Nzanga Mobutu, zoon van, spreekt voor 't eerst 20 jaar na het Mobutu-regime: 'Die verdwenen miljarden zijn sprookjes'
Twintig jaar geleden kwam er een eind aan het Mobutu-regime, dat Zaïre 32 jaar lang in een dictatoriale greep hield. Op 16 mei vluchtte Mobutu Sese Seko weg uit de hoofdstad Kinshasa, geen vier maanden later stierf de ex-dictator in Rabat. In de Marokkaanse hoofdstad treffen we de oudste nog levende zoon van Mobutu, Nzanga (47), voor het eerste lange gesprek over die turbulente tijd: ‘Hij was een goede man en een staatsman. De geschiedenis zal ons gelijk geven.’
'Ja, mijn vader was een autoritair man, maar om een groot land bij elkaar te houden moet je wel orde op zaken stellen'
In de laatste maanden van het Mobutu-regime was Nzanga de persoonlijke woordvoerder en vertrouweling van zijn vader. De man is in België opgegroeid, begrijpt goed Nederlands, kent de Europese journalistiek erg goed en is bereid om op moeilijke vragen te antwoorden. Ook over het einde van zijn vader wil hij, na twintig jaar, eindelijk uit eerste hand getuigen. Vandaar onze eerste plek van afspraak: de christelijke begraafplaats Pax, even buiten het stadscentrum van Rabat, bij het mausoleum van Mobutu Sese Seko. Op 14 september 1997 stond ik hier ook, maar dan aan de buitenmuur, in een grotendeels mislukte poging om een televisieverslag te maken van de begrafenis van één van de beruchtste Afrikaanse dictators van de vorige eeuw.
Nzanga Mobutu «We wilden er geen media bij. Niet alleen wegens het diepe verdriet, maar ook omdat de pers toen niet erg mild was voor ons. We wilden in alle intimiteit afscheid nemen, en achteraf bekeken vind ik dat nog altijd een goede beslissing.»
Op 16 mei 1997 in de voormiddag was het presidentiële vliegtuig vanuit Kinshasa opgestegen naar Gbadolite, de stad en het paleis die Mobutu in de jaren 70 diep in het regenwoud had laten bouwen. Daar bracht de familie nog twee nachten door voor ze uiteindelijk naar Rabat vloog op uitnodiging van de toenmalige koning Hassan II, een persoonlijke vriend van Mobutu. Op dat ogenblik leed de president al bijna een jaar aan terminale prostaatkanker.
undefined
HUMO Jullie wisten dat hij zou sterven?
Mobutu «Een mens hoopt altijd op beterschap. Mijn christelijke geloof doet mij ook altijd hopen. Maar we zagen hoe vader leed onder zijn ziekte. Hij toonde zich een moedig man, hoe zwaar zijn lijden ook woog. We zagen het aan zijn gezicht. De dokters legden ons uit dat hij wel heel sterk moest zijn, omdat hij heel veel pijn had. Toen het einde naderde, wisten we niet meer wat we moesten denken. En als het moment dan komt, betekent het toch vooral het einde van al dat lijden.»
HUMO Mist u hem?
Mobutu «Uiteraard. Er gaat geen dag voorbij dat ik niet aan hem denk, en aan de raad die hij mij gaf. Er zijn telkens weer die momenten waarop ik me afvraag hoe hij dit of dat zou hebben gedaan.»
VEELEISENDE VADER
Zelfs hier, voor het kleine zwartmarmeren mausoleum van zijn vader, laat de geblokte Nzanga nauwelijks zijn gevoelens zien. De zwarte zonnebril, de stevige stap en zijn rijzige gestalte maken van de oudste van de nog levende zonen de uitverkoren woordvoerder van de familie, zelfverzekerd, alsof 32 jaar dictatuur met enkele goedgekozen woorden weggeveegd kan worden. Toegegeven, de twintig jaar die erop volgden, hebben de Congolezen geen beter leven gegeven. Bovenop de puinhoop van het Mobutisme ligt zoveel nieuw puin dat een mens weleens zou vergeten wat die erfenis van Mobutu eigenlijk was.
undefined
Mobutu «Voor mij betekent de erfenis van Mobutu de eenheid van het land. Hij heeft een natie gesmeed en bijeengehouden. Dat is zijn levenswerk geweest. Het maakt me gelukkig dat veel landgenoten dat erkennen, niet alleen mensen met zijn politieke overtuiging, maar werkelijk uit alle mogelijke milieus. Na twintig jaar is het dat wat de mensen van hem onthouden en dat vind ik erg belangrijk.
»Als zoon is het wel frustrerend als je vader op een andere manier wordt afgeschilderd dan hoe je hem kent als vader. Voor ons was hij een goede man. En hij was een staatsman. De geschiedenis zal ons gelijk geven.»
De volgende dag, in de tuin van het luxueuze villahotel in Rabat, waar de familie Mobutu maandenlang heeft gewoond, neemt Nzanga ruim de tijd om de erfenis van zijn vader te verdedigen.
HUMO Uw vader toonde zich geregeld een meedogenloze leider. Hij liet tegenstanders in het openbaar ophangen. Mensen verdwenen, opposanten werden vervolgd. Was hij werkelijk een harde man?
Mobutu «Hij was een veeleisende man. Hij was dat als vader, maar ook tegenover zijn medewerkers en zelfs zijn vertrouwelingen. Toch kon hij goed luisteren. Hij nam pas beslissingen na langdurige consultaties en ik ben ervan overtuigd dat velen de kans hebben gekregen om hun mening te geven. Maar hij kon inderdaad hard zijn als het erom ging de eenheid van het land te bewaren.»
HUMO Vanaf 1967 gold ook het systeem van de eenheidspartij onder de leiding van één chef: hemzelf.
Mobutu «We wisten toen tenminste in welk systeem we leefden. Er was de eenheidspartij met een autoritaire macht, zoals in die jaren in een groot deel van de Afrikaanse en Latijns-Amerikaanse staten het geval was. In een systeem van een eenheidspartij betekent elke afwijkende stem een probleem voor die partij. Vandaag weten we dat niets het geweld van toen rechtvaardigde. Volgens de grondwet hebben we nu het recht op vrije meningsuiting, op vrijheid van vergadering, op protest. Dat maakt allemaal deel uit van een democratie. Al heeft die democratie in mijn land wel grote problemen om voet aan de grond te krijgen.
»Ja, hij was een autoritaire man, maar om een groot land als Zaïre bij elkaar te houden, moet je wel orde op zaken stellen. Het is niet aan mij om te oordelen over het systeem van toen. Ik kan dat alleen maar vaststellen.»
MILJARDEN WEG
HUMO Aan het eind van zijn bewind was het land de facto failliet. De economische geschiedenis van Zaïre oogt niet bijzonder fraai, om het voorzichtig uit te drukken. Was dat zijn verantwoordelijkheid?
Mobutu «Zoals hij zelf nog heeft gezegd aan een collega van u destijds: als verantwoordelijke nummer één voor het land, als staatshoofd, nam hij die verantwoordelijkheid op zich. Maar er waren ook verantwoordelijken op andere niveaus. Ik vind dat die verantwoordelijkheid gedeeld moet worden met de eerste ministers van toen, met de ministers, de hoogste ambtenaren… En als je dan vaststelt dat veel van die mensen vandaag nog altijd, of opnieuw, op de hoogste posten zitten en doen alsof ze brandschoon zijn...»
'Het is vandaag allemaal veel erger: de corruptie is geïnstitutionaliseerd. Nu zien we moorden en verkrachtingen, tragische toestanden die we destijds nooit hebben gekend'
HUMO Maar hij liet als president toch dat systeem draaien, corruptie incluis.
Mobutu «Ik weet niet of hij de corruptie zomaar aanvaardde. Ik weet wel dat wat vandaag gebeurt, vele malen erger is. Vandaag is de corruptie geïnstitutionaliseerd, zoals bij justitie of in de veiligheidssector. Nu zien we moorden en verkrachtingen, tragische toestanden die we destijds nooit hebben gekend. Het verwondert me telkens weer dat er wordt gepraat over het regime-Mobutu met zijn zwakheden, zonder het te hebben over de huidige situatie, die onvergelijkbaar veel slechter is.»
HUMO Er zijn toch de vele rapporten over de miljarden dollars die in zijn zakken verdwenen zijn? Waar zijn die gebleven?
Mobutu «Dat is een heel goede vraag, die ik u ook zou willen stellen. Die mythe maakt deel uit van de verhalen over mijn vader die zomaar worden rondgebazuind. Het is nu twintig jaar geleden dat hij is vertrokken, maar ik heb die miljarden dollars niet gezien. Dat de mensen die dat schrijven, eens met feiten komen. Er zijn zelfs gerechtelijke onderzoeken geweest, ook vanuit Brussel.
»Uiteindelijk draaide het allemaal om het beheer van de staat. Ik ben de eerste om ermee akkoord te gaan dat een staat correct beheerd moet worden. Als je een publieke persoon bent die werkt met overheidsmiddelen, dan moet er de grootst mogelijke transparantie zijn over wat je met die middelen doet. Ik kan alleen niet begrijpen waarom vandaag niet diezelfde vragen gesteld worden.»
HUMO U kunt toch moeilijk ontkennen dat er destijds veel geld is verdwenen? Bij het begin van zijn bewind was het land erg rijk, maar het systeem-Mobutu heeft het geld niet gebruikt voor de ontwikkeling van Zaïre.
Mobutu «Kijk, ikzelf ben daar niet verantwoordelijk voor en ik heb daar ook geen waardeoordelen over te geven. Ik was 27 toen mijn vader gestorven is. Ik stel alleen maar vast dat het land nog altijd even rijk is als vroeger, en dat de opbrengsten van bijvoorbeeld de koperproductie verdwijnen, en niemand kan zeggen waarheen.
undefined
»Of kijk naar de toestand van het onderwijs vandaag en vergelijk dat met toen… Vandaag zijn er Congolese dokters in Zuid-Afrika, in de Verenigde Staten, in Europa: overal ter wereld vind je mensen die opgeleid werden ten tijde van Mobutu.»
undefined
HUMO De economische toestand waarin uw vader het land in 1997 heeft achtergelaten, was in ieder geval desastreus. Zaïre was armer dan begin jaren 60, toen hij aan de macht kwam.
Mobutu «U weet even goed als ik dat de jaren 90 begonnen zijn met zijn belangrijke redevoering in N’Sele, op 24 april 1990, de start van de democratisering (Mobutu schafte toen zijn eenheidspartij MPR af in een emotioneel betoog, red.). Maar amper één jaar later, en het jaar erna nog eens, waren er de grote plunderingen die het hele economische weefsel hebben vernield, eerst in Kinshasa en uiteindelijk in zowat het hele land. Na drie decennia Mobutu heerste er een zekere moeheid bij de bevolking. En daar kwam vanaf 1996 de oorlog vanuit de buurlanden in het oosten bovenop. Dat heeft het land helemaal te gronde gericht. Met als gevolg en tot vandaag de massamoorden, de verkrachtingen...»
LEVEN IN EENVOUD
Het marmeren paleizencomplex van Gbadolite, in het uiterste noorden van de Evenaarsprovincie, bij Molegbe, het geboortedorp van zijn vader, was vanaf de jaren 80 uitgegroeid tot het symbool van de ongebreidelde rijkdom van Mobutu en zijn familie én van de zinloze verspilling van overheidsgeld. Legendarisch waren de vluchten met de supersonische Concorde vanuit Parijs om verse eetwaren van topkwaliteit aan te voeren, de rijkelijk met roze champagne overgoten feesten, de vergulde kranen en de reusachtige kristallen luchters. Enkele honderden Belgen woonden en werkten in die jaren in Gbadolite, een modelstad naar West-Europees model, maar dan wel midden in het Congolese regenwoud. Wie over de weg in Gbadolite wilde raken, moest eerst vele honderden kilometers bar slechte zandwegen trotseren, om dan plots, bij het binnenrijden van de stad, terecht te komen op gladde asfaltwegen, die dag en nacht verlicht waren dankzij een aparte elektriciteitscentrale. Een hallucinante ervaring, althans tot het begin van de jaren 90. Want in de nasleep van de oorlog raakte zelfs Gbadolite compleet in verval.
undefined
'Waarom gaat het altijd over roze champagne? Mijn vader hield ook van bier. Waarom praat niemand daarover?'
HUMO In 1989 kon ikzelf voor het eerst Gbadolite en het paleis van uw vader bezoeken. Stond heel dat complex niet erg veraf van de gewone Congolees?
Mobutu «Luister, ik heb altijd een onderscheid gemaakt tussen de functie van mijn vader en hoe hij als vader was. Zo zijn wij ook opgevoed. Als we in Gbadolite waren, brachten we veel tijd door met bezoeken aan de bevolking en aan het dorp waar mijn vader was opgegroeid. Ik ben zelf in Europa opgevoed en ik begrijp hoe jullie naar zulke zaken kijken. Maar ik heb het altijd vreemd gevonden dat het in het geval van een Afrikaans staatshoofd altijd over roze champagne gaat. Weet u, hij hield ook van bier. Waarom praat niemand daarover? Hij heeft ook andere karaktertrekken die hem veel duidelijker typeren, waardoor je hem veel beter zou begrijpen dan zijn voorkeuren van eten en drinken. Champagne heb ik trouwens ook op veel andere plaatsen gedronken, hoor. In paleizen in Europa waar we uitgenodigd werden.»
HUMO Mogelijk bekijken wij Europeanen dat zo omdat er een enorme kloof gaapt tussen die rijkdom in het presidentiële paleis en de armoede van de bevolking.
Mobutu «Wij zijn opgevoed volgens de principes van de eenvoud. Wie de familie Mobutu kent, weet dat heel goed. Wij hebben geleerd om beleefd te zijn, om ons aan te passen aan elke plek waar we komen. Of een paleis nu twee, drie, vier, vijf of tien zalen heeft, daar gaat het niet om. Excuseer me dat ik daarop aandring, ik begrijp dat die vraag altijd weer wordt gesteld. Maar als ik zie wat er vandaag gebeurt met de rijkdommen van het land… Daarover praat nauwelijks iemand, terwijl het telkens weer gaat over president Mobutu.
»Onze moeder wilde ons een zo normaal mogelijke opvoeding geven. Het is waar dat we niets tekortkwamen. En inderdaad, we leefden een beetje in een soort cocon, met altijd veiligheidsagenten rondom ons. Maar tegelijk leefden we in een sfeer van eenvoud. De school, voetballen met de vriendjes, musea bezoeken: activiteiten zoals bij alle andere kinderen. Behalve dan dat onze vader president van de republiek was. Pas veel later werd ik me ervan bewust dat ik de zoon van een president was, want als kind woonde ik het grootste deel van de tijd in België, bij een pleeggezin. Daar hadden mijn ouders voor gekozen, zodat ik het best mogelijke onderwijs zou krijgen.»
undefined
HUMO Waarvan leeft de familie nu? Uw moeder ontvangt als weduwe van een overleden president een Congolees staatspensioen van 7.000 dollar per maand, maar wat is er nog meer?
Mobutu «Sommigen hebben hun eigen activiteiten, zoals ikzelf. De anderen leven van het weinige dat we hebben kunnen behouden toen vader...»
HUMO Hoeveel miljarden?
Mobutu «Ach, geen miljarden, hoor. Dat zijn sprookjes.»
DE KOMST VAN KABILA
Toen de oorlog in oktober 1996 losbarstte, verscheen Nzanga ten tonele als de persoonlijke woordvoerder van zijn vader. Die werd toen al maandenlang voor prostaatkanker verzorgd in Zwitserland en Frankrijk. De enkele keren dat hij terugreisde naar Zaïre, vertoonde hij zich nauwelijks in de hoofdstad Kinshasa. De familie Mobutu verbleef al een paar jaar bijna permanent in het paleis van Gbadolite. Eind december 1996 keerde Mobutu wel even terug naar Kinshasa om zijn regering te herschikken en een emotionele toespraak te houden. Daarin hekelde hij het verraad van zijn vroegere Afrikaanse en westerse bondgenoten, die hem in de steek lieten.
undefined
'Ik heb de miljarden die in de zakken van mijn vader verdwenen zouden zijn, nog altijd niet gezien. Dat zijn sprookjes'
Mobutu «Als woordvoerder heb ik toen al aangeklaagd dat het een bevrijdingsoorlog werd genoemd. Natuurlijk vroegen vele landgenoten toen dat er verandering zou komen. Zij werden misleid door Laurent-Désiré Kabila, die zich voorstelde als de leider van een rebellenbeweging die de democratie zou brengen, terwijl daar niets van waar was. Tijdens hun opmars hebben ze systematisch Rwandese vluchtelingen en ook veel Congolezen vermoord in de vluchtelingenkampen en in het regenwoud (onderzoeken van de VN en mensenrechtenorganisaties hebben het over minstens 270.000 en mogelijk dubbel zoveel verdwenen Rwandese vluchtelingen en waarschijnlijk evenveel Congolese slachtoffers tijdens de oorlog die zeven maanden heeft geduurd, red.). Ooit komt het moment dat daarvan een balans wordt opgemaakt. Volgens onze tradities heeft elke dode recht op rouw en op een waardig graf. En dat is nu niet het geval, al twintig jaar lang. Het is een trauma voor het hele land. Nog altijd.»
HUMO Was die oorlog niet mogelijk geworden juist omdat het land al zo verzwakt was?
Mobutu «Zeker, maar tegelijk ben ik ervan overtuigd dat daar een strategie achter zat om controle te krijgen over Congo.»
HUMO Een internationale strategie?
Mobutu «Een internationale strategie, zeker.»
HUMO Van wie dan?
Mobutu «Weet u, in die jaren waren er een aantal leiders die voorgesteld werden als moderne Afrikanen, in Rwanda en Oeganda. Men had het over de renaissance africaine, de Afrikaanse heropstanding. Zij hebben internationale steun gekregen.»
HUMO Maar die verovering van het grote Congo door het kleine Rwanda was toch alleen maar mogelijk omdat Congo geen sterk leger meer had?
Mobutu «Zeker, dat heeft absoluut een rol gespeeld. Wat er echt is gebeurd in mei 1997, toen het Rwandese leger in Kinshasa aankwam, dat is amper bekend bij de bevolking. Hun eerste doel was om de sterke delen van het Congolese leger, in de mate dat die er nog waren, te vernietigen. Zelfs Kabila heeft dat niet kunnen beletten.»
HUMO Tegelijk voelde uw vader zich ook verraden omdat de aanval werd ingezet precies op het ogenblik dat hij zo ziek was?
Mobutu «Zijn ziekte heeft alles in een stroomversnelling gebracht.»
HUMO Wisten jullie zelf hoe ziek hij was?
Mobutu «Hij wilde niet dat iemand het wist. Ook wij niet. Hij heeft zich trouwens pas laten onderzoeken en behandelen toen het werkelijk niet meer ging. Toen zijn we samen naar Zwitserland gevlogen, waar hij zich gewoonlijk liet verzorgen.»
HUMO Ik heb dat destijds als journalist gevolgd. In enkele maanden tijd zag je hoe zijn gezicht en zijn hele gedrag veranderde.
Mobutu «Hij was niet meer dezelfde man. Ik weet dat hij het toen erg moeilijk kreeg. En uitgerekend toen werd hij aangevallen door diegenen die hij altijd als broeders had beschouwd. Daarom voelde hij zich zo verraden.»
EEN MAN VAN VREDE
Na de val van het Mobutu-regime leek het Mobutisme van de kaart geveegd. Toch bleef zijn partij, de Mouvement Populaire de la Révolution (MPR), bestaan. Op 20 mei van dit jaar vierde ze zelfs officieel haar 50ste verjaardag, al is ze maar een schaduw van wat ze ooit is geweest.
undefined
'Er gaat geen dag voorbij dat ik niet aan hem denk, en aan de raad die hij mij gaf'
Amper vijf jaar na de vlucht en de dood van zijn vader lanceerde Nzanga Mobutu zichzelf in de Congolese politiek. Hij schopte het tot presidentskandidaat bij de verkiezingen van 2006 en haalde een kleine 5 procent van de stemmen, goed voor ruim 800.000 kiezers. Hij schaarde zich voor de tweede ronde achter president Joseph Kabila, die verkozen werd. Kabila beloonde hem in 2007 met een ministerspost, eerst van Landbouw. Later werd hij vicepremier en verantwoordelijk voor een aantal economische departementen. Maar in 2010 vertrok hij weer uit Congo.
Mobutu «Het was onmogelijk om een echt beleid te voeren. De middelen waren er niet of ik kreeg die niet. Daarom ben ik opgestapt. Ik kan veel beter oppositie voeren tegen het bewind van Joseph Kabila vanuit het buitenland.»
HUMO Wat is er dan nog overgebleven van het Mobutisme?
Mobutu «Ik zou zeggen dat het Mobutisme vandaag eerder een levenshouding is: iedereen die vindt dat het land verenigd moet blijven, omarmt in zekere zin het Mobutisme. Want dat is de essentie.»
HUMO Heeft iemand van de Mobutu-clan vandaag nog voldoende geloofwaardigheid bij de Congolese bevolking om aan politiek te kunnen doen?
Mobutu «Absoluut, waarom niet? In tegenstelling tot velen van het Mobutu-regime ben ik teruggekeerd en heb ik het vertrouwen van mijn landgenoten gekregen. Ik heb in de regering gezeten, ik heb daar principes en waarden verdedigd, en toen ik vertrok, was dat omdat ik de chaos zag, en het gebrek aan politieke wil om iets te realiseren.
»Als een Mobutu aan politiek doen kan dus nog, maar ik ben toch eerst en vooral mijzelf, met mijn eigen identiteit, met mijn ideeën en waarden. Mijn zussen en broers zijn in totaal andere branches actief, maar ik heb ervoor gekozen om aan politiek te doen. De principes die mijn vader verdedigde en die vele Congolezen nog altijd versterkt willen zien, zijn gebleven: de eenheid van het land, koopkracht voor iedereen. Dat is nog mogelijk in Congo.»
HUMO Mits een goed beheer.
Mobutu «En vooral de politieke wil.»
HUMO Is de naam Mobutu niet zwaar om te dragen? In Congo is dat blijkbaar geen probleem, maar in de westerse wereld, bijvoorbeeld?
Mobutu «Almaar minder. De eerste jaren was het erg moeilijk, maar als een deur gesloten bleef, zocht ik een andere ingang. Uiteindelijk begonnen de deuren één na één weer open te gaan, in Amerika, in Europa en elders. Maar het klopt dat het veel moeilijker gaat in het Westen dan in Afrika. Daar is de perceptie helemaal anders: de mensen herinneren zich Mobutu vooral als een sterke leider. Destijds herkende iedereen een Zaïrees aan zijn kleding, zijn abacost (het Mao-achtige pak dat Mobutu had geïntroduceerd in zijn authenticité-campagne vanaf 1967, red.). Een Zaïrees was herkenbaar en daar hadden de mensen respect voor. Vergelijk dat eens met de situatie vandaag. Overal zijn we verjaagd, uit Angola, uit Congo-Brazzaville… Vreemde legers zijn ons land binnengevallen, om het even wie plant maar zijn vlag neer, zonder dat de regering reageert. Dat zien de mensen allemaal gebeuren en dan denken ze terug aan de tijd van Mobutu…»
HUMO Hoort zijn stoffelijk overschot eigenlijk niet in Congolese grond?
Mobutu «Absoluut. Maar daar is het moment nog niet voor gekomen. Hier rust hij in vrede, in een land dat hem respecteert. Om hem naar Congo over te brengen, moet de situatie daar toch eerst veranderen. Mobutu was een man van vrede. Met de spanningen die er nu in het land heersen en zeker in Oost-Congo… Neen, dit is niet het goede moment om terug te keren.»
HUMO Zal hij welkom zijn bij de Congolezen?
Mobutu «Zeker wel. Al in 2007 heeft het parlement een resolutie goedgekeurd om zijn terugkeer te vragen. Ik krijg trouwens geregeld kritiek vanuit Congo dat ik er niet voor heb gezorgd dat het stoffelijk overschot zou terugkeren toen ik nog minister was. Ik vertel dat nooit, maar eigenlijk wenst de familie niet dat hij terugkeert. Op dit ogenblik toch niet.
»Het huidige regime wil niets liever dan dat hij terugkeert. Maar het gaat niet op om aan de ene kant voortdurend kritiek te spuien op zijn bewind en anderzijds zijn repatriëring te vragen. Hier in Marokko wordt hij gerespecteerd, ook zijn herinnering. Als Bantoe is het uiteraard mijn plicht om op een dag het stoffelijk overschot van mijn vader weer naar huis te brengen, dat is een heilige plicht.»
