Nu de Vlaamse IS-vrouwen terugkeren: ‘Het is een illusie dat ze in onze gevangenissen zullen deradicaliseren’

Morgen keren drie Antwerpse IS-vrouwen samen met hun zes kinderen vanuit Turkije terug naar ons land. Het gaat om Tatiana Wielandt (27), Bouchra Abouall (26) en Nadia Baghouri (28), die na hun aankomst naar de gevangenis worden overgebracht. De drie lieten hier alles achter en zouden nooit meer omkijken, klaar voor een gelukzalig leven in het IS-kalifaat. Niemand kan beter in hun hoofden kijken dan radicaliseringsexperte Marion van San, die dagelijks met tientallen IS-weduwen chat. Humo sprak Van San vorig najaar, toen de vrouwen nog vastzaten in gevangenenkampen.

(Dit interview verscheen op 12 november 2019 in Humo.)

Onlangs verscheen het boek ‘Kalifaatontvluchters’ van Marion van San, een bundeling van verhalen van IS-vrouwen en hun families. Maar de criminologe heeft stof voor een tweede boek, vertelt ze. Haar gsm licht voortdurend op: bericht na bericht van Belgische en Nederlandse IS-weduwen. Zes jaar na de start van haar onderzoek staat Van San in contact met zo’n dertig vrouwen die zich de afgelopen jaren aansloten bij de terreurbeweging en nu willen terugkeren naar de Lage Landen.

MARION VAN SAN «Wat voor berichten ze me sturen? Ze stellen vooral vragen. In de gevangenenkampen waar ze met hun kinderen verblijven, ontstaat elke dag paniek rond geruchten en roddels. De vrouwen vragen me of ik meer weet. ‘Is er een nieuw offensief in de buurt?’ ‘Zijn we in gevaar?’ ‘Klopt het dat de watervoorzieningen in ons kamp afgesloten worden?’ Zonet stuurde een vrouw me hoe bang ze is van de andere vrouwen in het kamp, radicale IS-aanhangers die er de plak zwaaien en afvalligen zwaar straffen.»

HUMO Voor u zijn de IS-weduwen studieobjecten, maar waarom steken zij tijd en moeite in een onderzoekster?

VAN SAN «Voor veel vrouwen ben ik een betrouwbare informatiebron. Ze zijn bang. ‘Waarom vliegt er steeds een vliegtuig rakelings over het kamp?’ ‘Hoe staat het met het debat in België over mijn terugkeer, en die van mijn kinderen?’ Ik kan wat rondvragen, ik kan ze helpen.

»Evengoed bied ik sommige vrouwen steun. Ze ventileren bij mij over hun angsten. Met sommigen heb ik al meer dan een jaar intensief contact, dat schept een band. Met bepaalde vrouwen heb ik werkelijk alle onderwerpen besproken via WhatsApp: geweld, geloof, verliefdheid, familie. Zelfs seks in het kalifaat is bespreekbaar.

»Zulke gesprekken vereisen vertrouwen, dus het was een werk van lange adem. Ik ben in 2012 met mijn onderzoek begonnen, nog voor de eerste vrouwen vertrokken waren. Toen al hield ik Nederlandse en Belgische geradicaliseerde meisjes in de gaten op Facebook. Ik las hoe ze steeds extremer werden. Ze verheerlijkten de gewapende strijd in Syrië. Ze schepten op over hoe ze zelf zouden vechten aan het front, ze verklaarden dat ze hun zonen naar de oorlog zouden sturen. Jaja, dacht ik toen, die jonge Belgen en Nederlanders kunnen zich interessant maken, maar ze verlaten nooit hun comfortzone voor oorlogsgebied. Tot ze allemaal vertrokken – had ik me even vergist. Via de achtergebleven families heb ik contacten kunnen leggen met de IS-leden in Syrië.»

HUMO Vandaag is de chaos in Noord-Syrië compleet. Het Turkse offensief zet druk op de IS-kampen die door Koerden bewaakt worden. Onder meer de schoonzussen Tatiana Wielandt en Bouchra Abouallal, twee IS-weduwen die in België kwamen bevallen en daarna weer terugkeerden naar het kalifaat, zijn na hun ontsnapping op de dool.

VAN SAN «De twee bevinden zich samen ergens in woestijngebied. Ze willen nog steeds terugkeren naar België om hun straf hier uit te zitten – net als de andere vrouwen met wie ik contact heb.»

HUMO Hebben al die vrouwen IS echt afgezworen of klinkt dat vooral goed voor hun repatriëring naar Europa?

VAN SAN «Dat verschilt van vrouw tot vrouw. Ze zeggen natuurlijk allemaal hetzelfde, dat ze spijt hebben en niet langer extreem denken. Maar ik ben er zeker van dat bepaalde vrouwen nog volledig achter het gedachtegoed van IS staan of zich inmiddels hebben bekeerd tot een andere extremistische groep. Andere vrouwen geloof ik: er zijn vrouwen die walgen van IS, die al jaren terug willen naar België.»

HUMO Waarom zijn die vrouwen dan niet vroeger teruggekeerd?

VAN SAN «Omdat ontsnappen aartsmoeilijk was. Het is een misvatting dat de vrouwen die nu nog in Syrië zijn tot de harde kern van IS behoren. Om te ontsnappen uit Raqqa had je in eerste instantie de hulp nodig van een man. Als je echtgenoot een fanatiek IS’er was, kon je Raqqa niet uit. Een vrouw kon niet zomaar het huis verlaten, en iedereen hield elkaar in de gaten. Zelfs met de steun van hun man hadden vrouwen nog mensensmokkelaars en geld van hun familie nodig. Maar sommige ouders durfden niet te betalen, omdat ze dan zelf in de problemen konden komen.»

HUMO Hoe is de toestand in de Noord-Syrische kampen vandaag?

VAN SAN «Explosief. De berichten die ik krijg van de vrouwen gaan zeer vaak over hoe bang ze zijn. Het grootste deel van de vrouwen in die kampen heeft IS nog niet laten vallen, en dat zorgt voor voortdurende spanningen met wie de regels overtreedt. Wie zich in hun ogen niet correct gedraagt, wordt aangevallen. Er worden tenten in brand gestoken, er wordt gevochten met messen, vrouwen worden met stenen bekogeld.

»Ik heb de schrijnendste verhalen gehoord. Een vrouw vertelde me dat soldaten wapens richten op de kinderen, omdat ze ‘kinderen van IS’ zijn. Ze lossen zelfs schoten om hen bang te maken. De vrouw vertelde me over tyfus en tuberculose in het kamp, over ongedierte en een gebrek aan drinkwater. Ook haar kinderen werden ziek. Maar toen de moeder het geïmproviseerde ziekenhuisje bezocht in het kamp, zeiden de Koerden haar dat haar kinderen wat hen betreft mochten doodgaan.»

HUMO De ouders van Belgische IS-leden vielen naar eigen zeggen allemaal uit de lucht na het vertrek van hun zoon of dochter. Moeten we dat geloven?

VAN SAN «De geradicaliseerde mannen en vrouwen hadden duidelijk de opdracht gekregen om hun vertrek zo goed mogelijk geheim te houden. Ze leidden eigenlijk een dubbelleven. Een moeder vertelde hoe haar dochter plots een nikab was beginnen te dragen. Ze was ongerust dat haar dochter zou radicaliseren, tot ze hoorde dat dat meisje thuis in bikini lag te zonnen op het balkon, terwijl iedereen in de buurt haar kon zien. ‘Van zo iemand verwacht je toch niet dat ze naar Syrië vertrekt?’ zei de moeder. De dag erna was de dochter weg. Een andere moeder vertelde hoe haar zoon aan het studeren was voor een examen op donderdag, voor hij op woensdag spoorloos verdween. In sommige gevallen lieten strijders hun portefeuille op tafel liggen en was er geen afscheidsbrief. Dagen later doken ze ineens op: ‘Mama, ik ben in Syrië.’

»Sommige families zijn in mijn ogen erg lichtzinnig omgegaan met het gedrag van hun kinderen. De radicalisering van hun zoon of dochter verliep razendsnel – in sommige gevallen was het een kwestie van weken. Maar wanneer hun kinderen zich bekeerden of zich meer met hun geloof gingen bezighouden, zagen de ouders dat in de eerste fase vaak als iets positiefs. Die kinderen hadden namelijk dikwijls een verleden in de kleine criminaliteit, in de drugswereld of de prostitutie. Nu zit ze tenminste thuis op de bank en komt ze niet meer dronken thuis, was dan de redenering. Tot het ineens té extreem werd, en dan was het te laat.»

HUMO Moeten we die ouders dat kwalijk nemen?

VAN SAN (denkt na) «Het is te gemakkelijk om naar het verleden te kijken met de kennis van vandaag. Toen Sharia4Belgium voor het eerst de pers begon te halen, dachten we allemaal: wat een clowns. Wie gelóóft die mensen? Alsof Belgen en Nederlanders zo gek te krijgen zijn. Jaren geleden was er veel ondenkbaar, en het is toch gebeurd.»

HUMO Opvallend zijn de profielschetsen in uw boek: de Syriëgangers, vooral de jongens, kwamen uit milieus waar snelheid en geweld centraal staan.

VAN SAN «Belgische Syriëstrijders zijn dikwijls jonge mannen met een bescheiden crimineel verleden. Dj’s en breakdancers, jongens die merkkledij droegen, veel uitgingen, die drugs namen en alcohol dronken. Een andere rode draad is inderdaad hun link met geweld. De jongens speelden vrij veel gewelddadige games of deden aan vechtsporten, zoals karate. Een mooi voorbeeld zijn de Kamikaze Riders, een Brusselse motorbende die aan joyriding deed op de Ring en waarvan de leden verschenen in rapclips. Twee leden zijn gearresteerd op verdenking van het voorbereiden van een aanslag in Brussel op oudejaarsavond.

»De strijders die aan het begin van deze eeuw naar Afghanistan trokken, hadden zich jarenlang verdiept in de islam, soms zelfs op universitair niveau. Ik ben geen enkele Syriëstrijder tegengekomen die dat gedaan heeft. Ouders zeiden me: ‘Hadden mijn kinderen maar wat méér kennis gehad van de islam. Dan zouden ze wellicht niet in de val van het extremisme getrapt zijn.’»

HUMO De IS-vrouwen vertrokken dikwijls uit verliefdheid, schrijft u.

VAN SAN «Veel vrouwen gingen hun vriend of man achterna, die van de ene op de andere dag vertrokken was. Online verheerlijkten de jongens en meisjes de gewapende strijd, maar de realiteit was dat ze vooral met elkaar bezig waren, en niet met radicale islam. Ik heb gesprekken gelezen tussen strijders en hun vrouwen in West-Europa, en dat ging níét over Allah, maar wel over seks, lingerie, en hoe ze elkaar misten en zouden verwennen in Syrië. Dat geldt ook voor vrouwen uit België of Nederland die een online relatie aangingen met een strijder die al in Syrië was. Maar het droombeeld werd ter plaatse al snel doorprikt. Er heerste oorlog in het beloofde land, en soms nog erger voor de vrouwen: hun man had in Syrië nog een echtgenote of vier over wie hij niet verteld had. Een flinke desillusie.»

HUMO U werd zelf ten huwelijk gevraagd door een Syriëstrijder.

VAN SAN (lacht) «Ja, dat was leuk! En vooral: helemaal niet moeilijk. Met een vals Facebookprofiel had ik wat pagina’s en berichten geliket over IS. Als onderzoeker hoor je dat eigenlijk niet te doen, maar ik wilde weten hoe het werkte en ik kon er alleen op die manier achter komen. Nog geen dag na mijn likes kreeg ik bericht van een Syriëstrijder: of ik geïnteresseerd was in een huwelijk. Geen openingszin, geen smalltalk: ik kreeg rechtstreeks de grote vraag voorgeschoteld (lacht). Voor de wetenschap liet ik mijn interesse blijken. Kort erna werd ik online aangesproken door een moslima uit Den Haag. Zij onderwierp mij aan een soort interview, om te zien of ik geschikt was. Ik slaagde, en kon dus trouwen met die strijder. Toen hij me om een foto vroeg, zette ik het experiment stop en blokkeerde ik de betrokkenen. Om maar te zeggen: zo gemakkelijk ging het. Zodra je in die online IS-bubbel terechtkwam, was de stap naar Syrië ineens klein.»

Seks en erotiek

HUMO De verhalen van de IS-vrouwen geven een unieke inkijk in het dagelijkse leven in het kalifaat. Op sociale media verschenen kiekjes aan het zwembad, maar de realiteit was grauwer.

VAN SAN «In het begin, rond 2013, hadden de vrouwen een goed leven. Ze voelden zich relatief veilig, ze hadden thuis internet. In Raqqa konden vrouwen ook gewoon buiten rondlopen, zelf boodschappen doen, enzovoort. Soms hebben vrouwen er zelfs met de auto gereden. Dat was eigenlijk de droom: in het kalifaat ten volle leven als moslima’s met hun echtgenoot en kinderen.

»Lang heeft dat niet geduurd. In 2014 zijn de bombardementen begonnen, daar waren ze doodsbang van. Rustig slapen kon eigenlijk niet, want elk moment kon er een bom op hun huis vallen. Dat heeft die vrouwen getekend.

»Het dagelijkse leven van vrouwen in het kalifaat was verder doodsaai. Buitenkomen mocht niet, dus zaten ze opgesloten in hun eigen huis. Ze verveelden zich steendood. Toen de vrouwen nog internet hadden, chatten ze soms de hele dag door met hun vrienden en familie thuis. Ze maakten zich helemaal op, gewoon om iets te doen te hebben. Maar wanneer er iemand aanbelde, mochten ze soms de deur niet eens opendoen, omdat het een man kon zijn.

»In het begin kreeg de familie in België jolige foto’s te zien, selfies van meisjes die er plezier in hadden om zich op te maken en die het duidelijk naar hun zin hadden. Naarmate de ster van IS begon te tanen, zagen hun dochters er steeds bleker en armoediger uit op de foto’s. Het waren beelden die genomen waren in uitgewoonde panden, waar weinig licht was, en waar je op de achtergrond steeds reistassen zag staan, voor het geval ze onverhoopt moesten vluchten. Op de gezichten van de jonge moeders was te lezen dat het leven in Syrië hen had getekend.»

HUMO Steeds vaker horen we dat vrouwen ook meegevochten hebben.

VAN SAN «Dat lees ik ook: er zouden duizenden vrouwelijke strijdsters geweest zijn. Maar dat betwijfel ik. In theorie stond IS ervoor open: wanneer de mannen ‘op’ zouden zijn, konden de vrouwen ingezet worden. Maar ik heb geen enkele aanwijzing dat de Belgische en Nederlandse vrouwen iets anders gedaan hebben dan binnen zitten. In Baghouz, het laatste bolwerk van IS, bleven duizenden vrouwen over, maar daar is nauwelijks tegenstand geweest. Die vrouwen hebben niet gevochten. Integendeel, ze hebben zich naar kampen laten voeren.»

HUMO Seks speelde een belangrijke rol in het vrome kalifaat, ontdekte u.

VAN SAN «Van jihadstrijders verwacht je het misschien niet, maar die jongemannen hadden het in hun gesprekken met achtergebleven vriendinnen of toekomstige echtgenoten héél dikwijls over seks. Op Facebook ging het over de gewapende strijd en het geloof, maar ’s nachts, tijdens chatgesprekken, wilden de mannen het keurslijf waarin ze moesten leven even ontvluchten. Dan ging het niet over geloof, maar over seks en erotiek.

»Er heerste in het kalifaat duidelijk een spanning tussen de strenge regels en het stiekeme leven. In Syrië heerste een schaamtecultuur, iedereen lette op elkaar en alles moest verborgen zijn. Dat maakte de aantrekkingskracht om onder de radar te doen wat je wilde des te groter. Ik kreeg zo te horen dat vrouwen pikante setjes konden kopen in ‘lingeriehuizen’. Dat waren een soort vrouwenwinkels die eruitzagen als privéhuizen, maar waarvan iedereen wist wat er achter de muren gebeurde. Zulke winkels doken overal op in Raqqa. Een IS-vrouw vertelde me dat ik me zou doodschrikken als ik er zou binnenkomen: het leken wel seksshops zoals in Europa. Diezelfde vrouw vertelde me hoe er huis-aan-huis-verkoopsters aanklopten om allerlei seksattributen te verkopen, zoals Tupperware-verkopers.

»Zulke fenomenen waren wijdverspreid, maar de religieuze politie stond alles oogluikend toe. Het hoorde erbij, onder het motto: ‘Doe thuis maar lekker gek.’ En dat is eigenlijk best begrijpelijk: historisch gezien heeft seks altijd een belangrijke rol gespeeld tijdens oorlogssituaties. Soldaten hebben altijd gezocht naar een verzetje om hun stress te verlichten. IS had dus geen probleem met seksualiteitsbeleving in de privésfeer. Seks was zelfs een manier om soldaten te lokken. Dat alles zorgt er wel voor dat sommige vrouwen het gevoel hebben dat ze al die tijd eigenlijk in een groot bordeel hebben geleefd.»

HUMO Geldt voor de kampen in Noord-Syrië hetzelfde?

VAN SAN «Onlangs heb ik gehoord dat er bij de vleet abortus wordt gepleegd in de kampen. De ene IS-vrouw na de andere raakt er zwanger van de Koerdische bewakers. Er worden ook nogal wat vrouwen betrapt in de wc’s terwijl ze seks hebben met lokale vuilnismannen of marktkramers. Dat zijn dus die vrome, fanatieke IS-weduwen, hè, die de hele dag gehuld in een nikab rondlopen (lacht). Dat beeld hebben we niet meteen. Volgens de vrouwen met wie ik contact mee, verkopen de abortusmiddelen goed in het kamp.»

HUMO De IS-vrouwen hebben in het kalifaat geen geweld gezien, zeggen ze u. De onthoofdingen, de ellenlange folteringen: ze wisten helemaal van niets.

VAN SAN «Dat is onzin. Toen de vrouwen vertrokken, waren er al beelden verspreid van onthoofdingen en ander gruwelijk geweld. En ook al kwamen ze in Syrië weinig buiten, ze wisten wat er gaande was. Bij de publieke onthoofdingen waren er enkel mannen en kinderen aanwezig, maar een vrouw vertelde me dat ze dicht bij een executieplein woonde, en dat ze de rottende lijken kon ruiken in haar huis. Een andere vrouw zag hoe een gevangene op straat in een kooi zat, bij 40 graden. Sommigen hebben daardoor IS de rug toegekeerd. Maar de realiteit is dat de meesten wilden ontsnappen wanneer ze zélf slachtoffer dreigden te worden van het geweld. Zo cynisch is het. Pas op het moment dat de bombardementen begonnen, zijn de meesten zich beginnen af te vragen: ‘Waar ben ik beland?’ Het is duidelijk dat die vrouwen zich allemaal willen distantiëren van het brute geweld van IS om hun terugkeer naar België of Nederland niet in het gedrang te brengen. Bij de ene vrouw is de walging al oprechter dan bij de andere.

»Heel opmerkelijk vond ik het verhaal van een vrouw die een mierenkolonie in de keuken had en een hete pan op een groepje mieren had gezet. Haar echtgenoot schold haar uit en noemde haar harteloos, terwijl híj aan het front vocht voor IS. Die man was, net als heel wat Belgische en Nederlandse Syriëstrijders, klaar om andere mensen te vermoorden. Het is opvallend hoe westerse mannen in enkele maanden tijd de stap hebben gezet van een relatief geweldloos leven naar de meedogenloze strijd in een oorlog, en zelfs naar onthoofdingen en folteringen. We weten dat de Belgen in hun eerste weken in Syrië echt klaargemaakt zijn voor de strijd. Ze keken naar onthoofdingen, ze leerden het geweld te zien.»

HUMO Niet alle IS-strijders waren even fanatiek, schrijft u. Binnenskamers waren er veel twijfels, bijvoorbeeld na de aanslagen in Brussel.

VAN SAN «Uiteraard. Er zijn strijders geëxecuteerd omdat ze openlijk kritiek hadden op de gang van zaken. Ik heb gesproken met teruggekeerde IS’ers die me vertelden dat ze het niet konden, dat vechten en moorden. Iets soortgelijks geldt voor de vrouwen die op Facebook stoer schreven dat ze hun zonen naar het front zouden sturen: van de Belgische en Nederlandse IS-leden die ik gevolgd heb, heb ik geen aanwijzingen dat iemand dat ook echt gedaan heeft, op een uitzondering na. Het klinkt heldhaftig in theorie, maar je kind echt martelaar laten worden, is wat anders.»

HUMO Ouders in België weten maar al te goed wat hun kinderen in Syrië hebben uitgespookt. Willen ze hen ooit nog terugzien?

VAN SAN «Ik heb gesproken met ouders voor wie dat niet meer hoeft. De families waren na het vertrek van hun kind ontredderd, droevig, maar ook razend. Maar het contact volledig verbreken, dat gebeurde eigenlijk nooit. Strijders spraken online met hun familie ook nooit over het buitensporige geweld van IS of de oorlog. De gesprekken gingen vreemd genoeg over koetjes en kalfjes, het onderwerp werd zelfs bewust vermeden. Sommige ouders durfden niet over de aanslagen in Brussel te praten met hun zoon. Wie weet stond hij er fanatiek achter. Ze wilden de vrede bewaren.

»Maar vergis je niet: nogal wat ouders die hun zoon nóóit meer wilden terugzien, hebben hem nu toch weer in de armen gesloten. Ik wil niet te veel verantwoordelijkheid afschuiven op de families van IS-strijders, maar ik vind wel dat sommige ouders er nogal licht overgaan. Ze weten misschien niet exact wat hun zoon gedaan heeft, maar ze hebben wel telefoongesprekken gevoerd terwijl er schoten klonken op de achtergrond.»

Straatkinderen

HUMO Deze zomer keerden zes jonge IS-weeskinderen terug naar België. U ontmoette al enkele kinderen in Nederland. Maken zij nog kans op een normaal leven na wat zij beleefden?

VAN SAN «Het zijn kinderen met een ontwikkelingsachterstand, die geweld hebben gezien en al veel hebben meegemaakt op jonge leeftijd. Ik open mijn boek met het verhaal van een broertje en zusje, heel jonge kinderen, van wie de mama gestorven is in een kamp. Ze zijn in Syrië opgehaald door Koerdische soldaten en naar hun familie in Nederland gebracht. Dat zijn zeer ingrijpende ervaringen voor jonge kinderen. Het zusje is vaak angstig en zeult duidelijk een trauma mee. Hun tante vertelde me dat ze tijdens de eerste dagen in Nederland hun eten naar binnen schrokten in een hoekje in het huis. Het broertje en zusje waren echte straatkinderen geweest, ze hadden duidelijk moeten vechten om te overleven in het kamp.

»In Nederland heb ik met open mond gekeken naar hoe vlot zulke kinderen herstellen. Binnen de kortste keren zitten ze op school en draaien ze mee. Ik denk dat we de flexibiliteit van zulke jonge kinderen onderschatten, zeker mits de juiste begeleiding. Maar die moet dan wel voldoende voorhanden zijn, en daarvoor moet echt nog het nodige gebeuren.»

HUMO Lopen we als samenleving een risico door geradicaliseerde kinderen hierheen te halen?

VAN SAN «Het grootste risico lopen we als we ze níét terughalen. Als die kinderen in conflictgebied opgroeien, maken ze helemaal geen kans. Binnen tien jaar zijn die kinderen 15 of 16 jaar oud. Hun vader, zo horen ze, is gestorven door een Belgische bom. Denk je dat die kinderen zich zullen afkeren van IS? Natuurlijk niet. De realiteit is dat die kinderen hun hele leven lang een link zullen hebben met België. Vandaag is hun terugkeer misschien een hot topic, maar over tien jaar niet meer. Dan kunnen ze op elk moment terugkeren, zonder dat we het beseffen. En dan zijn ze vele malen gevaarlijker geworden.

»Europa talmt, maar dat is niet onschuldig. Ik heb contact met een vrouw die walgt van IS. Haar man werd vermoord door IS-leden. Ze wil al héél lang terugkeren, maar ze begint te denken dat haar situatie in het kamp uitzichtloos wordt. Steeds vaker vertelt ze me dan ook: ‘Ik wil niets met IS te maken hebben, maar zij geven me tenminste eten. Want hier zit ik, in erbarmelijke omstandigheden te wachten op niets.’ Hoe meer vrouwen in die kampen de indruk krijgen dat België ze niet terug wil, hoe meer ze een terugkeer naar IS zullen overwegen. Uit noodzaak, soms. En als er één beweging is die met plezier vrouwen in de armen zal sluiten, is het IS. En met de moeders ook de kinderen, natuurlijk.»

HUMO Denkt u dat de IS-weduwen gevaarlijk zijn?

VAN SAN «Er zijn vrouwen die zeer radicaal denken en achter IS staan. Maar gevaarlijk? (Denkt na) De grote bekommernis is dat die vrouwen niet tijdig zullen deradicaliseren en hun kinderen zullen vergiftigen met hun gedachtegoed. Dat is een reëel gevaar. Wellicht krijgen we zelfs de meest extreme gevallen zo ver om het geweld af te zweren, maar dat betekent niet dat die vrouwen de radicale ideologie laten varen.

»De IS-vrouwen gaan bij hun terugkeer allemaal de gevangenis in. Maar er bestaat in de Belgische gevangenissen geen enkel werkbaar programma om IS-aanhangers te deradicaliseren. Dat is echt een illusie. Het enige wat we in het Belgisch gevangeniswezen effectief doen, is zoveel mogelijk mensen weer aan het werk helpen. Ik heb eerder onderzoek gedaan naar deradicalisering, en daaruit blijkt dat het toch vooral een individueel proces is dat heel moeilijk van buitenaf te beïnvloeden is. Wel heb ik gezien hoe sommigen in de gevangenis een opleiding gingen volgen en de kennis die ze opdeden gingen vergelijken met hun extreme ideologie. Dan kwamen ze er zélf achter dat hun ideologie op drijfzand berustte. Andere geradicaliseerden zweren hun ideeën af wanneer ze een nieuwe partner leren kennen, iemand die anders denkt.»

HUMO Kunnen de moeders ooit nog een normaal leven leiden?

VAN SAN «Alles hangt af van hoe onze samenleving die mensen ontvangt. En ik maak me geen illusies: er zal véél weerstand zijn tegen hun terugkeer. Ik kan me nu al de ouders inbeelden die voor de schoolpoort protesteren tegen IS-kinderen in de klas. De enige manier om de moeders en hun kinderen de kans op een relatief rustig leven te geven, is door ze een nieuwe identiteit te geven. Dat is ook hoe de teruggekeerde IS-vrouwen in Nederland nu hun leven leiden. Zij doen het vrij goed: ze hebben werk of volgen een opleiding. Maar ze leiden, net als hun kinderen, een vrij anoniem bestaan. Hun omgeving weet weinig of niets af van hun verleden.»

HUMO Misschien blijven die mensen wel met radicale ideeën rondlopen.

VAN SAN «Ik maak me eigenlijk minder zorgen om de deradicalisering van sommige vrouwen dan om hun ontvangst. Als ze uitgestoten worden, zullen die vrouwen opnieuw vluchten. Niet per se in een radicale ideologie, maar bijvoorbeeld in alcohol, drugs of medicatie. Ze hebben te veel meegemaakt. De voortdurende angst voor bombardementen, dagenlang op de vlucht zijn, een dakloos leven, mensen zien sterven: dat tekent je, en zonder netwerk ben je verloren.»

HUMO Niet iedereen zal medelijden hebben met hen. Eigen schuld, dikke bult.

VAN SAN «Ik snap dat, absoluut. Ik zou net zo denken als ik hun verhalen niet had gehoord. Ik heb die vrouwen daar ook mee geconfronteerd: ‘Wat dacht je eigenlijk? Waar dacht je in godsnaam dat je ging terechtkomen?’

»De IS-vrouwen vormen geen homogene groep van schreeuwende moslima’s. Er is een zwijgende massa vrouwen die zich niet vocaal durven af te keren van IS, uit angst voor represailles. Zij hebben jaren geleden een grote blunder gemaakt en zitten sindsdien gevangen. Ze zeggen het me dikwijls: ‘Vertrekken naar Syrië is de stomste fout die ik ooit heb begaan.’ Zij verdienen volgens mij een tweede kans. En hun kinderen al zéker.»

HUMO U kent sommige vrouwen intussen goed. Kunt u nog objectief blijven als wetenschapper?

VAN SAN «Zonder twijfel. Ik ben een onderzoeker en dit is hoe ik onderzoek voer. Tussen de mensen in het veld, elke dag, 24/7. Zo’n intensieve vorm van etnografisch onderzoek is niet voor iedereen weggelegd, dat besef ik.»

HUMO Wegen de verhalen en de afhankelijkheid van de vrouwen niet op u?

VAN SAN «Het is emotioneel belastend. Soms vergeet ik mezelf een beetje. De vrouwen sturen mij vaak ’s nachts berichten. Na het ochtendgebed, rond vijf uur ’s morgens, stromen de boodschappen binnen. Dikwijls ben ik dan al wakker om te antwoorden. Het laat me nooit echt los. Maar dat is waarom ik het doe: bijleren, de puzzel leggen. Dat is waarom ik onderzoeker ben geworden.»

Marion van San, ‘Kalifaatontvluchters’, Prometeus