaat, loopt minder kans op eenzaamheid.»

DEGAND «Dat denk ik ook.»

SPAEY (glimlacht) «Een mooie conclusie.»