Of Trump nu het Witte Huis verlaat of niet, de kans is groot dat er een nieuwe Trump opstaat

De desinformatiepolitiek van Trump is gevolg én oorzaak van een diep verdeelde samenleving. Die cultuur blijft en kan nieuwe Trumps voortbrengen, op rechts en op links.

Als historici straks terugkijken op het presidentschap van Donald Trump, zullen ze ongetwijfeld constateren dat hij grossierde in onwaarheden – in regelrechte feitelijke onzin, die hij eindeloos kon herhalen. Over Covid-19: ‘De VS hebben het laagste sterftecijfer ter wereld’ – feitelijk onjuist, hoe je het ook bekijkt. Over testen: ‘Amerika heeft het meest omvangrijke en geavanceerde test­systeem ter wereld ontwikkeld’ – eenvoudigweg niet waar. Over het stemmen per post: ‘Verkiezings­fraude. Miljoenen stembiljetten zullen worden gedrukt door buitenlandse mogendheden.’ Er is nog geen begin van bewijs voor.

Nu kun je dit afdoen als Trump – een narcistische man-baby, die in het Witte Huis is beland. In het post-Trump tijdperk zullen we van dit soort desinformatie en onzinnieuws zijn verlost. Is dat wel zo?

Trumps politiek van de desinformatie past helemaal in de hedendaagse ‘techno-tribale’ politieke cultuur: een cultuur van diepe maatschappelijke tegenstellingen, die worden aangejaagd door moderne technologie. Die cultuur blijft en kan zomaar nieuwe Trumps voortbrengen, rechtse Trumps of linkse Trumps. Het is daarom interessant om Trumps strategie van desinformatie eens nader onder de loep te nemen. Wat maakt desinformatie tot zo’n krachtig wapen? Waarom werkt onzin? In dit essay pel ik desinformatiecampagnes in een aantal stappen af. En natuurlijk de vraag: maakt desinformatie ook in ­Nederland een kans?

1. Meer informatie, meer vooroordelen

Een. We beschikken met internet over een oceaan aan informatie over maatschappelijke problemen en ­politieke oplossingen. Optimisten dachten ooit dat meer informatie ons zou bevrijden van onze voordelen, maar dat is naïef. Want hoe kun je in hemelsnaam van al die informatie chocola maken? Wat is ons navigatiesysteem in die oceaan? Het antwoord: als we informatie moeten selecteren en interpreteren, vallen we al snel terug op onze vooroordelen. Die vooroordelen zijn ingebed in ­onze waarden of ideologie: onze diepste overtuigingen over wat goed en fout is.

Gelijk maar een voorbeeld. Stel, je bent linksig, je hebt de waarde ‘gelijkheid’ hoog in het vaandel en het is je diepe overtuiging dat de neoliberale ideologie van marktwerking fundamenteel fout is. Dan is het erg verleidelijk om voortdurend internet af te struinen, op zoek naar informatie die jouw gelijk bevestigt. En bestaat het risico dat je contra-indicaties (marktwerking werkt wel, een probleem wordt níet door marktwerking veroorzaakt) negeert. Je kneedt informatie rondom je waarden. En dankzij die oceaan aan informatie kun je altijd feiten en feitjes vinden die jouw gelijk bevestigen.

Bovendien, als een politicus de boodschap heeft dat de problemen in de zorg en het openbaar vervoer worden veroorzaakt door neoliberale marktwerking, dan is de kans groot dat je die boodschap vrij kritiekloos accepteert. Die strookt immers met je waarden en met de ­informatie die je uit de internet-oceaan hebt opgevist.

Neoliberalisme is hier slechts een voorbeeld, het mechanisme geldt ook voor andere vooroordelen en waarden, of ze nu links of rechts zijn. Je construeert de feiten zo, dat ze je eigen gelijk bevestigen. Een aardig ­detail: hoogopgeleiden zijn daar bedrevener in dan laagopgeleiden, dankzij hun goed getrainde bovenkamer. Die weten de feiten te martelen, totdat deze de juistheid van hun waarden toegeven.

En zo begint alles met een paradox: hoe meer in­formatie, hoe eenvoudiger we onze eigen waarden en vooroordelen kunnen bevestigen. En hoe gevoeliger we worden voor politieke boodschappen die onze waarden en vooroordelen bevestigen. Die zijn ons anker in de informatie-oceaan.

2. Beide stammen hebben eigen feiten

Twee. Waarden heersen dus over de feiten en dat mechanisme valt in de Verenigde Staten in bijzonder vruchtbare aarde. De strijd tussen Democraten en Republikeinen is immers verworden tot een culture war over de vraag wat het echte Amerika is. Wat is de ziel van het land? Het is een waardenstrijd tussen twee stammen. Er zijn allerlei manieren waarop die strijd kan worden geduid. Recentelijk stelde de Amerikaanse politicoloog John Hibbing dat het belangrijkste verschil tussen de beide waardensystemen de houding ten opzichte van de outsider is. De buitenstaander kan de immigrant zijn, de andersdenkende, maar ook de buitenlandse onderneming. In het Republikeinse waardensysteem is de wereld vol gevaren en moet je je verdedigen tegen de buitenstaander. De bijpassende emotie is angst. Het is eten of gegeten worden. In het Democratische waardensysteem is de wereld vol kansen. Je omarmt de buitenstaander. Het is samen aan tafel. De bijpassende emotie is hoop.

Beide stammen hebben eigen feiten. Ze construeren hun eigen werkelijkheid en dat is eenvoudig dankzij de oceaan van informatie – zie mijn eerste observatie. Oorzaak en gevolg lopen overigens door elkaar. Het gegeven waarden-heersen-over-feiten versterkt de culture war. En deze cultuurstrijd versterkt waarden-heersen-over-feiten.

3. Zaai verwarring om de pers te verzwakken

Drie. Ik somber nog even door. Wie zijn de belangrijkste tegenstanders van de Republikeinen? Steve Bannon, de voormalige politiek adviseur van Trump, heeft het antwoord: niet de Democraten, maar de pers. En hij heeft een bijpassende strategie: flood the zone with shit, overspoel mensen met onzin. De pers heeft als functie om ons van feiten te voorzien. Hoe meer verwarring je weet te zaaien over de feiten, hoe meer je die functie van de pers weet uit te schakelen. En hoe meer je de pers uitschakelt, hoe meer verwarring je kunt zaaien over de feiten. Wat is het effect? Kiezers raken gedesoriënteerd tussen feit en fake, worden onverschillig over de vraag wat de feiten zijn. Bovendien, hoe meer desoriëntatie en onverschilligheid, hoe meer de politieke strijd kan gaan over ideologie, over het waardensysteem van de stam. Daar voer je campagne op en je kunt er vrijelijk de feiten bijhalen die jou uitkomen. Dat hebben we Trump dagelijks zien doen, daar heb ik geen voorbeelden voor nodig. Flood the zone with shit en je kunt onbelemmerd winkelen in de wereld van de feiten.

4. Zet de turbo erop op sociale media

Vier. We treden de wereld binnen van de tech-giganten en hun sociale media-platforms. Eerst geldt flood the zone with shit en vervolgens zet je de turbo erop op sociale media. Hoe werk het? Trump twittert over, bijvoorbeeld, grootschalige fraude bij verkiezingen, die in zijn nadeel zal zijn. Zijn tegenstanders bestrijden Trump, met als ongewenst gevolg dat ze het onderwerp verkiezingsfraude in leven houden. Zijn voorstanders scannen met z’n allen internet, op zoek naar informatie die Trumps gelijk bevestigt. ‘Stembiljetten worden weggegooid’, ‘Staten versturen dubbele stembiljetten’, ‘Kiezers ontvangen onjuiste en verkeerd geadresseerde stembiljetten’ wordt er getwitterd. Het is onduidelijk wat feit, feitje of fictie is, maar het bevestigt Trumps verhaal.

Er is meer. Al het onzinnieuws dat op sociale media wordt gepubliceerd, komt weer in de informatie-oceaan terecht. Het is als de plasticsoep in de gewone oceaan: het plastic is overal en vervuilt de oceaan. En zo vervuilt onzin-nieuws de informatie-oceaan.

5. De Weg van het Eigen Gelijk eindigt in een rabbit hole

Vijf. Informatie uit die vervuilde oceaan wordt bij ons bezorgd via de algoritmen van de tech-giganten. De software van bijvoorbeeld Facebook en YouTube beveelt informatie aan, die bij ons profiel past. Daar is niks mis mee als het gaat om onze interesse voor linnengoed van de Bijenkorf, maar dat is anders in de wereld van de ideeën. Daar is het risico dat algoritmes jou de informatie bezorgen, die je vooroordelen bevestigen, inclusief desinformatie uit die vervuilde oceaan. Tijdens het brexit-referendum kregen bepaalde kiezers bijvoorbeeld advertenties aangereikt, waarin werd beweerd dat de EU de ijsbeer niet zou beschermen.

Of denk aan algoritmes die ons aanbevelingen doen volgens de strategie van aansluiten bij en oprekken van. Je krijgt informatie aangeboden die aansluit bij jouw vooroordelen of waarden. Dat kan gaan vervelen en daarom wordt je net iets meer geboden, worden je vooroordelen opgerekt, word je naar een net iets radicaler vooroordeel geleid. Een Britse journalist werd lid van een pro-Trump-groep op Facebook, van een anti-vaccinatiegroep en van een anti-lockdowngroep. Daarna kreeg de journalist de aanbeveling om lid te worden van een QAnon-groep – aanhangers van deze radicale samenzweringstheorie beweren dat een elite van satanisten een wereldwijd pedofielennetwerk in stand houdt. Je wandelt op de Weg van het Eigen Gelijk en komt uiteindelijk in een rabbit hole terecht, zoals Alice die in Wonderland het Witte Konijn naar zijn hol volgt en in een vreemde, surrealistische wereld terechtkomt, losgezongen van de realiteit.

6. Russische trollen stoken de tegenstellingen verder op

Zes. En dan zijn daar nog de Russische trollen. Die presenteren zich op internet als Amerikanen en zijn vooral actief rond onderwerpen die Amerika diep verdelen. Ze geven misleidende informatie en stoken tegenstellingen op. Bovendien wekken ze de indruk dat er heel veel steun is voor radicale opvattingen. Trollen kunnen groepen creëren op Facebook, met soms enorme aantallen interacties. Een recent rapport van een onderzoeks­commissie van de Amerikaanse Senaat heeft het over een ‘industrie van trollenboerderijen’. De commissie ontdekte dat er ‘geavanceerde instrumenten werden gebruikt (…) ter ondersteuning van de Trump-campagne tijdens de verkiezingen van 2016’, hoewel er geen samenwerking tussen Trump en Moskou werd geconstateerd. Je kunt in Rusland dus trol zijn van beroep. De Russische overheid huurt je in en heeft een geavanceerd systeem van prestatiebeloning. Hoe meer volgers, likes, retweets, hoe hoger je inkomen. Het gaat letterlijk om een industrie van leugens, die de desinformatie verder verspreid.

Ik geef toe, alles bij elkaar is het een wat zwartgallig beeld en natuurlijk zijn er nuances mogelijk. We zijn niet altijd de gevangenen van onze waarden, kunnen daar ook los van komen. We eindigen niet altijd in een konijnenhol, we laten ons niet misleiden door trollen. De tech-giganten proberen de perverse werking van hun algoritmen tegen te gaan. En het belangrijkste, we hebben onze moraal: respect voor de waarheid en onze tegenstanders. Toch creëren bovenstaande componenten een politieke cultuur, waarin de opportunisten en de schaamtelozen alle kansen krijgen.

Hans de Bruijn is hoogleraar technische bestuurskunde aan de TU Delft.