Ontsnapte coronavirus dan toch uit lab? ‘Heel veel toevalligheden wijzen in richting instituut’

Het verhaal dat het coronavirus afkomstig is uit een lab in Wuhan, is lang afgedaan als complottheorie. Maar nu eisen ook de Amerikaanse president Joe Biden, de EU en wetenschappers dat de labtheorie serieus onderzocht wordt. Wat is er veranderd?

Was het niet té toevallig dat het nieuwe zeer besmettelijke, dodelijke coronavirus Sars-CoV-2 uitgerekend opdook in Wuhan, de stad die een van de meest gerenommeerde instituten ter wereld huisvest dat onderzoek doet naar coronavirussen? Op sociale media gonsde het begin vorig jaar al snel van de geruchten. Het virus zou uit het laboratorium zijn gelekt. In opdracht van het Chinese leger zou daar in het geheim gesleuteld zijn aan een biologisch wapen. Of een labmedewerker had een fout gemaakt, was geïnfecteerd geraakt en had per ongeluk andere mensen in de Chinese miljoenenstad besmet.

Die verhalen werden snel de kop in gedrukt. Niet alleen door de Chinese autoriteiten. Al voordat in België de eerste coronabesmetting was vastgesteld, hadden wetenschappers het labscenario taboe verklaard. ‘Wij veroordelen complottheorieën die suggereren dat Covid-19 geen natuurlijke oorsprong heeft ten zeerste’, schreven 27 wetenschappers op 19 februari vorig jaar in het gerenommeerde medisch vakblad The Lancet. ‘Samenzweringstheorieën creëren alleen maar angst, geruchten en vooroordelen die onze wereldwijde samenwerking om het virus te bestrijden in gevaar brengen.’

Vleermuizen

Het coronavirus dat inmiddels zeker 3,8 miljoen doden op zijn conto heeft, is volgens de meeste virologen op mensen overgesprongen vanuit het dierenrijk. Waarschijnlijk is het afkomstig van vleermuizen, die veel coronavirussen met zich meedragen. Wellicht is het via een 'tussengastheer’, zoals een schubdier op de markt, bij mensen beland. Bewijs is er niet, maar ook na de onderzoeksmissie naar Wuhan van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) werd begin dit jaar bevestigd dat een natuurlijke oorsprong van de pandemie verreweg het meest aannemelijk is. De coronavirussen Sars en Mers zijn namelijk ook van vleermuizen via andere dieren op mensen overgesprongen. En het 'toeval’ dat het virologie-instituut van Wuhan zich op coronavirussen richt? Dat is logisch, want die komen in Zuidoost-Azië het meeste voor.

Moedwillig verspreid

Ja, de toenmalige Amerikaanse president Trump bleef ondertussen beweren dat China het virus moedwillig de wereld in had geholpen. Maar dat was politiek, een drukmiddel voor de Chinese president Xi Jinping. Wie die theorie serieus nam, werd in de hoek geplaatst van viruswappies, anti-vaxers en Capitoolbestormers. Berichten met de strekking dat het coronavirus in een laboratorium is gecreëerd, werden door Facebook verwijderd. In maart zei Robert Redfield, directeur van het Center for Disease Control (het Amerikaanse RIVM) onder Trump, dat een ontsnapping uit het lab volgens hem het meest aannemelijke scenario is. Dat leverde hem hoon en zelfs doodsbedreigingen van wetenschappers op, vertelde hij aan Vanity Fair.

Sinds een aantal weken duikt de labtheorie echter weer overal op. Niet in de krochten van het internet, maar bij autoriteiten en in gerespecteerde media. Volgens informatie van Amerikaanse inlichtingendiensten zijn drie medewerkers van het virusonderzoeksinstituut van Wuhan in november 2019, vlak voor de officiële uitbraak, met Covid-achtige klachten in het ziekenhuis beland, zo berichtte onder andere The Wall Street Journal.

Recht

De Amerikaanse president Joe Biden heeft zijn inlichtingendiensten, die elkaar tegenspreken, opgedragen om hun inspanningen te verdubbelen om de oorsprong van het coronavirus te achterhalen. Binnen negentig dagen moeten zij met conclusies komen. Bidens belangrijkste corona-adviseur, Anthony Fauci, heeft China gevraagd de ziekenhuisdossiers van personeel van het Wuhan Institute of Virology (WIV) openbaar te maken. Ook hij houdt inmiddels de optie open dat het virus uit het lab afkomstig is. Volgens het WIV klopt dat niet; volgens het instituut zijn er geen medewerkers in het ziekenhuis beland. De Britse regering en de EU hebben eveneens aangedrongen op volledige openheid van China. ‘De wereld heeft het recht te weten wat er precies is gebeurd’, zei voorzitter Charles Michel van de raad van Europese regeringsleiders donderdag.

Nederlands viroloog Marion Koopmans, die deel uitmaakte van de WHO-onderzoeksmissie naar Wuhan, noemt het ‘bizar wat er nu allemaal gebeurt’. Zij is er nog steeds tot in haar haarvaten van overtuigd dat de dier-op-mensroute (zoönose) de meest waarschijnlijke is. ‘Ik heb nog geen enkel nieuw bewijs gezien voor de labhypothese. De verhalen over mensen uit het lab die opgenomen zijn in het ziekenhuis komen van geheime bronnen en worden, ondanks herhaaldelijk verzoek, niet gedeeld.’

Ze beaamt dat een ontsnapping uit het lab theoretisch gezien mogelijk is. ‘Mensen maken weleens fouten. Maar lekken zijn uitermate zeldzaam, in tegenstelling tot virussen die overspringen van dier op mens. Na alles wat ik in Wuhan gezien heb, vind ik de labroute de minst waarschijnlijke. De wetenschappers van het Wuhan Institute of Virology zijn altijd zeer open geweest over waar ze mee bezig waren. Als ze een nieuw coronavirus hadden ontdekt, denk ik dat ze daar direct over gepubliceerd zouden hebben in Nature.’

‘Batwoman’

Hoe onwaarschijnlijk is het, dat Sars-CoV-2 ontsnapte uit een lab? Sinds de Sars-uitbraak in 2002 verzamelde het virologie-instituut van Wuhan onder leiding van onderzoekster Shi Zhengli tientallen coronavirussen bij vleermuizen. Vanwege haar avontuurlijke onderzoeksexpedities naar grotten en mijnschachten werd Shi door haar collega's 'batwoman’ (vleermuisvrouw) genoemd. Een database van het instituut met 22.000 virusmonsters en -sequenties, waaronder 15.000 van vleermuizen, is volgens The Wall Street Journal in september 2019 echter offline gehaald. Dat zou zijn gebeurd na een serie cyberaanvallen. Shi coördineerde experimenten waarin gekeken wordt of vleermuisvirussen cellen van mensen kunnen infecteren.

Zo onderzocht viroloog Ron Fouchier van de Erasmus Universiteit jaren geleden welke veranderingen het vogelgriepvirus H5N1 besmettelijk maakt voor zoogdieren. Dat leverde veel discussie op over de risico's voor mensen. De Amerikaanse regering hield een wetenschappelijke publicatie daarover zelfs tegen uit angst dat de informatie in verkeerde handen zou komen. Over hoe (on)waarschijnlijk een lab-lek van het coronavirus is, wil Fouchier geen vragen beantwoorden, omdat hij zich ‘niet leent voor het ontkrachten van complottheorieën’.

Onredelijk

Het labscenario een complottheorie noemen is onredelijk, stelt Erik van Nimwegen, hoogleraar aan het Biozentrum van de universiteit van Basel. Met vijftien vooraanstaande biologen, epidemiologen en immunologen riep hij in wetenschapsblad Science op om ook naar dat scenario diepgaand onderzoek te doen. ‘De lab-hypothese is nog zo goed als helemaal niet onderzocht. De onderzoeksmissie van het WHO is er op bezoek gegaan en heeft gevraagd: ‘Komt dat bij jullie vandaan?’ Het antwoord van de directeur: ‘Nee hoor.’ Dat was het wel zo’n beetje.’

Van Nimwegen noemt het ‘wel erg toevallig’ dat Sars-CoV-2 is uitgebroken in de stad die zo’n beetje het wereldwijde epicentrum is van studie naar precies dit soort virussen. ‘Dit is op zichzelf al genoeg reden voor een grondig onafhankelijk onderzoek. Er zijn op dit moment geen relevante feiten op basis waarvan men het labscenario kan uitsluiten’, zegt de professor, die laat weten er zelf ‘naar te neigen een natuurlijk scenario nog steeds wel het waarschijnlijkst te vinden’.

‘Heel veel toevalligheden’

Viroloog Peter Rottier (Universiteit Utrecht), die het Wuhan Institute of Virology (WIV) tientallen keren bezocht en in Wuhan gasthoogleraar was, sluit zich daarbij aan. ‘Heel veel toevalligheden wijzen in de richting van het instituut. Iedere viroloog weet dat je nooit kunt uitsluiten dat in een lab iets misgaat; misschien heeft een onderzoeker het virus onbewust mee naar buiten genomen. De enige mensen die dat weten, werken in Wuhan. Ik ken ze als heel goede wetenschappers, maar ze zijn misschien ook slachtoffer van het Chinese regime. Als er iets is misgegaan, staan ze onder grote politieke druk om hun mond te houden.’

Bewijst het feit dat China gegevens zoals de test- en ziekenhuisdossiers van WIV-medewerkers niet openbaar maakt, niet dat ze iets onder de pet houden? Zo simpel is het ook weer niet, volgens Rottier. ‘Dat heeft ook te maken met de Chinese eer en trots. Trump heeft de zaak vanaf het begin zó op scherp gezet, dat China heeft gezegd: jullie kunnen m'n rug op.’

Niet wetenschappelijk

Dat een groep invloedrijke wetenschappers het labscenario al in februari vorig jaar in The Lancet tot complottheorie bestempelde, kan bij Rottier echter niet rekenen op begrip. ‘Dat is niet wetenschappelijk. Zolang er geen bewijzen zijn, moet je alle opties onderzoeken. Ook voor de hypothese dat het virus uit de natuur komt is op dit moment nog geen bewijs.’

De opmerkelijke verklaring in The Lancet was georkestreerd door de Britse zoöloog Peter Daszak, die zijn carrière heeft gewijd aan onderzoek naar virussen die afkomstig zijn van dieren. Hij is oprichter van EcoHealth Alliance, een organisatie die strijdt voor natuurbehoud als manier om pandemieën te voorkomen. Ook een aantal andere ondertekenaars van de verklaring was aan die organisatie verbonden.

Riekt dat niet naar belangenverstrengeling? Marion Koopmans, die Daszak goed kent en begin dit jaar nog met hem in Wuhan was voor de WHO-onderzoeksmissie, vindt van niet. ‘Dat is nogal een beschuldiging aan het adres van een goede, integere wetenschapper.’

Immense gevolgen

Tegelijkertijd: áls ontdekt wordt dat het coronavirus uit een lab kwam, zijn de gevolgen enorm. Zeker ook voor virologen. ‘Het zou natuurlijk tot veel strengere controle en regelgeving leiden’, zegt Van Nimwegen. ‘De meeste mensen waren zich er zich niet van bewust dat onderzoekers regelmatig grotten afspeuren naar vleermuizen die geïnfecteerd zijn met voor de mens mogelijk gevaarlijke virussen, en die dan meenemen naar hun laboratorium in de grote stad om daar verder onderzoek naar te doen. Weegt het voordeel van dat soort onderzoek wel op tegen het risico? Het is begrijpelijk dat sommige wetenschappers niet erg blij zijn met dat soort vragen.’

Viroloog Rottier durft zich niet voor te stellen wat de consequenties zouden zijn als het virus ontsnapt blijkt uit het lab. ‘Dat zou voor China repercussies geven met immense gevolgen. Maar toch. De hele wereldeconomie gaat gebukt onder dit virus, er zijn miljoenen doden. China is het aan de wereld verplicht om openheid te geven.’

Dat geldt ook voor de VS, vindt Koopmans. ‘Als de Amerikaanse inlichtingendiensten informatie hebben dat drie medewerkers van het Wuhan Institute of Virology in november ziek waren, kom daar dan mee op de proppen. Deel het met de Wereldgezondheidsorganisatie in plaats van met kranten. Nu blijft de discussie in de eerste plaats politiek. Ondertussen verliezen we kostbare tijd die we beter kunnen besteden aan de zoektocht naar de dieren die het virus hebben overgebracht. Voor je het weet verschuiven die naar een andere markt in Azië, en begint de ellende straks weer opnieuw.’

(AD)