Nooit meer oorlog: in het zog van Karl Vannieuwkerke en Serge Simonart
Op 11 november is het honderd jaar geleden dat er een einde kwam aan WO I: vier gruweljaren waarin soldaten sigaretten rookten in de loopgraven om de geur van de doden niet te ruiken en zichzelf in het been schoten in de hoop het front te mogen verlaten. Karl Vannieuwkerke (47) herdenkt het vredesjubileum met het Eén-programma ‘Nooit meer ten oorlog’, Serge Simonart (58) laat in zijn nieuwe roman ‘Klaproos’ een 116- jarige oorlogsveteraan aan het woord. Een uniek dubbelgesprek in het West-Vlaamse Merkem over foute nonkels, pissende punkers en de do’s en don’ts van het leven.
'Vluchten is begrijpelijk, maar als iederéén blijft vluchten, dan hebben de bar baren en dictators vrij spel'
Beide heren hebben gevoel voor symboliek: Serge Simonart zal de nacht na dit interview in de B&B De Klaproos doorbrengen, Karl Vannieuwkerke op zijn mooie woonboot Omnis Caro Foenum – ‘Alle vlees is gras’ – waar hij ons ook verwelkomt.
HUMO Serge, je boek is opgedragen aan je grootvader Leon Simonart. Hij heeft meegevochten in de Eerste Wereldoorlog.
SERGE SIMONART «Tot mijn verbijstering werd er in onze familie bijna nooit gesproken over mijn grootvader, en al helemaal niet tegen mij. Ik heb het dan maar zelf grondig onderzocht, en ben te weten gekomen dat hij met de Belgen meevocht tegen de Duitsers. Hij heeft eerst in Haacht een kogel in zijn buik gekregen, waarvan hij hersteld is op een Nederlandse hoeve. Daarna is hij stiekem teruggegaan naar de frontlinie, om met de Engelsen mee te vechten. Later heeft hij nog meegevochten met de 6de compagnie van het 9de linieregiment, waar hij opnieuw gewond raakte en belaagd werd met gifgas, dat hier door de Duitsers veel werd gebruikt. Uiteindelijk is die compagnie zonder munitie gevallen, waarna hij als krijgsgevangene werd weggevoerd naar Duitsland. Hij was een beursmakelaar en dacht dat het slim zou zijn om te liegen dat hij een boer was. Maar de Duitsers dachten: ‘Een sterke man, die gaan we tewerkstellen in de hoogovens.’ Daar heeft hij de rest van de oorlog onmenselijk hard werk verricht, waaraan hij bijna ten onder is gegaan.
»Na de oorlog vond één van mijn tantes het nodig om te trouwen met een Duitser. Een kaakslag, temeer omdat ze ook nog eens naar Beieren is verhuisd, terwijl ik nu weet dat mijn grootvader werd neergeschoten, vergast en gevangengenomen door Duitsers van het 13de Beierse regiment. Mijn tante heeft dus haar hele leven tussen mannen gewoond die op haar vader hadden geschoten. Ik vind dat hallucinant.»
HUMO In je boek zegt je hoofdpersonage Victor Walgraeve: ‘Iets in mij stierf toen mijn kleindochter het nodig vond om te trouwen met een Duitser. Ik heb dat huwelijk niet bijgewoond.’ Dat zit je duidelijk hoog?
SIMONART «Vergevingsgezindheid is geen natuurtalent van mij. De Duitsers zijn tot twee keer toe zonder enige aanleiding een agressieve oorlog gestart waardoor ze rechtstreeks verantwoordelijk zijn voor de dood van miljoenen mensen. Uiteraard zal ik daar geen Duitser voor terechtwijzen die toen nog niet geboren was, maar ik vind het onvergeeflijk dat de Duitsers van de vorige generaties dat hebben geflikt. Dat megalomane superioriteitsgevoel dat leefde onder de haute bourgeoisie en de politici, vind ik angstaanjagend.
»Ondertussen is mijn Duitse oom – die overigens zelf nooit heeft moeten vechten – gestorven, maar de laatste keer dat ik hem ging bezoeken, ben ik met hem naar een meer gereden, waar een andere stokoude Duitser op hem kwam afgewandeld. Binnen de drie minuten waren ze aan het praten over het Derde Rijk. Het gesprek ontvouwde zich niet met een ondertoon van afschuw, maar heimwee.
»Ter voorbereiding op mijn roman heb ik over de beide wereldoorlogen 100 documentaires bekeken, 40 boeken gelezen en talrijke musea bezocht. Sindsdien vind ik vergevingsgezindheid tegenover de Duitsers zeer moeilijk, ook al was ik toen nog niet geboren.»
KARL VANNIEUWKERKE «Opgroeien in deze streek slaat ook wonden. Zodra er een Duitse nummerplaat in Ieper opdook, riepen alle kinderen verfoeiend: ‘De Duitsers zijn daar!’ Maar in de loop der jaren ben ik milder geworden. Ik heb evenveel medelijden met de Duitse jongemannen die hier óók als kanonnenvlees in de strijd werden gegooid, als met de onzen. Het zijn de kopstukken die bepaald hebben dat die jongemannen hier moesten komen strijden. Dan is het moeilijk om niet vergevingsgezind te zijn voor de rest van de populatie en alle nazaten.»
SIMONART «Maar ze hebben zich niet verzet! Ze hebben jarenlang de andere kant opgekeken.»
VANNIEUWKERKE «Uit angst voor represailles, wellicht.»
SIMONART «Maar je mag het niet zover laten komen!»
VANNIEUWKERKE «Maar waarom kun je het dan niet plaatsen dat je tante met een Duitser in Beieren is gaan wonen?»
SIMONART «Omdat het een kaakslag is! Van alle vijfhonderd volkeren trouwt ze met een Duitser, of all people! En of all places waar je kunt gaan wonen, kiest ze Beieren! Ik probeer het te bekijken vanuit het oogpunt van mijn grootvader, die gestorven is nog voor ik geboren werd, door toedoen van de Duitsers.»
undefined
'Karl Vannieuwkerke: 'Als je in de streek van Ieper bent opgegroeid, lijkt WO I niet zo uitzonderlijk. Wij bewaarden gevonden obussen en granaten op onze kamer.''
HUMO Het is een trauma dat je hem nooit hebt gekend?
SIMONART «‘Trauma’ is wat dramatisch, maar het is een gemis. Zéker als er over die opa niets wordt gezegd.
»Ik ben een halfjaar geleden met een gids door Merkem getrokken, en die wees me een villa aan die op een Duits kerkhof gebouwd bleek te zijn. De eigenaar was zijn tuin aan het omspitten, en stootte op een lijk. Tegenwoordig worden ze opgegraven om hun alsnog een eervolle begrafenis te schenken, maar die eigenaar stampte dat Duitse lijk gewoon dieper de grond in. Om maar te zeggen: er zijn nog anderen bij wie niet alles vergeten en vergeven is.»
HUMO Heb jij familieleden die hebben meegestreden in de Eerste Wereldoorlog, Karl?
VANNIEUWKERKE «Een overgrootvader werd in de frontstreek bij Diksmuide een been afgeschoten. Daarna heeft hij jarenlang als gids gewerkt bij het Lange Max Museum in Koekelare – Lange Max was het langste kanon dat de Duitsers hadden, ze konden er vanuit Koekelare Duinkerke mee beschieten. Hij had last van fantoompijnen: z’n houten been deed altijd pijn, en hij krabde er ook aan. Wij konden dat niet geloven als kind. Hij had een foto bij Lange Max, met Churchill – of dat beweerde hij althans om indruk te maken op ons, want dat was Churchill helemaal niet. Hij was een vrolijke frans die iedereen altijd probeerde te foppen en graag onnozel deed, waarschijnlijk om zijn eigen miserie te vergeten.»
undefined
HUMO Werd er in jouw familie vaak over de oorlog gepraat?
VANNIEUWKERKE «Neen, als je er elke dag mee wordt geconfronteerd, beschouw je dat niet als uitzonderlijk. Ik woonde in Ieper, en als kind maakten we loopgraven en tunneltjes in de tuin. Daarbij stootten we op munitie: we spaarden de loodjes uit de obussen om er op school mee te knikkeren. Om de zoveel tijd hoorde je over een boer die met z’n ploeg op een obus was gestoten, met een ontploffing tot gevolg.»
SIMONART «Als kind heb ik in de duinen nog granaten gevonden. Nu denk ik: ik had verdomme morsdood kunnen zijn! Maar indertijd wees niemand ons daar op.»
VANNIEUWKERKE (knikt) «Wij legden de obussen en granaten op onze kamer.»
SIMONART «Ik heb een klein koperen doosje gekocht dat alle Engelse soldaten in de loopgraven met Kerstmis kregen toegezonden van prinses Mary. Daar zat een kogel in, waardoor ik het eerst niet wilde hebben. Tot het trench art (loopgravenkunst, waarbij frontsoldaten aan de slag gingen met de dingen die ze voorhanden hadden in de loopgraven, red.) bleek te zijn: die kogel was eigenlijk een potlood, waarmee die soldaat wellicht zijn laatste brief naar het thuisfront heeft geschreven. Toen ik dat ontdekte, heb ik uit principe een paar pagina’s van mijn roman met dat potlood geschreven. Het ligt nog altijd op mijn bureau.»
VANNIEUWKERKE «Op de terugweg van het voetbal stopte ik ’s winters soms met een paar vrienden aan de Menenpoort voor de Last Post. Tegenwoordig is het een toeristische bedoening, maar toen stonden we daar alleen. Er kwam één klaroenblazer aangereden op z’n fiets, die hij parkeerde tegen de Menenpoort. Hij ging op de baan staan, twee politieagenten hielden het verkeer tegen, hij blies de Last Post en daarna vertrok hij weer. Zoiets vergeet je niet. Zodra ik nog maar ergens in de verte de Last Post hoor, gaan m’n haren nog steeds rechtstaan.»
Geschiedvervalsing
HUMO Wat mogen we van ‘Nooit meer ten oorlog’ verwachten?
VANNIEUWKERKE «Het is een uitzending vanuit Ieper over honderd jaar Wapenstilstand. We beginnen om twaalf uur ’s middags en gaan door tot negen uur ’s avonds. We tonen de Last Post en de ceremonie voor de Onbekende Soldaat, en in onze studio ontvang ik gasten die een link hebben met de Eerste Wereldoorlog. Goedele Wachters gaat als vliegende reporter de sfeer in Ieper opsnuiven, Arnout Hauben is op pad geweest met Jef Neve, Hannelore Bedert, Luka Bloom en Wannes Cappelle, die allen nummers hebben gemaakt over de Eerste Wereldoorlog. Wim Lybaert neemt Willem Vermandere mee in z’n Columbus door de frontstreek. Kamagurka gaat samen met zijn 95-jarige moeder op zoek naar de oorlogsgeschiedenis van zijn grootvader. En Wim Opbrouck, Brihang, Ozark Henry en Gregory Frateur zullen optreden aan de Menenpoort.»
HUMO Volgens de perstekst worden er ook ‘parallellen met het heden’ gezocht, ‘om er lessen uit te trekken voor de toekomst.’ Serge, jij citeert in het begin van je roman George Santayana: ‘Zij die de geschiedenis niet kennen, zijn gedoemd haar te herhalen.’
SIMONART «Ik heb hier in de Westhoek veel soldatenkerkhoven bezocht en een hoop gastenboeken gelezen. Tussen de commentaren zie je ook aantekeningen van Belgische schoolkinderen die van hun leraren verplicht worden om naar die kerkhoven te gaan. De lichtzinnigheid die daaruit spreekt! Ten eerste beseffen ze niet dat we onze vrijheid en democratie mede dankzij de Eerste Wereldoorlog hebben verworven. Ik was razend toen ik las wat ene Charité uit Kuurne had geschreven: ‘Zig Heil’, nog fout gespeld ook! Haar vriend had ‘Heil Hitler’ geschreven.
»Begin jaren 80 heb ik tijdens een herdenkingsplechtigheid gevochten met een punker. Toen ik hem zag pissen op een gedenkteken, riep ik iets en gaf hij me een duw, waarop het is ontspoord. Ik was zo verontwaardigd. Die mensen zijn godverdomme gestorven voor onze vrijheid!»
HUMO Ik vraag me af hoeveel mensen daar nog even principieel over zijn als jij.
SIMONART «Het was in the heat of the moment. Ik heb een groot empathisch vermogen – dat merk je ook aan mijn ‘Onze Man’-stukken voor Humo. Ik kan mij heel goed verplaatsen in het lijden van een ander. Er zijn ongetwijfeld mensen die die punker hadden laten begaan, maar dat vind ik fout.»
VANNIEUWKERKE «Vanwaar komt die onverschilligheid, denk je?»
SIMONART «Doordat scholen het onderwerp op een foute manier aanbrengen. Geschiedenislessen bestaan nog al te vaak uit een opsomming van data. Maar een datum op zich zegt níéts. Je moet aantonen hoe het zover is kunnen komen. De uitspraak van George Santayana is een absolute waarheid. Als je niet weet welke verschrikkelijke misstappen de mensheid heeft begaan, hoe kun je dan voorkomen dat ze die herhalen in de toekomst?»
VANNIEUWKERKE (knikt) «Mijn kinderen van 13 en 15 gaan in Diksmuide naar school, en ik heb ook het gevoel dat de Eerste Wereldoorlog in hun geschiedenisles slechts een klein luikje is, net zoals de Guldensporenslag of The Battle of Hastings dat is. Terwijl je hier natuurlijk de ideale voedingsbodem hebt om er wél dieper op in te gaan. Mocht ik er niet over vertellen, dan zouden mijn kinderen begot niet weten wat er precies is gebeurd. Ik heb hen een paar keer rondgeleid, en had vroeger de droom om een tv-programma te maken waarin ik samen met mijn kinderen te paard van De Ganzenpoot in Nieuwpoort naar Mesen zou trekken, om onderweg te overnachten bij boeren en verhalen te vertellen. Ik heb dat een paar keer gepitcht, maar er was in Brussel geen interesse voor. Ik heb er spijt van dat ik het destijds niet gewoon in eigen beheer heb uitgebracht.»
SIMONART «Nochtans een goed idee. Nu we het toch over de VRT hebben: ik denk ook dat de staat en de vroegere BRT de fout gemaakt hebben om geen veteranen van de Eerste Wereldoorlog te interviewen. In Engeland beschikt het Imperial War Museum over massa’s getuigenissen, hier is dat amper of niet gebeurd. Ik hoop dat ze dat wel doen voor de Tweede Wereldoorlog, want binnen tien à vijftien jaar is het ook daarvoor te laat.
»Er is bij mijn weten geen enkele Belgische veteraan die een dagboek heeft bijgehouden of zijn memoires heeft geschreven. Dat gat probeer ik te vullen met ‘Klaproos’: ik wilde niet enkel een mooie roman schrijven, maar ook een gefictionaliseerde versie van zulke memoires. De aanzet van het boek was er al in 1975, toen ik 15 was: ik ging toen als enige van mijn klas naar de herdenkingsplechtigheden op 11 november, om te praten met veteranen die nu 120 jaar zouden zijn. Die mannen bekeken mij toen met een blik van: ‘Komt die snotneus ons nu uitlachen?’ Men vond het toen al raar dat een jonge mens interesse toonde.»
undefined
'Ik vind het moeilijk de Duitsers te vergeven. Ze zijn tot twee keer toe een agressieve oorlog gestart met miljoenen doden tot gevolg ''
HUMO Stemt het je dan droef dat de Canvas-docureeks ‘Apocalyps, de Eerste Wereldoorlog’ niet in de top 25 van meestbekeken programma’s staat?
SIMONART «Het is nu al vier jaar herdenking van de Eerste Wereldoorlog: het verzadigingspunt is bij een hoop mensen wel bereikt. Wie moe thuiskomt na een lange werkdag, wil ontspanning: dan gooi je daar niet nog eens een wereldoorlog overheen.»
VANNIEUWKERKE «Het hangt ook af van de programmering: wat wordt er tegelijkertijd op andere zenders uitgezonden? Toen wij vier jaar geleden met Lichtfront uitpakten, was dat één van de kijkcijferkanonnen van het najaar voor Canvas.»
SIMONART «Ik was de eerste fakkeldrager op de pier in Nieuwpoort! We hebben jullie helikopter nog zien overvliegen. Ik wilde daar absoluut bij zijn, omdat je een signaal moet geven, vind ik. Ik heb zelf een zoontje van 8, en ik vind dat de volgende generaties de geschiedenis niet mogen vergeten. Want als je hier nu rondrijdt, is het een plek vol geschiedvervalsing: er is hier precies nooit iets gebeurd! In Ieper is Hellfire Corner nu een rotonde.»
HUMO Ik las op je website dat je filmpjes opneemt voor je zoon, vol dingen die hij niet mag vergeten. Zitten zulke zaken daar ook tussen?
SIMONART «Ik film elk jaar een uur vol levenslessen voor mijn zoon. Ik ben veel te laat aan kinderen begonnen: mocht ik overlijden vooraleer hij volwassen is, dan heeft hij nu al twintig uur aan dvd-materiaal vol goede raad van zijn vader. Die do’s-and-don’ts voor het leven zullen trouwens ook in boekvorm verschijnen, en ik ga er ook lezingen over geven. Dat lijkt me nuttig.»
HUMO In ‘Klaproos’ neemt Arnout Walgraeve, Victors kleinzoon, deel aan Lichtfront. De passage die volgt, is overgenomen uit je Humo-artikel ‘Onze Man aan het Lichtfront’. Is dat een manier om dichter bij je grootvader te komen?
SIMONART «Mijn roman gaat niet over mijn grootvader, maar ik vind het amusant om in al m’n boeken een paar figuren binnen te smokkelen onder schuilnamen, figuren voor wie mijn hart bloedt omdat ze er niet meer zijn. Reg Norfolk, bijvoorbeeld, een Engelse veteraan die ik heb leren kennen toen hij al 90 was en die een goede vriend is geworden. Hij was een weduwnaar, maar ook een bon vivant. Hij ging op cruise op de Middellandse Zee en stuurde ons een kaartje: ‘Cruising the Mediterranean. With lady friend. Separate cabins. For now.’ Dat typeert hem. Ik heb er plezier in gevonden om hem, net zoals mezelf, in ‘Klaproos’ te verwerken.»
merckx en kuifje
HUMO 25 jaar geleden werd de dienstplicht afgeschaft…
VANNIEUWKERKE (onderbreekt) «Ik was één van de eersten die niet meer naar het leger moest.»
SIMONART «Ik was één van de laatsten die wel nog naar het leger moest. Ik heb met een granaat gegooid – onverantwoord, als je daarbij stilstaat – en met een geweer geschoten, in een tank gereden en met een helikopter meegevlogen. Al mijn vrienden die één jaar jonger waren, hebben dat niet meegemaakt. In het leger heb ik ook geleerd dat iemand die dommer is dan jij tóch een hogere rang kan hebben en jou bevelen kan geven. Vreselijk.
»Jaren later, op mijn 40ste, kreeg ik een brief waarin stond dat ik definitief mocht beschikken en dat ik mijn legerplunje mocht weggooien. Tot dan was er steeds die latente angst: ‘Als het hier ooit weer oorlog wordt, moet ik meevechten.’»
HUMO Stel: jullie zijn soldaten in de loopgraven tijdens WO I. Deserteren jullie, plegen jullie zelfmoord of strijden jullie dapper voort tot het einde?
VANNIEUWKERKE «Een hele vreemde vraag. Maar ik zou zeker nooit zelfmoord plegen.»
SIMONART «Ik zou de vijand de morele fout om mij te doden niet willen ontnemen, dus ik zou ook geen zelfmoord plegen.
»Wat het deserteren betreft: in het begin van de Eerste Wereldoorlog zijn er duizenden Belgen gevlucht naar Nederland en Engeland, en ze zijn daar redelijk goed ontvangen. Agatha Christie heeft Hercule Poirot gebaseerd op een Belgische vluchteling! Maar mochten er nóg meer mensen zijn gevlucht, en mochten de Engelsen, Fransen, Canadezen en Amerikanen dat óók hebben gedaan, dan waren wij nu slaven van de Duitsers en kenden we nu geen stemrecht, vrijheid of democratie. Het is begrijpelijk om te vluchten, maar als iederéén blijft vluchten, dan hebben de barbaren, bullebakken en dictators vrij spel.»
VANNIEUWKERKE «Het is hallucinant om te weten van welke details het afhing dat wij hier nu Nederlands praten en geen Duits. Als de Duitsers over de IJzer waren geraakt, dan spraken wij nu allemaal Duits. Er is één slimmerik die moet zeggen: ‘We gaan het land onder water zetten’, of een Zoeaaf (Franse koloniale infanteristen uit Noord-Afrika, die tijdens de Eerste Wereldoorlog meevochten met de geallieerden, red.) die moet roepen naar zijn maten ‘Tirez donc au nom de Dieu, ce sont les Boches!’ (Schiet dan toch, in godsnaam, het zijn Duitsers!’, red.). Dat laatste is hier een paar honderd meter verderop gebeurd aan de Drie Grachtenbrug. De Duitsers hadden Zoeaven als krijgsgevangenen genomen en gebruikten hen als levend schild om de brug over te raken: die Zoeaven stonden dus tegenover hun vrienden aan de overkant. Ze riepen hun vrienden op om te schieten, waardoor de Duitse aanval mislukte. Die zelfopoffering van mensen die hier puur per toeval zijn beland, zorgt dat wij staan waar we nu staan. Als levensles kan dat tellen.»
SIMONART «Dus, beste racisten, ook de Noord-Afrikanen hebben ons geholpen tegen de Duitsers.»
HUMO Het Belgische leger kampt met een tekort aan soldaten. Omdat mensen lessen hebben getrokken uit het verleden en niet in een oorlog willen terechtkomen?
SIMONART «De volksaard van de moderne mens is totaal veranderd. Wij zijn niet meer zo volgzaam. Als er ooit een oorlog komt, zal de legerleiding volgens mij de grootste moeite hebben om mensen te dwingen mee te vechten.»
undefined
'WO I is slechts een klein luikje in de geschiedenisles. Mocht ik mijn kinderen er niet over vertellen, zouden ze begot niet weten wat er is gebeurd ''
HUMO In hoeverre zijn jullie bekend met het gevoel van vaderlandsliefde?
VANNIEUWKERKE «Vaderlandsliefde hoeft niet noodzakelijk militaristisch te zijn – ‘Ik ga mijn land verdedigen!’ – maar ik ben wel heel fier op mijn land. Ik zou het ontzettend spijtig vinden mocht België uit elkaar vallen. De tegenstellingen tussen Vlamingen en Walen die opgeklopt worden: daar ga ik niet in mee. Vergeleken met de grote naties weten wij toch met heel weinig middelen erg concurrentieel te zijn. Wij zijn bijvoorbeeld pioniers in de wetenschap.»
SIMONART «Maar dat heeft toch niets met België te maken? Dat zijn individuen die hun best doen.»
VANNIEUWKERKE «Toch wordt hier de voedingsbodem gecreëerd waarop die individuen zich kunnen ontwikkelen. Dat heeft te maken met hoe we onze universiteiten runnen. Of kijk naar mijn domein, de sport: op een bepaald moment hadden wij de nummers één en twee van de wereld in tennis: een Vlaamse en een Waalse. Voor een stuk zit daar toeval in, maar het heeft ook te maken met hoe hier wordt gewerkt. Als je in New York zegt dat je een Belg bent, hoor je vaak de naam Kim Clijsters, Justine Henin of Eddy Merckx vallen.»
SIMONART «Of Kuifje.
»Ik heb veel respect voor elke Belg die iets bijzonders doet, maar naar mijn gevoel heeft dat niets te maken met België, en ik voel mij ook geen Belg. Ik voel mij in het slechtste geval Vlaming, omdat ik toevallig in Vlaanderen ben opgegroeid en omdat ik Nederlands spreek. Maar als zware anglofiel – afgezien van hun koloniale verleden – voel ik mij eigenlijk vooral een mislukte Engelsman. Ik was veel liever in Engeland geboren.»
VANNIEUWKERKE «Dus het zou je niks uitmaken als je een Duitser of Nederlander was in plaats van Belg?»
SIMONART «Om te beginnen is België een kunstmatige, politieke constructie, die werd opgezet door de ons omringende mogendheden, die elkaar haatten. De Duitsers, Fransen en Engelsen wilden een bufferzone, zodat er op hun terrein geen oorlog zou uitbreken. (Roept) Hallo! Waar werd WO I uitgevochten? Niet toevallig in de bufferzone België. Die kunstmatige constructie betekent niets voor mij.»
nooit meer oorlog
HUMO Victor voelt zich schuldig omdat hij, in tegenstelling tot miljoenen anderen, de Eerste Wereldoorlog heeft overleefd. Hadden de veteranen die je gesproken hebt daar ook last van?
SIMONART «Allemaal. Je moet weten: van sommige compagnieën van vijfduizend man bleven er na de eerste dag aan het front nog maar driehonderd over. Die dachten: waarom zij wel en ik niet? Een veteraan had een bundeltje foto’s van zijn vrouw in zijn borstzak zitten dat zijn leven heeft gered: ik heb die foto’s vastgenomen, en je ziet dat er een kogel tot in de voorlaatste foto is doorgedrongen. Iemand vertelde me dat er twee Engelse officieren aan het praten waren in de loopgraven, toen er plots geruisloos een obus tussen hen in viel, die niet ontplofte. Natúúrlijk hebben ze de rest van hun leven een schuldgevoel: ‘Iedereen die wij kennen is doodgeschoten, vergast of verpulverd door één van de miljard bommen die zijn gevallen, en wij krijgen zo’n bom op 10 centimeter van ons lijf en overleven het.’ Het was allemaal zo willekeurig: er is een familie van acht broers bekend, die alle acht gestorven zijn aan het front. Stel je voor dat je daar de moeder van bent! Maar evengoed was er een Australische mama wier tien zonen het allemaal hebben overleefd.»
VANNIEUWKERKE «Maar wat hebben we er eigenlijk van geleerd? Kijk naar de Saudische journalist Jamal Khashoggi, die in het consulaat van Saudi-Arabië in Turkije werd vermoord. Trump wil de wapenlevering aan het Saudische regime niet stopzetten, omdat hij anders Amerikaanse banen op het spel zou zetten. Macht, geld en religie: dat zijn helaas de ingrediënten waarvan oorlogen gemaakt zijn.»
SIMONART (knikt) «Als er een Derde Wereldoorlog uitbreekt, dan zal het door Rusland, China of de moslims zijn. En we zullen er, net zoals ten tijde van de Eerste en Tweede Wereldoorlog, weer totaal niet op voorbereid zijn. Ik heb mij daar erg in verdiept. Er zijn nu al wapens waarvan ik weet: als de Russen hier ooit binnenvallen, maken wij geen schijn van kans. Maar ik ga daar niet over uitweiden. (Droog) Om de stemming erin te houden.»
undefined
undefined
'Serge Simonart: 'De moderne mens is niet meer zo volgzaam. Als hier ooit weer oorlog komt, zal de legerleiding de grootste moeite hebben om mensen te dwingen mee te vechten.''
HUMO Het probleem is natuurlijk dat megalomane machthebbers wel verkozen worden door het volk.
SIMONART «We vergeten altijd dat de schuldigen uiteindelijk de domkoppen zijn. Niet Donald Trump is schuldig, maar wel de idioten die op hem gestemd hebben. Maar dat mag je niet zeggen, want dan beledig je domme mensen.»
VANNIEUWKERKE «Die zijn het makkelijkst te manipuleren.»
SIMONART (knikt) «Hoe dommer, hoe vatbaarder voor demagogie. En omdat domkoppen in de meerderheid zijn, sleuren ze de rest van ons mee.
»(Tot Humo) Als je me ooit komt interviewen over bananen, zal ik rustiger zijn. Maar ik heb zoveel research gedaan voor ‘Klaproos’, zoveel graven gezien en met zoveel mensen gepraat, dat ik er vól mee zit. Daarom dat ik me er zo druk over maak.»
HUMO Mocht je ‘Nooit meer ten oorlog’ niet presenteren, Karl, zou je dan op 11 november ook in Ieper te vinden zijn?
VANNIEUWKERKE «Nee, maar ik heb die plechtigheden wel meegekregen als kind. En als hier volk over de vloer komt, stuur ik hen altijd naar de Last Post.»
SIMONART «Sinds mijn 13de zijn er weinig jaren dat ik een herdenking gemist heb. Uit principe, maar ook omdat ik een aantal van de veteranen persoonlijk heb gekend. In mijn hoofd en in mijn hart leven die mensen nog, en ik weet dat ze zouden willen dat ik ga. Harry Patch bijvoorbeeld, die op de cover van mijn boek staat. Hij was de laatste Britse loopgraafheld, en is 109 geworden.»
HUMO Welke anekdotes van de veteranen zijn je het meest bijgebleven?
SIMONART «Onnoemelijk veel. De zwarte humor in de loopgraven, bijvoorbeeld: twee Engelsen die zitten te kaarten op de rug van een dode, half uit de modder stekende Duitser. Of een brief van een Engelse veteraan waarin stond: ‘Ik liep door niemandsland en vlak voor mij zag ik een Engelsman en een Duitser die elkaar met een bajonet hadden gespietst. Ze hingen als een saté aan elkaar vast.’ Zulke dingen lees je niet in de geschiedenisboeken.
»Maar ook de nasleep van de oorlog mogen we niet vergeten. De oorlog heeft tientallen miljoenen weeskinderen en massa’s ontheemde mensen voortgebracht. De helft van Vlaanderen was letterlijk platgebombardeerd: mensen hebben jarenlang gekampeerd in houten barakken. En ik heb met veteranen gesproken die op hun 103 nog wakker schoten door een nachtmerrie over de oorlog.
»Het waanzinnigste aan oorlog is dat het ergens anders géén oorlog is – een situatie die wij hier in België nu al 73 jaar kennen. De Engelse schrijver Arnold Bennett schreef in maart 1917 in zijn dagboek dat hij een weergaloos diner had genoten met J.M. Barrie (schrijver van ‘Peter Pan’, red.), George Bernard Shaw, Thomas Hardy en H.G. Wells. Ze zaten champagne te drinken en kaviaar te eten. En Duitsers die in een afgelegen bergdorpje woonden, hebben van die hele oorlog geen last gehad. Dat vind ik verbijsterend. Zoals Woody Allen zei: ‘The best thing to do with a bomb, is not to be there when it goes off.’ Een open deur, maar daarom niet minder waar.»
