Ze heeft decennialang beroemdheden geïnterviewd en nu ontfermt ze zich over psychiatrische patiënten, maar Ruby Wax (68) heeft goed nieuws voor ons allemaal: we kunnen de wereld écht beter maken, en dat is niet eens zo moeilijk. Muzikant, journalist en geestelijke Richard Coles (u kent hem misschien nog van The Communards) sprak met haar over haar jongste boek ‘En dan nu het goede nieuws...’, een stevige shot optimisme waar we na corona wel aan toe zijn: ‘Zet me naast een vluchteling of een psychiatrische patiënt, en ik ben gelukkig.’
Ruby Wax woont in een Londense wijk die je aan prenten uit kinderboeken van een kleine eeuw geleden doen denken. In 1978 hebben we elkaar voor het eerst ontmoet in Stratford-upon-Avon. Ik studeerde daar drama, en zij was een pokdalige prostituee. ‘Hoer slash non,’ corrigeert ze me, alhoewel ik me haar niet met een nonnenkap kan herinneren, haar andere zwijgende rol in een opvoering van ‘Measure for Measure’ in de Royal Shakespeare Company. Het was haar eerste en laatste seizoen bij het toneelgezelschap: haar vriend Alan Rickman kon haar ervan overtuigen dat haar toekomst niet in het klassieke repertoire lag, maar in de comedy. Hij moedigde haar aan om de kwinkslagen op te schrijven die ze zich tussendoor liet ontvallen, en die hem telkens zo hard deden lachen dat hij niet meteen op een gevat antwoord kon komen.
RUBY WAX «Ik braakte in geen tijd vierhonderd pagina’s uit en hij heeft er bruikbaar materiaal uit gekneed. Eigenlijk heeft hij een comédienne van me gemaakt.»
– Alan Rickman is in 2016 overleden. Je hebt hier een ingelijste foto van hem staan, zie ik, tussen die van familieleden.
WAX «En nu ga ik beginnen te huilen.»
De alternatieve comedy die Ruby Wax in de jaren 80 bracht, maakte een ster van haar. Ze was vervolgens 25 jaar lang op de beeldbuis te zien: niet alleen als stand-upcomedian, maar ook als actrice en schrijfster, en ze is onvergetelijk als interviewer. De BBC heeft onlangs enkele interviews van haar uit de jaren 90 heruitgezonden, waarin ze schaamteloos brutaal het vertrouwen wist te winnen van filmsterren als Tom Hanks en Carrie Fisher, en ze zelfs tot in hun slaapkamer raakte. Ze was op haar best als ze beruchte figuren mocht interviewen: de aan schoenen verslaafde Filipijnse first lady Imelda Marcos; de voormalige Americanfootballspeler O.J. Simpson, die voor de grap met een mes uithaalde, kort nadat hij schuldig was bevonden aan de dood van zijn ex-vrouw, en Donald Trump; lang voor hij zijn intrek nam in het Witte Huis. Met een paar schijnbaar onschuldige vragen maakte ze duidelijk hoe meedogenloos de man is. Maar het pakkendste interview blijft dat met haar eigen ouders in hun chique flat in Miami, waar ze hun laatste jaren hebben doorgebracht. Ze waren opgegroeid in Wenen, en sloegen als pasgetrouwd stel op de vlucht toen de nazi’s de macht overnamen in Oostenrijk. Ze hebben de grootste moeite gehad om hun verleden te verwerken: decennia later, toen ze al lang in de VS waren gesetteld, krijste haar moeder te pas en te onpas op straat en sloeg haar vader haar met een broeksriem.
WAX «Ik heb nooit geweten wie ze echt waren. Mijn moeder zag eruit als een glamoureuze vrouw en mijn vader leek op de acteur Charles Boyer, hij kon tegelijk minzaam en gemeen zijn. Ik heb vaak over hen gedroomd – dat ze nog leven en dat ik hen moet bezoeken, bijvoorbeeld, thuis in Evanston, Illinois, waar ik mijn jeugd heb doorgebracht. Die dromen eindigden nooit vrolijk. We hebben elkaar ook nooit geknuffeld, ik heb nooit ‘Sorry, papa’ gezegd, en hij evenmin ‘Het is oké, zoetje’.»
Zoals zovelen van hun generatie spraken ze zelden over hun vorige vaderland, en dat mag nauwelijks verbazen: ze hadden gezien hoe de synagoge waarin ze waren gehuwd, op 9 november 1938 uitbrandde tijdens de Kristallnacht. Ruby Wax hoorde dat pas toen ze de centrale gast was in het BBC-programma ‘Who Do You Think You Are?’ Het echtpaar kon Wenen ternauwernood ontvluchten, maar veel familieleden zijn daar niet in geslaagd. Hun gruwelijke lot kwam aan het licht toen researchers van de BBC op zoek gingen in het gegevensbestand van Yad Vashem, het instituut voor de herdenking van de Joodse slachtoffers van de Holocaust in Jeruzalem.
Edmund en Berta Wachs lieten hun trauma’s achter in Wenen, en Ruby groeide op in een omgeving waar iedereen zich mysterieus gedroeg. Ze kwam maar niet te weten waarom haar moeder plots in gillen uitbarstte of waarom haar vader haar sloeg. Ze besefte zelfs niet dat dat niet zo normaal was, tot ze later andere mensen over hun jeugdjaren uitvroeg. Eén van de gevolgen van die onvoorspelbare uitbarstingen was dat ze voortdurend in angst leefde, en dat was ook duidelijk te zien in haar eerste optredens als stand-upcomedian. Het leidde wel tot enthousiaste recensies, want haar shows waren desondanks briljant, nietsontziend en bij momenten zelfs vermoeiend. Maar ze ging hard tegen de grond toen ze in 2006 één seizoen van ‘Cirque de Celebrité’ presenteerde, een reality-tv-format waarin beroemdheden van diverse pluimage de beginselen van de trapeze en andere circusacts onder de knie probeerden te krijgen. Ze haatte het programma en kon dat niet verbergen.
WAX «Mensen zeiden: ‘Je ziet eruit alsof je niet echt lacht.’ Dat is het criterium waarmee je de wereldbevolking in twee groepen kunt opsplitsen: de charlatans en de eerlijke zielen. Ik kan niet liegen. Ik weet niet hoe ik mensen iets kan wijsmaken. Als ik het probeer, ziet het er afschuwelijk uit. Ik was er kapot van.»
Daarna volgde een ziekenhuisopname, een behandeling voor haar angststoornissen en haar depressie, en een transformatie. Ze ging terug naar de universiteit en behaalde in 2013 een master in cognitieve therapie in Oxford. Aan de muur in het toilet op de benedenverdieping hangt een foto van haar en haar medestudenten aan het Kellogg College.
– Je bent erg trots op je diploma. Wist je dan zelf niet hoe slim je bent?
WAX «Nee, en ik ben dat ook maar in een heel klein vakgebied, hoor.»
Dat is toch met een korreltje zout te nemen. Ruby Wax schreef mee aan ‘Absolutely Fabulous’, de hilarische sitcom met Jennifer Saunders en Joanna Lumley, ze geeft training in leiderschap en communicatie voor het ministerie van Binnenlandse Zaken, ze heeft een resem boeken geschreven, waaronder de autobiografie ‘Hoe wil je me hebben?’, die maandenlang bovenaan in de bestsellerlijsten stond, en enkele handleidingen over hoe je minder angstig door het leven kunt gaan. Die zijn veel beter en interessanter dan de doorsneegidsen in het genre. Ze is gefascineerd door de werking van alles en nog wat en observeert haar omgeving met de blik van een satirisch ingestelde kletstante.
WAX «Ik ben net op bedevaart geweest, een bedevaart van één dag. We verzamelden om acht uur aan de All Hallows-kerk in Londen, we gingen naar het Romeinse badhuis onder King’s College, en daarna naar St. Paul’s Cathedral. Het was fantastisch. We leerden van alles over de Naald van Cleopatra en alle rotzooi die erin zit, je houdt het niet voor mogelijk: een roebel, een telefoonboek, een gebruikt condoom… En over een koning, ik ben vergeten wie, die zichzelf van lepra genas door in warm water te baden, en toen noemden ze die plek Bath. Ik ben dol op zulke leuke anekdotes.»
– Je geniet duidelijk van al die weetjes.
WAX «Maar ik wil de dingen ook in het echt zien. Mensen die je iets vertellen dat zo interessant is dat je de grond haast voelt wegzakken, daar leef ik voor. En ook om mensen die aan een geestesziekte lijden, gezelschap te houden.»
Reptielenbrein
Ruby Wax’ nieuwste boek heet ‘En dan nu het goede nieuws...’ De titel klinkt als van een sarcastisch liedje van Bertolt Brecht, maar het is een verzameling overpeinzingen over hoe we kunnen vermijden dat we afglijden naar zurigheid in een cynisch tijdperk. Ze geeft sprekende voorbeelden van mensen en organisaties die proberen veranderingen ten goede voor elkaar te krijgen. De ondertitel luidt ‘Op naar de toekomst’, en het boek is een liefdesverklaring, geschreven zonder ironie in een tijd waarin er geen overschot is aan optimisme.
WAX «We blijven dieren, hè. Als we horen hoeveel mensen er aan corona gestorven zijn, wil het reptielendeel van ons brein méér slachtoffers. Het water komt ons in de mond: ‘Hoeveel mensen zijn er al dood?’ Ik ken dat beest. Je kunt verslaafd raken aan de horror. Dan houdt ook iedereen van je, omdat je je horrorverhalen kunt delen. Niemand raakt verslaafd aan boerenkool, neem dat van mij aan. Maar het interessante is dan weer dat je je aandacht kunt sturen. Dus dacht ik: laten we op zoek gaan naar vernieuwers die de wereld beter willen maken.»
Ruby Wax besteedde drie jaar aan de research voor haar boek en sprak met vernieuwers in de zakenwereld, de techsector en het onderwijs. Eén van haar grootste inspiratiebronnen is Findhorn in Moray, in het noordoosten van Schotland, waar een gemeenschap zo ecologisch verantwoord mogelijk leeft. De huizen worden verwarmd met elektriciteit van zonnepanelen en branders die biomassa verstoken, afvalwater wordt ter plekke gezuiverd en afval gerecycleerd. Je vindt er ook de dichtste concentratie aan sociale ondernemingen van het hele land.
WAX «Ga naar Findhorn. Neem hun ideeën over, steel ze, gebruik ze.»
– Je houdt van TED Talks en geeft ze ook zelf, net als lessen in mindfulness en geestelijke gezondheid aan iedereen die erin is geïnteresseerd.
WAX «Op dit moment ben ik aan de slag met psychiatrische patiënten. Dat zijn mijn mensen.»
– Jouw mensen?
WAX «Ze weten dat ik ook ziek ben geweest en ze houden van me. En ik pak het wetenschappelijk aan, ik doe niet aan nonsens. Ze weten dat ze door mij niet genaaid zullen worden.»
In ‘En dan nu het goede nieuws...’ vertelt Ruby Wax over een bijzonder drukke dag, waarop ze ’s ochtends moest spreken voor de Britse veiligheidsdienst MI5 en ’s namiddags voor vijfhonderd arbeiders van Crossrail, omdat het bedrijf een opmerkelijk hoge uitval door mentale problemen had vastgesteld. Ik moest denken aan de beroemde lezingentournee van Oscar Wilde in de Verenigde Staten in 1882, toen hij mijnwerkers in Leadville, Colorado onderhield over de renaissance. Ruby praatte niet minder ontwapenend over mindfulness, en een man met een helm en een veiligheidspak stond op. Hij zei dat hij had overwogen om zich van het leven te beroven, dat hij al een manier had gekozen en een plaats waar hij zijn voornemen ten uitvoer wilde brengen. Maar toen hij er met zijn vrienden over sprak, konden ze hem ompraten. ‘Nu weet ik dat ze echt om me geven, en ik geef ook om hen.’ Waarna applaus volgde. Ruby vroeg hen toen om samen met haar een oefening in mindfulness te doen.
WAX «Ik dacht dat ze zouden protesteren, maar nee, hoor. Toen ik opkeek, zag ik vijfhonderd stoere kerels met een helm op het hoofd en de ogen gesloten, en ze ademden langzaam in en uit.»
Pokerspeler
Ruby Wax heeft nog altijd de Amerikaanse nationaliteit, maar ze woont al meer dan veertig jaar in het Verenigd Koninkrijk. Ze vindt het er fijn leven en cultiveert haar status van een alien die op bezoek is. Ze is ook getrouwd met een Brit, de tv-producer Ed Bye. Hij is haar derde echtgenoot, ze zijn in 1988 in het huwelijksbootje gestapt. Ze hebben drie volwassen kinderen, onder wie Marina en Maddy, die samen als het komische duo Siblings optreden.
Naast de collegefoto in het toilet hangt een ingekaderde brief van het ministerie van Buitenlandse Zaken, waarin wordt bevestigd dat ze is benoemd tot ereofficier van de Order of the British Empire voor haar inspanningen voor de mentale gezondheid van haar landgenoten. Maar op haar lauweren rusten is het laatste wat Wax zal doen. Zo is ze een vurig pleitbezorgster van het sociaal ondernemerschap. In ‘En dan nu het goede nieuws...’ beschrijft ze haar bezoek aan de multinational Unilever. De voorloper daarvan, Lever and Company, begon in 1884 met de productie van Sunlight-zeep, ’s werelds eerste merkzeep, om de wasdag te vergemakkelijken voor vrouwen. Het bedrijf verbond zich ertoe het personeel een behoorlijk loon uit te betalen. Vandaag wil Unilever ‘opnieuw menselijkheid toelaten in het zakenleven’, zoals de voormalige CEO Paul Polman het verwoordde. Dat klinkt Ruby Wax als muziek in de oren, en mij ook. Ik vertel haar over mijn activiteiten aan de University of Northampton, waar alles wat we doen volgens de principes van het sociaal ondernemerschap gebeurt. In 2018 werd een nieuwe campus gebouwd voor meer dan 350 miljoen euro, met een stookinstallatie op biomassa en een gemeenschapscentrum op de plaats waar de oude elektrische centrale stond.
Het is vreemd om een interviewer te interviewen: het draait altijd uit op een soort duel, want de andere heeft je trucjes en kneepjes door, en jij pareert de tegenzetten. Terwijl het water kookt, zegt ze: ‘Ik wil dit gesprek een andere richting uitsturen. Je weet niet hoe slecht ik eraan toe ben.’
Ruby is buitengewoon moeilijk te weerstaan omdat ze zo goed is, zo gefocust, direct en intelligent. Je voelt wel dat ze de teugels overneemt, maar voor je het beseft, ben je haar aan het vertellen over je eigen jeugdtrauma’s, of een gekke verliefdheid. Ik bied weerwerk en geef een paar anekdotes over mezelf prijs om er een paar terug te krijgen, we pingpongen wat heen en weer en plots vallen we stil omdat we doen wat interviewers altijd doen. We kijken naar elkaar zonder iets te zeggen. Als je iemand interviewt, lok je je gesprekspartner makkelijker uit zijn tent door te zwijgen, maar als die dat ook doet, werkt het natuurlijk niet. Ik merk ook op dat ze erg mooie ogen heeft, die schitteren terwijl ze nadenkt en van alles afweegt. Ze zou een goede pokerspeler zijn.
We verhuizen van de sofa naar de keukentafel en ze haalt een aardbeienkaastaart uit de koelkast. Het is de heerlijkste die ik ooit heb geproefd. Ondertussen checkt ze haar smartphone: ze interviewt me niet alleen, ze neemt het gesprek nog op ook. Ze belt vervolgens Dawn French op en we keuvelen met ons drieën. Wax brengt graag mensen met elkaar in contact van wie ze denkt dat ze met elkaar zullen kunnen opschieten. Ze doet dat niet alleen omdat ze het interessant vindt, maar ook omdat het de toon en de intensiteit van de conversatie beïnvloedt.
Plots zegt ze dat er een boeddhistische monnik bij haar logeert en ze gaat hem halen, terwijl ik met Dawn over vleespasteitjes uit Cornwall keuvel. Plots staat de monnik in de keuken, hij is gekleed in rood- en goudkleurige gewaden. Het is Gelong Thubten, een kennis van mij, en ik vrees even dat ik de pret heb bedorven voor Ruby, maar ze is helemaal niet teleurgesteld en neemt een selfie met ons. Ze is gefascineerd door religie.
WAX «Veel mensen willen niets meer weten van het christendom, maar ik zou willen… dat ik het voelde, vanbinnen. Dat is één van mijn grootste drie wensen.»
– Wat zijn de twee andere?
WAX «Dat ik mezelf niet zou kennen, en dat ik wat groter zou zijn.
»Ik ben vooral geïnteresseerd in de manier waarop gemeenschappen rond een religie worden gevormd, en de persoonlijke discipline van studie en gebed die de leden van zulke gemeenschappen aan de dag leggen. Monniken kunnen altijd op mijn aandacht rekenen. Ik ben wel bekend als interviewer, maar ik hunker vaak naar stilte en ik kan er echt van genieten als ik die ervaar. Ik moet er wel eerst actief naar op zoek gaan.»
– Ik kreeg met absolute stilte te maken toen ik twee jaar lang in een kloostergemeenschap leefde, als voorbereiding op mijn priesterwijding. Toen ik gedwongen was te zwijgen, heb ik veel geleerd, vooral over mijn eigen duistere kanten.
WAX «Weet je nu wie je bent?»
– Beter dan vroeger. Ik weet hoe diep ik kan gaan.
WAX «Ik ook. Zet me naast een vluchteling of een psychiatrische patiënt, en ik ben gelukkig. Ik ben dan zo nederig als je je maar kunt inbeelden, mijn ego is in het niets opgelost. Alles is zoals het moet zijn, vrede op aarde aan alle mensen van goede wil. En dan denk ik: Richard Coles doet mee aan ‘Strictly Come Dancing’, misschien moet ik dat ook doen (lacht).»
– Er verbleven ook enkele Roemeense monniken in het klooster toen ik daar zat, en één van hen gaf me een metanii, een touwtje met knopen erin, dat ik nu elke ochtend gebruik bij het gebed.
WAX «Waar kan ik zoiets kopen? Kun je mij eens meenemen naar dat klooster?»
– Ja, hoor.
Veertig jaar nadat ik haar voor het eerst heb ontmoet, toen ze een pokdalige hoer in een bordeel in Stratford was, is de stoepsnol die ik me herinner veranderd in de non die ik me niet herinner, en in de lente zullen we een week in een klooster doorbrengen. Dat zou weleens interessant kunnen worden.
© The Sunday Times
‘En dan nu het goede nieuws...’ van Ruby Wax verschijnt op 1 maart bij Volt.
