Ook zonder Trump is de voedingsbodem voor populisme er nog steeds

Vier jaar geleden was de winst van Trump een enorme opsteker voor populisten elders in de wereld. Zijn verlies is voor hen een tegenvaller. Toch is de voedingsbodem die hen groot maakte, is niet verdwenen.

‘Een wereld stort in voor onze ogen. Een duizeling’, twitterde een totaal ontredderde Franse ambassadeur in Washington na de zege van Donald Trump in 2016. ‘Hun wereld stort in, de onze wordt opgebouwd’, meende daarentegen een extatische Florian Philippot, destijds tweede man van het Front National. De liberale wereld sidderde, de populisten geloofden dat de geschiedenis voortaan in hun richting zou marcheren.

Vier jaar later, na de nederlaag van Trump, ontbreekt het gevoel op een historisch moment te staan. Natuurlijk putten liberale democraten moed uit de zege van Joe Biden, maar ze beseffen heel goed dat het populistisch nationalisme nog altijd springlevend is.

Allereerst wordt de verkiezingsuitslag nog steeds betwist door Donald Trump. In het meest waarschijnlijke scenario zal het onderzoek naar massale fraude niets opleveren en wordt Joe Biden op 20 januari als president van de Verenigde Staten geïnaugureerd. Maar ook in dat geval heeft Trump de democratie aangevallen op een manier die een gevaarlijk precedent schept. Hij heeft zijn geestverwanten laten zien hoever je kunt gaan met het aanvallen van het democratisch proces en het delegitimeren van je tegenstanders, als eenmaal een groot deel van de bevolking het vertrouwen in de gevestigde orde is kwijt geraakt.

Toch is de – waarschijnlijke – nederlaag van Trump een tegenvaller voor zijn geestverwanten elders ter wereld, van Jair Bolsonaro tot Viktor Orbán, van Marine Le Pen tot Tom Van Grieken. ‘Trump gaf deze populisten een geweldige respectabiliteit – de mogelijkheid om te zeggen dat ze geen extremistische outsiders waren, maar mensen die werden verwelkomd in het Witte Huis’, zei de Duits-Amerikaanse politicoloog Yascha Mounk in The Washington Post.

Machtige bron van inspiratie

Ideeën als nationalisme, xenofobie, het afwijzen van de wetenschap en het aanhangen van complottheorieën werden de afgelopen vier jaar steeds gewoner, mede doordat ze met grote regelmaat vanuit het Witte Huis de wereld in werden gestuurd. Populisten in de rest van de wereld zullen het nu zonder deze machtige bron van inspiratie moeten doen.

Jair Bolsonaro is nu de ‘weduwnaar van Trump’, schreven Braziliaanse kranten. De ‘tropische Trump’ modelleerde zich naar zijn Amerikaanse held en overtrof hem soms in vulgariteit. Zijn goede relatie met het Witte Huis gaf hem een statuur die hij nu kwijt is.

In Europa lopen ‘weeskinderen’ van Trump rond, zoals de Franse Le Monde ze omschreef. De autoritaire regimes in Polen en Hongarije werden de afgelopen jaren aangemoedigd in hun verzet tegen de Europese Unie. De Poolse president Duda, die de lgbti-‘ideologie’ erger dan het communisme’ noemde, werd vlak voor de Poolse presidentsverkiezingen op het Witte Huis ontvangen. Daarvoor had Trump hem al een mooi cadeau gegeven: reizen zonder visumplicht voor Poolse burgers.

In Hongarije mocht Viktor Orbán de rechtsstaat ontmantelen zonder een woord van kritiek uit Washington. Orbáns tegenstanders zien de overwinning van Biden dan ook als een mooie opsteker. ‘President Trump was goed voor de regering van Orbán, president Biden zal goed zijn voor Hongarije’, schreef burgemeester Karácsony van Boedapest, groot tegenstander van Orbán, op Facebook. Vanuit Polen liet de voormalige EU-president Donald Tusk een soortgelijk geluid horen: ‘Trumps nederlaag kan het begin van het einde zijn van de triomf van het extreem-rechtse populisme in Europa. Bedankt, Joe.’

President Biden zal Bolsonaro aanspreken op de bosbranden in de Amazone en Orbán op zijn streven een ‘illiberale democratie’ te vestigen. Orbán heeft al laten weten het ‘moreel imperialisme’ van de Democraten te vrezen.

Toch is het maar de vraag in hoeverre het vertrek van Trump de positie van autoritaire leiders als Bolsonaro, Orbán of Kaczynski in Polen zal verzwakken. Ze kregen morele steun uit het Witte Huis, maar materieel werden ze nauwelijks beter van de man die altijd America First! zei.

Trump ‘was geen must’

Dat geldt nog sterker voor de populisten die niet in de regering zitten, zoals Tom Van Grieken, Marine Le Pen, Geert Wilders, Thierry Baudet of de Alternative für Deutschland. Voor radicaal-rechts in West-Europa had Trump vooral een symbolische betekenis, omdat hij had laten zien dat het populistische nationalisme daadwerkelijk de macht kan veroveren. ‘Voor populisten in Europa was Trump ‘leuk om te hebben’, maar geen must’, schreef Pawel Zerka van de denktank European Council on Foreign Relations.

De zege van Biden is een meevaller voor de liberale democratie, maar heeft de voedingsbodem voor het populisme niet weggenomen, zeggen veel analisten. ‘Alle sociale en economische problemen die hebben geleid tot de opkomst van Trump en Bolsonaro zijn er nog altijd’, zei de Braziliaanse politicoloog Mauricio Santoro in The Washington Post.

Net als in de Verenigde Staten staan in Europa twee bevolkingsgroepen tegenover elkaar. Grofweg is de ene groep hoogopgeleid, stedelijk en divers, terwijl de andere doorgaans in de periferie woont, lager opgeleid is, grotendeels wit en cultureel conservatief. De komende jaren kan de breuklijn tussen deze groepen dieper worden als de coronapandemie overgaat in een langdurige economische crisis. Ook immigratie en islamistische aanslagen kunnen de tegenstellingen verder aanwakkeren.

De Europese en Zuid-Amerikaanse populisten zullen ook de komende jaren voor inspiratie naar de Verenigde Staten blijven kijken, waar Donald Trump verloren heeft, maar meer kiezers heeft getrokken dan ooit. Europa is weliswaar minder gepolariseerd dan de Verenigde Staten, maar ook in veel Europese landen is een grote groep burgers bereid te geloven dat ‘de elite’ nergens voor terugdeinst, zelfs niet voor het stelen van de verkiezingen van ‘het volk’.

(VK)