‘Of deze ramp Erdogan stemmen zal kosten? Dit is Turkije, hier kan alles’

2023 had het jaar van de Turkse president Erdogan moeten worden. Hij droomde ervan om op 14 mei zijn derde presidentsverkiezing te winnen, om dan komende zomer, machtiger dan ooit, het honderdjarige bestaan van de Turkse Republiek te vieren. Maar de aardbeving van 6 februari gooit roet in het eten. De president dreigt persoonlijk verantwoordelijk gehouden te worden voor de meer dan 40.000 doden, de als kaartenhuisjes ingestorte woningen en de haperende hulpverlening. ‘In ieder land zou de regering al zijn afgetreden. Maar niet in Turkije, want hier kan alles’, zegt politiek analist Joost Lagendijk.

Twintig jaar geleden kon de Nederlander Joost Lagendijk het nog goed vinden met Tayyip Erdogan. Turkije was net kandidaat-lid van de Europese Unie geworden en Lagendijk, Europarlementariër voor GroenLinks, was hoofd van de Turkije-delegatie van het Europees parlement. Het waren andere tijden: voor Europa was Erdogan nog de grote democraat, in Turkije waaide een wind van verandering – mensenrechten leken plots geen vreemd woord uit het buitenland. Lagendijk, die de hoop belichaamde van veel Turken, werd een held. Camera’s klikten als hij in zicht kwam, Turken op straat schudden hem spontaan de hand en toen hij trouwde met de Turkse journaliste Nevin Sungur, vulde het huwelijk alle krantenkolommen en tv-journaals. Mister Europe, werd hij genoemd. Toen zijn politiek mandaat afliep, bleef hij in Turkije wonen, maar al snel merkte hij hoe Erdogan veranderde in een autoritaire leider, hoe de pers langzaam monddood werd gemaakt en hoe steeds meer critici in de cel belandden.

Lagendijk is nu politiek analist en Turkije-kenner. Zijn echtgenote doet al enkele dagen verslag vanuit het rampgebied, hijzelf telt vanuit Istanboel de doden en de fouten die de Turkse overheid maakte.

Joost Lagendijk «Op dit moment zijn er al 41.000 doden geteld, maar ik vrees dat we pas over enkele weken, wanneer er meer puin is geruimd, zullen weten hoeveel mensen er precies zijn omgekomen. Ik vrees dat het er tienduizenden meer zullen zijn. Velen liggen nog begraven onder de brokstukken. De beelden zijn verschrikkelijk. Mijn vrouw is afkomstig uit Yalova, een stad die werd vernield door de grote aardbeving van 1999. Ze heeft dit dus al eens meegemaakt. Maar wat ze nu ziet, is vele malen erger. Antakya, waar ze enkele dagen geleden zat, was ooit een prachtige stad. ‘Er is bijna niets meer van over,’ zuchtte ze.»

HUMO In sommige regio’s kwam er pas na dagen hulp ter plaatse.

Lagendijk «De omvang van de ramp is enorm: het aardbevingsgebied bestrijkt een oppervlakte zo groot als het gebied tussen Amsterdam en Parijs. Er zijn meer dan 10 miljoen mensen getroffen. Sommige dorpen zijn heel moeilijk bereikbaar. Ik kan dus wel begrijpen dat de hulpdiensten die eerste dagen niet ineens overal kunnen zijn. Maar het is onvoorstelbaar dat er op dit moment, twee weken na de aardbeving, nog steeds mensen onder ingestorte huizen liggen.»

HUMO Iedereen vroeg zich ook af waarom het leger niet meteen werd ingeschakeld.

Lagendijk «Ook dat was een grote fout. Je kunt veel zeggen van het Turkse leger, maar ze hebben wel de manschappen en het materieel om hulp te bieden. Het leger vormde twintig jaar geleden nog een bedreiging voor de AK-partij van Erdogan, maar hij heeft de troepen intussen volledig gezuiverd van alle kritische stemmen. Waarom hij niet meteen soldaten heeft gestuurd, is onduidelijk. Onwetendheid? Ik weet het niet. Er is in ieder geval veel kostbare tijd verloren gegaan.»

HUMO De aardbeving trof ook Syrië. Hoe vordert de hulpverlening daar?

Lagendijk «In Turkije is de situatie erg, maar in Syrië is ze ronduit dramatisch. Ondanks alle problemen is er in Turkije wel een functionerende overheid die hulp probeert te verlenen aan de slachtoffers. Het gebied dat in Syrië werd getroffen, is in handen van de rebellen. De Syrische overheid weigert hulptroepen naar Aleppo of Idlib te sturen. De mensen daar zijn bijna helemaal op zichzelf aangewezen.»

HUMO In die regio verblijven ook nog eens miljoenen ontheemden, Syriërs op de vlucht voor de oorlog.

Lagendijk «Die regio is het laatste gebied waar ze nog mogen verblijven van president Assad. Ze wonen er in erbarmelijke omstandigheden in tenten en hebben geen toegang tot gezondheidszorg. Ziekenhuizen werden in de afgelopen jaren gebombardeerd door Russische en Syrische gevechtsvliegtuigen, net om te voorkomen dat die mensen konden worden geholpen.

»De Syrische slachtoffers van de aardbeving zijn volledig afhankelijk van de Verenigde Naties voor hun voedsel en medicijnen, maar de hulpkonvooien mogen niet via Syrië naar het rampgebied reizen. Ze moeten via Turkije de grens over. De Russen konden in de VN-Veiligheidsraad bedingen dat de konvooien daarvoor slechts één grensovergang mogen gebruiken. Door de aardbeving raakte die weg geblokkeerd, waardoor er dagenlang geen voedsel of medicijnen ter plaatse raakten. Intussen is de weg hersteld en heeft Assad toegestemd om twee andere overgangen open te stellen, waardoor er opnieuw hulp naar het gebied stroomt. Maar voor de mensen onder het puin komt alle hulp te laat, die zijn allemaal dood. Het aantal doden wordt in Syrië geschat op zo’n 5.000, maar dat zullen er waarschijnlijk veel meer zijn. Er is niemand die ze telt.»

HUMO Dit is niet de eerste aardbeving in Turkije. Was de Turkse overheid voorbereid?

Lagendijk «Turkije heeft veel te weinig lessen getrokken uit de grote aardbeving van 1999. Toen vielen meer dan 17.000 doden. Terwijl de regering machteloos toekeek, waren het vooral islamitische ngo’s die de hulpverlening coördineerden. Mede daardoor heeft de AKP drie jaar later de verkiezingen gewonnen. Je zou verwachten dat het land geleerd heeft uit die fouten, maar niks is minder waar. Eén van de grootste problemen is de vriendjespolitiek van de AKP, die al meer dan twintig jaar aan de macht is. Die heeft ertoe geleid dat onbekwame en onervaren mensen de leiding kregen bij belangrijke organisaties. Het hoofd van de rampenbestrijdingsorganisatie AFAD bijvoorbeeld is een theoloog. De man heeft geen enkele kennis van natuurrampen, laat staan van het coördineren van grote hulpacties.»

KAARTENHUISJES

HUMO Bij de aardbeving van 1999 was er grote kritiek op aannemers die minderwaardige materialen hadden gebruikt. Ook deze keer stortten gloednieuwe appartementen als kaartenhuisjes in elkaar.

Lagendijk «De afgelopen dagen heeft Erdogan opnieuw geprobeerd om de schuld in de schoenen van bouwbedrijven te schuiven. Er zijn meer dan honderd aanhoudingsbevelen uitgevaardigd, er werden al tientallen aannemers gearresteerd. Volledig terecht, overigens. Maar Erdogan weet ook dat zijn partij niet vrijuit gaat. De vergunningen werden uitgevaardigd door burgemeesters en gemeenteraden, en in een groot deel van de getroffen regio zijn dat zíjn partijleden. Dat Erdogan nu de aannemers viseert, is een poging om zijn AKP uit de wind te zetten. Zij knepen een oogje dicht en hebben achteraf ook nooit gecontroleerd of de gebouwen wel voldeden aan de veiligheidsvereisten. Want de bouwnormen in Turkije zijn overigens prima. Alleen, bijna niemand hield zich eraan.

»De afgelopen decennia heerste een ware bouwwoede in het land. Onder Erdogans bewind werd de bouwsector de belangrijkste pijler van het economische succes. Bouwen, bouwen, bouwen was het devies. Het maakte Erdogan populair. Mensen die zich vroeger geen woning konden veroorloven, konden plots intrekken in een gloednieuw appartement. Maar dat werkte ook corruptie en vriendjespolitiek in de hand. Op nationaal niveau zijn er vijf grote bouwbedrijven die, dankzij hun nauwe banden met de AKP, alle grote opdrachten binnenrijven. Op lokaal niveau krijg je alleen iets gedaan als je bevriend bent met de burgemeester. Het verschil is heel zichtbaar in het aardbevingsgebied: in het stadje Erzin bijvoorbeeld, waar de burgemeester wél strenge bouwnormen hanteert, staan de huizen nog recht en vielen er geen doden.»

HUMO Erdogan kwam ook onder vuur te liggen omdat hij in het verleden op grote schaal bouwovertredingen regulariseerde.

Lagendijk «Erdogan heeft verschillende keren amnestie verleend aan bouwovertreders. De laatste keer dateert van 2018, vlak voor de lokale verkiezingen van 2019. Aannemers die een gebouw hadden neergezet dat niet aan de voorschriften voldeed, of eigenaars van zo’n woning, konden hun gebouw regulariseren door een boete te betalen – er moest bouwkundig zelfs niks worden aangepast. Daar is massaal van gebruikgemaakt. In het huidige aardbevingsgebied gaat het om zo’n 300.000 gebouwen die niet aan de vereisten voldeden. Die liggen nu allemaal plat. Toen Erdogan de amnestie afkondigde, reageerden ingenieurs en architecten geschokt. ‘Dit zijn kerkhoven in wording,’ riepen ze. Een aantal van hen is naar aanleiding van die uitspraken opgepakt en beschuldigd van kritiek op de regering. Maar ze hebben nu wel gelijk gekregen.

»Erdogan maakte zich indertijd heel populair met die maatregel. Hij was er zelf ook erg trots op. Er circuleert sinds enkele dagen een filmpje waarin hij tijdens de verkiezingscampagne in 2019 de bewoners van Kahramanmaras, één van de nu getroffen steden, toespreekt. ‘Dankzij de amnestie hebben we het probleem van 144.556 inwoners van Kahramanmaras opgelost,’ pocht hij. Het is bijzonder pijnlijk om die beelden nu te bekijken. Erdogan draagt de grootste verantwoordelijkheid voor de instorting van zoveel gebouwen. Als dit in België of Nederland was gebeurd, zou de regering al afgetreden zijn. Hier niet.»

HUMO Sinds 1999 moeten Turken een verplichte aardbevingsverzekering afsluiten, te betalen aan de overheid. In totaal gaat het inmiddels om zo’n 15 miljard euro. Wat is er met dat geld gebeurd?

Lagendijk «Dat is niet duidelijk, dus Erdogan zal een antwoord moeten geven op die vraag. Dat geld diende tenslotte om huizen aardbevingsbestendig te maken, maar dat is niet gebeurd.»

HUMO Erdogan heeft intussen beloofd om alles binnen het jaar opnieuw op te bouwen.

Lagendijk «Dat is volstrekt onmogelijk, gezien de totale verwoesting. Het zal nog maanden duren vooraleer het puin is geruimd. Zo’n belofte is ook gevaarlijk, omdat een herhaling dreigt van hetzelfde probleem: snel en goedkoop bouwen, zonder oog voor de kwaliteit.»

HUMO Hoe erg zal de politieke schade zijn van de aardbeving?

Lagendijk «Die vraag wordt steeds belangrijker. In de eerste dagen na de ramp vond niemand het kies om schuldigen aan te wijzen – de doden waren nog niet begraven. Maar na twee weken puin en doden ruimen, beginnen mensen zich af te vragen of Erdogan electoraal van de aardbeving zal profiteren, of net niet.»

HUMO Wat denkt u?

Lagendijk «In het Westen denkt iedereen dat Erdogan onvermijdelijk stemmen zal verliezen. Maar dit is Turkije, hier kan alles.»

HUMO Zullen de kiezers hem de bouwamnestie vergeven?

Lagendijk «De grote vraag is of zijn vaste aanhang, zo’n 30 procent van de kiezers, wel weet – of wíl weten — dat er grove fouten zijn gemaakt. De regeringsgezinde media, en die vullen zo’n 90 procent van het medialandschap, zwijgen daarover. Je zult bij hen niets vernemen over de dramatische gevolgen van de bouwamnestie. Daarvoor moet je uitwijken naar oppositiewebsites, en dat doen AKP-aanhangers zelden. Wat ze wel te zien krijgen, zijn heroïsche beelden van reddingsacties. Als er dan iemand levend uit het puin wordt gehaald, wordt Allah geprezen. Wie kritiek heeft, is een verrader. Die moet het land maar verlaten, zei de leider van de ultranationalistische partij MHP, de coalitiepartner van de AKP.

»Erdogan doet zijn best om een sfeer van nationale eenheid te creëren. Hij zegt dat er misschien wel fouten zijn gemaakt, maar dat de natuurramp zo groot was dat dit overal had kunnen gebeuren. Conservatieve gelovigen denken dan: inderdaad, dit is Allahs werk, hier mogen we de president niet de schuld van geven.

»Ik denk dat die vaste aanhang hem wel zal blijven steunen. Regeringspartner MHP, die 10 procent haalt, blijft hem ook trouw. De oppositie heeft zich voor de volgende verkiezingen verenigd in een alliantie en kan op zo’n 40 à 45 procent van de kiezers rekenen. De vraag is wat de resterende 15 à 20 procent twijfelende kiezers gaat doen.»

HUMO Op 14 mei staan er presidentsverkiezingen gepland. Erdogan hoopte die voor de derde keer te winnen om daarna groots uit te kunnen pakken op de honderdjarige viering van de Republiek. Maar gaat de stembusgang wel door?

Lagendijk «De oppositie wil die maar wat graag laten doorgaan. Er klinkt voor het eerst sinds lang kritiek op Erdogan: ze achten het nú het moment om hun slag thuis te halen. De AKP wil natuurlijk liever uitstel. Erdogan vreest dat de woede van de slachtoffers zich tegen hem zal keren. Het probleem is dat er een grondwetswijziging nodig is, want verkiezingen mogen alleen worden uitgesteld in oorlogstijd. Maar wat als ze niet worden uitgesteld? Hoe ga je verkiezingen houden in een land waar tien miljoen mensen zijn vertrokken naar hun familie in Istanbul of Ankara, naar het buitenland of naar één of ander tentenkamp? De wet zegt immers dat je moet stemmen waar je woont, en in steden als Antakya is er helemaal geen infrastructuur meer om te stemmen. Ik verwacht nog stevige debatten in de komende weken.»

DRIE PETTEN

HUMO Erdogan is nu al meer dan twintig jaar aan de macht, eerst als premier en vervolgens als president. Wie is hij?

Lagendijk «Erdogan is een pragmaticus en een buitengewoon bekwame machtspoliticus, iemand die alles doet om aan de macht te blijven, zelfs als dat betekent dat hij zijn standpunten moet omgooien. Ik ben net een boek over hem aan het lezen, geschreven door de Turks-Amerikaanse politologe Gönül Tol. Zij omschrijft hem als een populist – iemand die de pretentie heeft om namens het volk op te treden tegen de elite – die in de afgelopen twintig jaar zijn politieke koers meermaals heeft gewijzigd. Tol schrijft dat Erdogan in die periode drie politieke petten heeft opgezet. Eerst was hij een politicus die een pro-Europese koers voer, vervolgens turnde hij zich om tot islamist en ten slotte tot nationalist. Tijdens zijn pro-Europese periode voerde hij hervormingen door op het gebied van mensenrechten. Er kwamen Koerdische zenders, de rol van het leger in de politiek werd teruggedrongen en Erdogan maakte van Turkijes toetreding tot de EU zijn persoonlijke ambitie. Dat was tot 2011 zijn sleutel tot succes. Niet alleen zijn eigen achterban was enthousiast, hij genoot ook de steun van liberalen en gematigde kemalisten (aanhangers van de ideologie van Kemal Atatürk, stichter van de seculiere republiek Turkije, red.).

»Na zijn grote verkiezingsoverwinning in 2011 veranderde hij. Hij keerde terug naar zijn roots en begon meer nadruk op de islam te leggen. Hij begon ook steeds meer macht naar zich toe te trekken en ontpopte zich tot een autoritaire leider. Een pak democratische maatregelen die hij in zijn beginperiode had genomen, draaide hij terug.

»Sinds hij president werd in 2014, vaart hij een erg nationalistische en anti-Koerdische koers. Hij is sindsdien nog autoritairder geworden.»

HUMO Wat is zijn succesformule?

Lagendijk «Het was vooral de sterk groeiende economie die Erdogan aanvankelijke zo populair maakte. Bijna iedereen ging er in de eerste tien jaar van zijn beleid op vooruit. Er kwamen betere voorzieningen, nieuwe ziekenhuizen, betere wegen, metrolijnen, vliegvelden... noem maar op. Sinds hij aan de macht is, is Turkije een ander land geworden. Die evolutie maakte veel Turken trots. Ze deden weer mee met de rest, ze waren niet meer dat armoedige, achtergestelde land. Erdogan kreeg in die tijd tot 50 procent van de stemmen. Hij kende vooral succes bij de ‘zwarte Turken’: de armere, laagopgeleide en gelovige Turken. Vooral ook omdat hij zelf uit zo’n milieu afkomstig was. Tot Erdogan aan de macht kwam, werd Turkije grotendeels bestuurd door ‘witte Turken’, de seculiere elites die zich beschouwen als de erfgenamen van Atatürk.»

HUMO De Turkse economie zit intussen in het slop. Waar liep het mis?

Lagendijk «Het gaat al sinds 2015 niet meer zo goed. Tot dan kon Turkije groeien dankzij grote buitenlandse investeringen. Die werden aangetrokken door de democratiseringsgolf en de belofte van een EU-lidmaatschap. Miljarden vloeiden het land binnen. Maar door de toenemende repressie en de politieke instabiliteit, zeker na de mislukte staatsgreep van 2016, is die investeringsgolf gestopt. Buitenlandse bedrijven beseften dat de rechterlijke macht niet meer onafhankelijk was: als ze ooit in een situatie zouden komen waarin ze een rechtszaak moesten aanspannen tegen de Turkse staat, wisten ze dat die strijd bij voorbaat verloren was. Turkije had al een tekort op de handelsbalans, omdat het meer importeerde dan exporteerde, maar toen dat gat niet meer kon worden gedicht door die buitenlandse investeringen, kelderde de waarde van de Turkse lira.»

HUMO De wereld kijkt intussen verbijsterd naar de onorthodoxe economische maatregelen van Erdogan.

Lagendijk «De economische theorie zegt dat je, om de inflatie aan te pakken, de rente moet verhogen. Dat is trouwens wat er nu ook gebeurt in de EU en de VS. Erdogan deed precies het tegenovergestelde: hij verlaagde de rente. De gevolgen waren dramatisch. De Turken worden sinds een jaar geplaagd door hyperinflatie, met prijsstijgingen tot wel 80 procent.»

HUMO Boette Erdogan daardoor niet aan populariteit in?

Lagendijk «De groep mensen die sinds enkele jaren moeite heeft om de eindjes aan elkaar te knopen, is enorm gegroeid. Daarbij zijn ook veel AKP-sympathisanten, die bij familie moesten aankloppen om rond te komen. Maar sinds januari doet de president het weer wat beter in de peilingen. Dat heeft te maken met enkele nieuwe maatregelen die hij invoerde: het minimumloon gaat met 50 procent omhoog, pensioenen stijgen met 30 procent en twee miljoen Turken kunnen vervroegd met pensioen. Dat kost de regering een pak geld, maar zo wint de AKP wel stemmen. Hij leek dus te herstellen van zijn dip. Maar dat was allemaal vóór de aardbeving.»

HUMO Hij positioneerde zich internationaal als iemand met wie rekening moet worden gehouden. Zo dreigde hij onlangs het NAVO-lidmaatschap van Zweden en Finland te blokkeren, omdat die landen geen Koerdische militanten willen uitleveren.

Lagendijk «Dat zijn politieke spelletjes. Erdogan wil zich aan de eigen bevolking presenteren als de grote staatsman die de Turkse belangen in de wereld verdedigt. Ik denk dat hij zijn veto zal opheffen zodra de verkiezingen voorbij zijn.»

HUMO Hij werpt zich ook op als vredesonderhandelaar in het Oekraïens-Russisch conflict. Maar tegelijk verkoopt hij drones aan Oekraïne en is hij goed bevriend met Poetin. Hypocriet, toch?

Lagendijk «Ik zou eerder zeggen: berekend. Hij doet het heel slim, hoor. Turkije is veel te afhankelijk van Rusland om een groot conflict aan te gaan met Poetin. Dat zagen we al in 2015, toen de Turkse luchtmacht een Russische straaljager neerschoot die het luchtruim schond. Poetin was woedend. Hij heeft Turkije een halfjaar lang geboycot. Russische toeristen mochten niet meer naar Turkije en er kwam een importverbod op Turkse producten. Na zes maanden ging Erdogan door het stof en bood hij zijn excuses aan.

»Om die reden probeert hij nu Poetin te vriend te houden, zonder evenwel Oekraïne en het Westen te bruuskeren. Daarom levert Ankara wapens aan Kiev en erkent het de bezetting van de Krim niet. Die bemiddelingsrol komt Europa goed uit, want behalve Erdogan heeft iedereen ruzie met Poetin. Turkije weigert ook mee te doen aan de sancties tegen Rusland, en daar maken Europese bedrijven dan weer handig gebruik van. Italië bijvoorbeeld, dat geen luxegoederen meer mag exporteren naar Rusland, omzeilt de sancties door goederen eerst uit te voeren naar Turkije. Daar worden ze in een andere container overgeladen, en verder verscheept naar Rusland.»

HUMO U heeft Erdogan zelf nog meegemaakt als EU-gezant. U had hem toen wel hoog zitten.

Lagendijk «Ik heb met hem onderhandeld tijdens zijn pro-Europese jaren, tussen 2002 en 2009. Maar zoals gezegd: er is een groot verschil tussen de democratische politicus van toen, en de autoritaire leider van vandaag. Ik was lang niet de enige die toen dacht: het gaat de goede kant uit met Turkije.»

HUMO U ijverde destijds vooral voor afschaffing van het beruchte artikel 301, waarmee mensen werden gearresteerd voor het beledigen van de Turkse identiteit.

Lagendijk «Dat artikel bestaat nog steeds, maar werd geherformuleerd tot ‘het beledigen van de Turkse natie’. Dat is uiteraard even absurd, want die vlag kan elke lading dekken. Maar dat artikel wordt nu minder gebruikt. Tegenwoordig worden de meeste mensen gearresteerd op gronden van terrorisme, propaganda of het beledigen van de president.»

HUMO U viel zelf in ongenade: u mocht in 2016 het land niet meer in.

Lagendijk «Ik heb Erdogan in het begin gesteund, maar ik zag ook hoe hij vanaf 2011 repressiever werd. Ik werd veel kritischer over zijn beleid. Ik schreef in die tijd columns voor een oppositiekrant en gaf les aan een kleine universiteit. Ik had toen net een biografie over Erdogan geschreven (‘Erdogan in een notendop’, 2016, Prometheus), en die werd in Ankara niet goed ontvangen. Toen ik na een reis naar Nederland wilde terugkeren naar Turkije, werd ik aan de grens tegengehouden en moest ik terug. Ik heb drie jaar in ballingschap geleefd, terwijl mijn vrouw in Turkije woonde.»

HUMO Wikt u sindsdien uw woorden als u met journalisten praat?

Lagendijk «Mijn column heb ik niet meer, want de krant waarvoor ik schreef werd verboden. En ik geef geen les meer, want de unief waar ik lesgaf werd gesloten door de overheid. Ik neem dus niet meer deel aan het debat in Turkije, maar ik geef nog wel commentaar aan buitenlandse media. Op Twitter ben ik wel wat voorzichtiger geworden: ik zeg minder vaak dan vroeger of ik het eens ben met een bepaald onderwerp of niet. Ik wil niet een tweede keer buitengezet worden.»