'Ons leven is als een computerspel: we leven vanachter een scherm, we verdragen geen traagheid en kijken naar het scorebord'

Naast een aantal onvergetelijke romans heeft Alessandro Baricco (61) twee van de meest visionaire essays van de 21ste eeuw geschreven: eerst ‘De Barbaren’ en nu ‘The Game’. In zijn ogen, en in zijn soepel dansende woorden, is de digitale revolutie geen verschrikkelijke aardbeving met verwoestende gevolgen, maar een vrijheidsstrijd die een nieuwe, betere beschaving tot stand brengt. ‘Mijn ideeën optimistisch noemen ervaar ik als een poging om ze af te serveren.’

De belangrijkste Europese schrijver en intellectueel van het moment trippelt kwiek het Ambassade-hotel in Amsterdam binnen. Afgebleekte grijze jeans, blauwe sweater, pilotenbril op z’n neus. Denk er nog een baseballpetje bij en hij zou kunnen doorgaan voor een Amerikaanse toerist die zich opmaakt om straks lekker diep in het Amsterdamse nachtleven te duiken.

Hij is nog even de deur uitgegaan om een lichte snack te scoren en is teruggekomen met een banaan in een papieren zakje. ‘Drukkend warm in de stad,’ puft hij. Ik durf haast niet te zeggen dat er donder en bliksem op komst is. Baricco houdt niet van onheilsprofeten.

‘Ja,’ zegt Alessandro Baricco in ‘The Game’, wellicht het belangrijkste boek van het jaar, ‘de digitale revolutie is bezig de menselijke beschaving zoals we die kenden te gronde te richten.’ En ja, zegt hij, tegen zowat al zijn schrijvende en denkende collega’s in, ‘dat is een goeie zaak, want in de rampzalige 20ste eeuw heeft die beschaving vooral oorlog en ellende, Auschwitz en de atoombom voortgebracht’.

Op de puinhopen van de oude cultuur ziet Baricco een nieuwe groeien en bloeien: The Game. Het is een cultuur die on- en zelfs anti-ideologisch is, maar in de eerste plaats praktisch, eenvoudig en hyperdemocratisch. Werkt als een computerspelletje. Het enige wat je nodig hebt om er toegang toe te krijgen, is een scherm met een toetsenbord.

De genetische code van die nieuwe cultuur zat volgens Baricco al ingebakken in ‘Spacewar!’, een computerspel uit 1962. Maar 9 januari 2007 was de dag waarop hij aan de gehele mensheid werd geopenbaard. Toen presenteerde Steve Jobs op MacWorld in San Francisco de iPhone. Sindsdien heeft The Game zowat alles wat er was ofwel fundamenteel veranderd, ofwel gewoon met de grond gelijkgemaakt – de bestaande orde die tot de gruwelen van de 20ste eeuw heeft geleid, maar ook tal van mooie, waardevolle, unieke dingen. En toch zouden we daar volgens Baricco blij om moeten zijn.

HUMO Verwijst de titel van uw boek, ‘The Game’, ook naar dat andere invloedrijke boek over het digitale tijdperk, ‘The Circle’ van Dave Eggers?

Alessandro Baricco «Nee. Ik zocht gewoon naar een titel die klopte, die het best het wezen uitdrukte van de nieuwe beschaving waarin we inmiddels leven. ‘The Game’ klinkt misschien eenvoudig, maar is tegelijk heel precies. Mijn stelling is namelijk dat wij in het begin van de 21ste eeuw de structuur, de ervaring, de formele en mentale logica van het computerspel zijn gaan toepassen op de hele samenleving. Waarmee ik uiteraard niet wil beweren dat ons leven en onze cultuur een spelletje zijn geworden, louter verstrooiing en amusement. Maar alles functioneert wel op die manier, begrijp je?

»Zowat alles wat we doen, doen we radicaal anders dan vroeger. En de wezenskenmerken van hoe we vandaag werken en leven, zijn die van het computerspel. Ik noem er drie. Eén: we organiseren ons leven vanachter een scherm. De relatie mens-toetsenbord-scherm is de basisrelatie van deze tijd. Twee: beweging en snelheid zijn essentieel. Onze vragen en noden kunnen en moeten instant beantwoord en vervuld worden; voor traagheid kunnen we nauwelijks nog begrip opbrengen. En drie: we houden het scorebord in de gaten. We kiezen en oordelen aan de hand van cijfers, in welke vorm dan ook: prestatiecijfers, aantal vrienden, aantal volgers, aantal retweets, aantal likes...»

HUMO Hebt u ‘The Circle’ gelezen?

Baricco «Gedeeltelijk.»

HUMO Gaat u akkoord als ik zeg dat die roman de pessimistische, claustrofobische versie is van in wezen dezelfde geschiedenis? De duistere kant van The Game?

Baricco (ontwijkend) «Het is nu eenmaal de rol van schrijvers om de wereld op verschillende manieren te bekijken. Het is alleen maar goed dat we boeken schrijven die van elkaar verschillen, met een andere poëtica, andere invalshoeken en andere inzichten.

»Dave Eggers en ik zijn vrienden. Ik vind hem een schrijver met een heel scherpe, geconcentreerde blik, die nooit voor de makkelijkste weg kiest. De literaire kwaliteit van zijn werk is altijd even hoogstaand. We hebben ook een aantal dingen gemeen, bijvoorbeeld onze passie voor onderwijs en voor scholen (Dave Eggers heeft in San Francisco de non-profitschool 826 Valencia opgericht, waar kinderen en jongeren hun schrijfvaardigheden kunnen ontwikkelen; Baricco stichtte in Turijn de Scuola Holden, een privéschool waar hedendaagse storytelling wordt onderwezen, red.). Maar er zijn ook verschillen. Hij verbiedt zijn zoon bijvoorbeeld het gebruik van alle mogelijke digitale apparatuur, en ook zichzelf. Ik niet. Ik hou van die spullen. Dave is soms wat extreem, vind ik. Dat ligt misschien in zijn karakter. Al twijfel ik niet aan de oprechtheid van zijn overtuiging.»

HUMO De overtuiging dat de digitale revolutie ontspoord is, gekaapt door de nieuwe giganten van Silicon Valley, gebruikt en misbruikt om de mensen te manipuleren, te beliegen en te bedriegen.

Baricco «Dat is een legitieme overtuiging. Veel mensen denken zo. Simpele mensen, maar ook heel intelligente. Het is niet mijn overtuiging, maar ik ga zeker niet beweren dat de anderen idioten zijn. Nogmaals: het is een andere mogelijke manier om naar dezelfde dingen te kijken.»

HUMO Is de visie die u ontwikkelt in ‘The Game’ de meest optimistische die mogelijk is?

Baricco «Er zijn nog mensen die dat beweren. Dat bevalt me eigenlijk niet zo.»

HUMO Omdat het u naïef doet overkomen?

Baricco «Naïef overkomen vind ik niet erg. Ik stel me soms bewust naïef op om de dingen op een nieuwe, frisse manier te kunnen onderzoeken. Het grootste deel van mijn boek is eigenlijk analyse. Ik zit niet de hele tijd kwade bedoelingen en duistere, sinistere complotten te zoeken achter alles, dat klopt. Ik probeer lucide te blijven, nuchter en helder. Maar optimistisch ben ik helemaal niet. Het hele laatste deel van het boek gaat over de tekortkomingen van The Game en de enorme problemen waar we voor staan. Mijn ideeën optimistisch noemen ervaar ik als een poging om ze af te serveren.»

HUMO U weet zelf toch ook dat, als het over de digitale cultuur gaat, u veruit de vrolijkste stem bent in het internationale schrijverskoor? Jonathan Franzen, Sandro Veronesi, Bret Easton Ellis: allemaal hebben ze er in recente essays tegen gefulmineerd.

Baricco «Het optimisme dat men mij toedicht, is voor mij veeleer realisme. (Geïrriteerd) Ik ben niet optimistisch, de anderen zijn pessimistisch. En ze zijn dat vaak op zeer irrationele wijze. Ongefundeerd, gemakzuchtig, bijna romantisch.»

HUMO Hebt u het nu over Michel Houellebecq, de extreemste vertolker van het westerse pessimisme, wiens filosofie kan worden samengevat als: alles gaat naar de kloten?

Baricco «Ja, en hij doet dat met een mengeling van libidineus plezier en larmoyant zelfmedelijden. Vanuit een haast apocalyptisch scepticisme. (Op dreef) Het is een kruising van nostalgie, luiheid, snobisme, burgerlijke smaak en dodelijke vermoeidheid, waardoor men geen zin en geen kracht meer heeft om het gevecht voor de toekomst aan te gaan. Nogmaals: wat mij betreft een respectabele positie, misschien zelfs een noodzakelijke stem in het kapittel, maar ook spielerei. Een luxe die we ons niet meer kunnen veroorloven, vind ik. Daar hebben we geen tijd meer voor. Anders zullen we alles verliezen.»

undefined

'Figuren als Trump en Salvini zijn opportunistisch en aanvalslustig. Ze gebruiken The Game om in te beuken op de oude instellingen'

HUMO Is de digitale revolutie eigenlijk wel zo revolutionair? Als je naar de wereld van vandaag kijkt, lijkt die ongelijker, oneerlijker, instabieler en onveiliger dan ooit. Vergeleken met de toestand op het einde van de 20ste eeuw is er toch niet veel ten goede veranderd?

Baricco «Welzeker is de digitale revolutie revolutionair. Ik noem het zelfs een opstand, een vrijheidsstrijd, begonnen in de jaren 70 van de 20ste eeuw door een verzameling hippies, politieke militanten, ingenieurs en geniale nerds in Californië, uit pure ergernis over de wereld zoals die was. Hun beweging had geen ideologie of theorie. Ze bedachten een reeks praktische oplossingen, instrumenten en tools waarmee ze alles anders konden doen. Binnen de kortste keren speelde alle technisch-wetenschappelijke intelligentie van de hele wereld hun spelletje mee.

»De Amerikaanse schrijver Stewart Brand, een belangrijke figuur in de Californische tegencultuur van de jaren 60 en 70, heeft hun manifest geschreven. ‘Velen proberen de aard van de mens te veranderen, maar dat is tijdverlies,’ poneerde hij. ‘Je kunt de aard van de mensen – hoe we in elkaar zitten, hoe we denken – nu eenmaal niet veranderen. Verander in plaats daarvan hun gereedschap! De tools die we gebruiken, de technieken die we toepassen. Dán verander je de samenleving.’

»Dáár gaat ‘The Game’ over. Over de mutatie die heeft plaatsgevonden. Over de genetische code van deze tijd, die wordt bepaald door ons gereedschap. De digitale apparaten van vandaag zijn hypergesofisticeerd. Ze dragen niet alleen codes en structuren in zich, maar ook nieuwe ideeën en principes.»

Hebzucht van de elite

HUMO In de politiek worden er vandaag overal ter wereld zeer antieke, autoritaire, zelfs fascistoïde ideeën verkondigd via de nieuwe digitale tools, en met succes. Terwijl ze volgens u net zijn uitgevonden om de gevaarlijke ideeën van de 20ste eeuw achter ons te laten.

Baricco «Ook dat fenomeen probeer ik uit te leggen in mijn boek. Als nieuw dominant systeem zaait The Game onzekerheid, angst en verwarring. Want we waren er niet op voorbereid, hè. Het is een revolutie die zich razendsnel en volledig buiten de gevestigde instituten om heeft voltrokken. We worden er overigens nog steeds niet voor opgeleid. In onze scholen worden jongeren nog steeds tot modelburgers voor de late 20ste eeuw gekneed.

»Dus deinzen mensen achteruit, op zoek naar een muur om tegen te leunen. De eerste harde muur die ze tegenkomen, is die van de soevereiniteit, van de oude vertrouwde landsgrenzen, van het vaderland, van de culturele identiteit. Als je als individu een identiteitsprobleem hebt, als je niet goed begrijpt wat er gebeurt met de wereld en niet meer weet waar je staat, ga je daartegen leunen. Dat is de dynamiek die je vandaag overal ziet. Een typisch 20ste-eeuwse reactie, uitgelokt door The Game.

»Wie was de eerste politicus die The Game op een verstandige manier heeft gebruikt om zijn politieke ideeën vorm te geven en te verspreiden? Barack Obama! Hij was de pionier, de eerste die het systeem doorhad en er de mogelijkheden van inzag. Zonder The Game zou hij nooit de eerste zwarte president van de Verenigde Staten zijn geworden, dat staat vast. Maar dat zijn we al lang vergeten. Gebiologeerd en gehypnotiseerd als we zijn door het feit dat Matteo Salvini, de gespierd rechtse vicepremier van Italië, zo vlot uit de voeten kan met Facebook en Twitter, dat Donald Trump zelfs dialogeert met Kim Jong-un via Twitter, en dat populistische, rechtse en extreemrechtse politici de digitale tools en met name de sociale media een stuk schaamtelozer gebruiken dan de anderen.

»Kijk, het is simpel: iedereen kan The Game gebruiken, ten goede en ten kwade. Dus als de politici die we wantrouwen er succes mee hebben, dan ligt dat misschien aan het feit dat de politici die we wel vertrouwen The Game niet, of misschien niet goed, gebruiken. Omdat ze hun tijd liever verprutsen met het verketteren van The Game, en met het tentoonspreiden van hun cultuurpessimisme.

»Figuren als Trump en Salvini zijn opportunistisch en aanvalslustig. Ze gebruiken The Game om zich te profileren, om te communiceren met hun achterban, maar ook om in te beuken op de oude instellingen en elites die hen in de weg zitten.»

undefined

undefined

'De beschaving wás vernietigend en we hebben er oplossingen voor gevonden: methodes, machines, digitale middelen. Het betekent dat we nu al een betere wereld hebben.'

HUMO Het is toch perfect begrijpelijk en legitiem dat sommige politici ervoor kiezen dat spel níét mee te spelen?

Baricco «Ja, en het enige waar ze dan zeker van mogen zijn, is dat ze de volgende verkiezingen verliezen. The Game gebruiken betekent niet dat je moet meedoen aan die escalatie van verbaal en visueel geweld, hè. Paus Franciscus speelt het spel ook mee, en hij doet dat waardig en goed.»

HUMO Eerlijk: had u verwacht dat in het tijdperk van The Game het nationalisme de dominante politieke strekking zou worden in landen als België en Italië?

Baricco «Zoals ik al zei: dat mensen zich zouden vastklampen aan oude zekerheden, reële of ingebeelde, was wel enigszins te voorzien. Maar er is iets tussen gekomen dat dat proces nog heeft versterkt, en dat we niet hebben zien aankomen.»

HUMO En dat is?

Baricco «De financiële crisis van 2007 en 2008. Die werd veroorzaakt door de internationale geldelite, door de hebzucht van de banken en de grote consultancybedrijven die elkaar meesleepten in waanzinnige avonturen. En toen de bubbel barstte, hebben ze het geld van de mensen gebruikt om hun eigen hachje te redden.

»Dat heeft een immense impact gehad. De gevoelens van ressentiment, van revanchisme, de hardheid en de haat die de samenleving vandaag zo vergiftigen: dat is er toen in geslopen. Het ongeloof in de solidariteit, ook. In 2008 waren het de banken die een beroep deden op onze solidariteit. ‘Gaan jullie maar wat harder werken,’ zeiden ze. ‘Wij zullen jullie geld wel bijhouden, en straks worden we daar allemaal beter van.’ Maar er bleef juist niets over voor de gewone mensen. Vindt u het gek dat ze niet meer in solidariteit geloven? Vindt u het gek dat ze niet meer willen werken, of liever vroeger dan later met pensioen gaan, als werken fundamenteel niet loont, als sommigen geld krijgen om niets te doen, als multinationals minder belastingen moeten betalen dan zij?

»In Italië heeft dat er diep ingehakt, hoor. En iemand als Matteo Salvini heeft daar slim op ingespeeld, door het vrijwel alleen nog over migratie te hebben: ‘Wij zitten hier in de merde, en nu komen al die Afrikanen ook nog af.’ Uiteraard was dat een boodschap die aansloeg.»

HUMO Met The Game zouden we het slagveld van de ideologieën verlaten en heel praktisch en oplossingsgericht worden. Maar ik heb de indruk dat de ideeënoorlog nog steeds in volle hevigheid woedt – harder, brutaler en smeriger dan ooit.

Baricco «Dat is een idee dat ik in alle hevigheid zou willen bestrijden (glimlacht). Allereerst: The Game is geen beschaving zonder ideeën, wel integendeel! Het punt dat ik probeer te maken, is dat vandaag, in het tijdperk van The Game, de ideeën worden ontwikkeld in de objecten, in de digitale apparaten. Er zit meer visie, meer actuele maatschappelijke relevantie in een iPhone dan in de politieke literatuur over het neoliberalisme van de laatste twee decennia, daar ben ik rotsvast van overtuigd.

»We hebben geen nood meer aan theorieën, dát is het verschil. Figuren als Matteo Salvini, Marine Le Pen of Donald Trump zijn geen ideologen of mensen die voor een bepaald gedachtegoed staan. Ze hanteren clichés, zwakke doorslagjes van ideeën, echo’s van kreten uit het verleden, ja, maar ze vechten niet voor een ideologie. Ideeëndebatten zijn in hun ogen nutteloos tijdverdrijf voor verwende bourgeois die niets beters te doen hebben. Ze zijn echt heel praktisch ingesteld. Een typisch voorbeeld is de positie van Trump in het debat over de klimaatverandering. Hij zegt niet dat de waarschuwingen van de klimaatwetenschappers nergens op slaan. Hij zegt: ‘De mensen hebben geen werk, dus ik bouw fabrieken. En ik gebruik alle grondstoffen die we hebben, ook de schadelijke. En daarna zullen we wel zien.’ De ecologische utopie, het politiek correcte denken over de bescherming van de planeet, dat is voor hem allemaal theorie. Daar doet hij niet aan mee, daar schieten we in zijn ogen niet mee op.

»Zo ook verschilt het nationalisme van vandaag totaal van dat van de 19de eeuw, toen de nieuwe natiestaten nood hadden aan een collectieve identiteit waarrond een gemeenschap kon worden gevormd. Dat ging toen gepaard met veel ronkende ideologie. Maar nu is het nationalisme een heel instinctieve, opportunistische, praktische reflex. Men probeert de dingen te versimpelen en de angst voor het nieuwe te kanaliseren door de wereld weer kleiner te maken, basta.»

Een betere wereld

HUMO U bent er merkwaardig gerust in. U schrijft letterlijk dat The Game ‘onze verzekering tegen de nachtmerrie van de 20ste eeuw’ is. Auschwitz, etnische zuiveringen, genocides: het kan en zal niet meer gebeuren.

Baricco «Dat zeg ik niet.»

HUMO Ik citeer: ‘Tegenwoordig zijn de voorwaarden om zoiets nog eens te laten gebeuren volledig ontmanteld.’

Baricco «Wat ik bedoel, is dat het onmogelijk is geworden om grootschalige vernietigingsplannen zoals de Holocaust, de goelags of de kampen van Mao nog in het diepste geheim te ontwikkelen en uit te voeren. Járen heeft het toen geduurd voor we wisten wat er gaande was in nazi-Duitsland, in de Sovjet-Unie, in communistisch China. Dat is nu ondenkbaar. Of een atoombom in elkaar zetten ergens in een hoek van New Mexico, een wapen waarmee men de hele mensheid kon vernietigen, en met hooguit tien mensen beslissen om dat ook te gebruiken: dat is uitgesloten in het tijdperk van The Game. The Game is natuurlijk geen levensverzekering tegen het kwaad. De mensheid zal nog rampen veroorzaken. Maar niet meer ongezien en ongehinderd, dankzij het feit dat The Game een open systeem is dat informatie, kennis en macht verdeelt onder de mensen.

»Ik behoor inderdaad niet tot het slag intellectuelen dat jammert dat The Game een hoogontwikkelde beschaving heeft platgecommercialiseerd, platgedemocratiseerd en vernietigd. Nee, de beschaving wás vernietigend en we hebben er oplossingen voor gevonden: methodes, machines, digitale middelen. Dat betekent niet dat we automatisch naar een betere wereld evolueren. Nee, het betekent vooral dat we nu al een betere wereld hebben. Maar ik ben niet stekeblind. In het boek som ik ook op waar we ons zorgen over moeten maken, en waarom we niet te hard mogen vertrouwen op de toekomst.»

undefined

undefined

'Uiteraard zijn er mensen die de beschaving van de 20ste, of zelfs die van de 19de eeuw verkiezen boven The Game. Die hebben dan pech.'

HUMO Om maar iets te noemen: in een systeem dat volgens u is ontstaan om de macht te herverdelen, is de economische ongelijkheid blijven bestaan. Ze lijkt zelfs groter dan ooit, en ze is dankzij The Game ook zichtbaarder dan ooit.

Baricco «Klopt. Er zijn nieuwe machtsconcentraties ontstaan, je hebt de giganten van Silicon Valley, en hun financiële middelen groeien in een ongezien tempo. Ik denk dat de kinderen van The Game twee grote missies hebben. Eén: een oplossing vinden voor die onevenwichtige verdeling van de rijkdommen. En twee: de destructie van de planeet stoppen, evenwel zonder dat de helft van de mensheid zonder werk valt.»

HUMO Dat is niet min.

Baricco «Nee, maar binnen één generatie kan er veel gebeuren. Mijn generatie is bijvoorbeeld de eerste die geen oorlog heeft gekend in de westerse wereld. Mijn grootvader heeft twee wereldoorlogen meegemaakt, mijn vader één, ik geen. Als je mij veertig jaar geleden had gezegd: ‘Jij en jouw generatiegenoten zullen het probleem van oorlog en vrede moeten oplossen,’ dan had ik wellicht ook geantwoord: ‘Niet min, wat je me nu vraagt.’ We hebben het niet perfect gedaan, zeker niet, maar op de plekken waar mensen elkaar eeuwenlang hebben afgeslacht, langs de Europese binnengrenzen, passeren we nu zonder paspoort. Dat is toch ongelofelijk, als je er even bij stilstaat?»

HUMO Waarom wilt u die opdracht in de schoenen schuiven van uw kinderen, van de kinderen van The Game?

Baricco «Als íémand het kan oplossen, zijn zij het. Van onze generatie zal het niet komen.»

HUMO Waarom niet? Zijn we niet slim genoeg?

Baricco «Neenee, we zijn even slim. Het is een kwestie van aanpassing in de darwinistische zin: animaal, biologisch. Wij komen uit een andere beschaving. We hebben de reis gemaakt naar The Game, maar we hebben nog een groot aantal ideeën en attitudes uit de vorige eeuw in ons. The Game is nu nog grotendeels in handen van mensen die ooit nog vanuit een telefooncel naar hun vriendin hebben gebeld, en die naar een reisbureau gingen om hun vakanties te boeken. Met onze 20ste-eeuwse geest zijn wij er bijvoorbeeld niet in geslaagd om voor The Game een eigen model te bedenken van economische ontwikkeling, sociale rechtvaardigheid en verdeling van de rijkdom. Zoals ik schrijf in mijn boek: ‘De rijken van The Game zijn rijk op een zeer traditionele manier, en de armen zijn nog traditioneel arm.’ Het is het dier dat in de nieuwe habitat geboren is, dat het gevecht voor de toekomst zal moeten leveren. De jongeren van vandaag, dus. Zij zijn niet zoals wij. Zij verdoen hun tijd niet met zich af te vragen of het vroeger beter was. Als er een probleem is, pakken ze het gewoon aan.

»Neem Greta Thunberg, de jonge Zweedse klimaatactiviste. In de 20ste eeuw zou zij nu nog op school hebben gezeten, manhaftig proberend haar klasgenoten te overtuigen. Buiten haar eigen gemeenschap zou niemand haar kennen. Maar doordat we in The Game leven, heeft ze iets teweeg kunnen brengen. Enkele weken geleden is mijn zoon van 13 mee de straat op gegaan om te manifesteren tegen de klimaatverandering. Omdat een meisje van 15 aan de andere kant van het Europese continent daartoe had opgeroepen. Dat is typisch The Game.»

HUMO En zo zijn we toch weer terug bij uw optimisme.

Baricco «Nee, nee en nog eens nee. Noem mij desnoods een bestrijder van het pessimisme, maar een dwangmatige optimist ben ik geenszins. (Denkt na) De pessimisten zeggen altijd: ‘Gisteren was het beter, en morgen wordt helemaal een ramp.’ Ze hebben het zelden over vandaag, over wat er op dit moment gebeurt, anders zouden ze misschien moeten toegeven dat het al bij al nog niet zo slecht marcheert.

»Ik heb een soort archeologie van deze tijd geschreven. Dit is onze beschaving vandaag, en zo is ze ontstaan. Daar zijn we vertrokken, hier zijn we aanbeland, en zo hebben we het geflikt. Maar ik beweer niet dat we onderweg zijn naar het paradijs, hè!

»Uiteraard zijn er mensen die vinden dat we vandaag niet of nauwelijks beter af zijn; mensen die de beschaving van de 20ste, of zelfs die van de 19de eeuw verkiezen boven The Game. Die mensen hebben, euh, pech.»

Alessandro Baricco, ‘The Game’, De Bezige Bij