Orhan Pamuk - De vrouw met het rode haar
Het twaalfde boek van Orhan Pamuk tolt als een literaire derwisj rond mythische vader-zoonrelaties. De Nobelprijswinnaar diept er twee op: de ‘westerse’ mythe van Oedipus en de ‘oosterse’ mythe van Rostam en Sohrab. In de eerste doodt een zoon zijn vader. In de tweede doodt de vader de zoon. Met een roman over een jongen wiens vader verdwijnt laat de Turkse schrijver zijn lezers de vruchten plukken van een oprechte fascinatie voor het thema.
De jongen in kwestie hecht zich bij gebrek aan een echte vader dan maar aan een surrogaatvader: de leermeester met wie hij een waterput graaft. Een langdurig karwei dat hem de tijd geeft om intens verliefd te worden op de vrouw met het rode haar uit een naburig dorp. De zoektocht naar water en naar het hart van de vrouw stuurt het eerste deel van Pamuks vertelling en mondt uit in twee doodzonden die door het hele tweede deel blijven spoken. Tot Pamuk met een vanuit het perspectief van de roodharige vrouw verteld derde luik de ingenieuze opbouw van zijn roman onthult en alle puzzelstukken op hun plaats laat vallen.
Pamuk vertelt sober en ogenschijnlijk simpel, maar zijn van melodrama verstoken stijl maakt de impact van de onderliggende thema’s des te groter. Zoals het hoofdpersonage tijdens het graven van de waterput op verschillende lagen stoot, stuit de lezer op verschillende variaties van de vader-zoonrelatie: die tussen leermeester en leerjongen, die tussen God en gelovige, maar ook die tussen staat en onderdanen. Zo onderstreept het beeld van de vader die zijn zoon doodt in de oosterse mythe de macht en meedogenloosheid van het staatshoofd.
En zo borrelt er ook wat actualiteit op in Pamuks vertelling. In al zijn romans komt de recente Turkse geschiedenis op de achtergrond voorbij. Dit verhaal begint in 1985, vijf jaar na de militaire coup waarin de marxistische vader van het hoofdpersonage werd gemarteld. Bij ons is dat minder bekend, maar de gruwelijkheden die volgden op die en andere geslaagde militaire coups moesten zeker niet onderdoen voor de zuiveringen na de mislukte coup van 15 juli 2016. Telkens als in Turkije chaos of islamisering dreigde, greep het leger in. De stichter van het land, Mustafa Kemal Atatürk (‘vader van de Turken’), had het leger namelijk als hoeder van de seculiere republiek aangeduid. Het zou dan ook voor de hand liggen om president Erdogans islamisering van Atatürks republiek in het thema van de vadermoord te kaderen, maar zo ver gaat Pamuk niet. Hoewel de discussie tussen het seculier-progressieve en het islamitisch-conservatieve kamp die de Turkse samenleving splijt, wél in het boek wordt gevoerd. Pamuk bevindt zich in het progressieve kamp, maar laat zijn hoofdpersonage evengoed betreuren dat de Turken, in tegenstelling tot de Iraniërs, hun oude mythen en legenden door de verwestersing zijn kwijtgeraakt.
En op die manier duikt ook Pamuks andere geliefkoosde thema op: nostalgie naar het oude Istanboel. De speldenprikjes naar de corrupte bouwwoede in zijn geliefde stad illustreren zijn irritatie. In zijn vorige roman ‘Dat vreemde in mijn hoofd’ beschreef Pamuk liefdevol hoe de verloren drank boza op straat werd verkocht, en in deze roman vertelt hij met dezelfde warme gloed over de techniek en traditie van het graven van waterputten.
‘De vrouw met het rode haar’ barst niet van actie en avontuur, neigt soms naar literaire non-fictie, en wordt af en toe een tikkeltje voorspelbaar omdat in mythes het noodlot nu eenmaal onafwendbaar is. Tegelijk zorgt die onafwendbaarheid, samen met enkele verrassende plotwendingen, bij momenten voor bloedstollende spanning. Zoals in alle mythes dient het verhaal echter niet louter tot amusement maar stemt het tot nadenken. De raad van de surrogaatvader kan dan ook als leeswijzer dienen: ‘Je moet op alles goed letten, maar tegelijk niets zomaar geloven.’
