'Over 10 jaar is het gedaan met de kleine zelfstandige.' Leegstand in Vlaanderen: hoe de winkels uit onze provinciesteden verdwenen

In heel België staan ongeveer 20.000 winkels leeg. In Vlaanderen heeft 7,2 procent van de winkels de deuren moeten sluiten. En de leegstand neemt elk jaar met 10 procent toe. Humo trok zijn wandelschoenen aan en ging op elfstedentocht. Van Turnhout tot Aarschot: hoe de winkels uit de Vlaamse provinciesteden verdwenen.

'Tussen 2000 en 2012 verdwenen in België 18 % van de bloemenwinkels, 30 % van de krantenwinkels, 23 % van de bakkers, 30 % van de vishandels en 36 % van de slagerijen'

De bezochte elf steden zitten met 10 à 22 procent leegstand boven het Vlaams gemiddelde van 7,2 procent. Het terrein van de sluitende winkels is me al langer vertrouwd. Jaren heb ik mee naar locaties gezocht voor het fotoboek ‘Façades en Vitrines’ (2013) van Stephan Vanfleteren, 190 bladzijden winkelleegstand in België.

Ik hou niet van winkelen en nu ga ik uren langs winkels lopen. Omdat ik iets héb met die locaties. Ik woon in een grootstad, maar ik kom graag in die kleinstedelijkheid, het traag weggedoken zitten in een koffiehuis met zicht op een grote markt.

1 Turnhout

• Inwoners: 42.300

• Winkels: 1.039

• Leegstand: 15,3 %

In alle Turnhoutse winkelstraten tref ik leegstand. Soms opvallend, soms weggedoken tussen ‘goedkope’ winkels en horecazaken, soms contrasterend met de grote ketens en de grote namen. Ook in de Herentalsstraat, met nog stijlvolle zaken, vallen er ‘gaten’.

Op de autovrije Grote Markt staan twee horecazaken leeg. Enkele inwoners drukken het hard uit: ‘De Gasthuisstraat is kapot.’ En: ‘In de Herentalsstraat zit te veel boecht.’ Daarmee worden blijkbaar nachtwinkels, kebabzaken en telefoonwinkels bedoeld. Ik zal het nog vaak tegenkomen dat de inwoners van een stad defaitistisch zijn over de leegstand: het doet pijn om dat dagelijks machteloos te moeten aanzien.

Grote uitzondering is de Patersstraat, die in de krant al de ‘Wonderstraat’ is genoemd. Kristof Tauwenberg, de voorzitter van de handelaarsvereniging, wordt zelfs door andere steden gepolst om over dat succes te spreken.

Kristof Tauwenberg «De straat had drie jaar geleden dertig lege of kwakkelende panden op de vijftig, nu zijn het er nog drie. Het is met kleine stappen gegaan. Onderhandelen over lagere huur- of verkoopprijzen met de eigenaars. De aanblik van leegstand milderen door de ‘Te huur’-affiches onopvallend te maken. Twee handelaars samen in één groot pand onderbrengen. Handelaars met karakteristieke of eigenzinnige producten aantrekken. Opvallende evenementen ondernemen ter gelegenheid van het WK Voetbal of de feestdagen, waarbij je je onderscheidt van de uniforme ‘feestelijkheid’ van de ketens. Ook altijd de stad, de kranten en de sociale media bij de zaak betrekken. En dan ineens herpakte de straat zich. Handelaars werden weer enthousiast en gingen mekaar helpen. Vorig jaar hadden we een braderie met 10.000 bezoekers waar wijzelf met onze rug tegen het etalageglas stonden, zoveel volk was er.»

Na dat hoopvolle geluid moet ik Turnhout verlaten via de Steenweg op Gierle, langs de grote concentratie van baanwinkels, ketens die veelal uit het stadscentrum zijn weggetrokken. Haast alle handelaars zien deze zaken – Krëfel, JBC, e5 Mode, Gamma, Shoe Discount, Dreamland, Hubo, Fun, Action, Vanden Borre, Blokker, Esprit, Torfs en andere – als grootste oorzaak van de leegstand.

2 Herentals

• Inwoners: 27.600

• Winkels: 675

• Leegstand: 9,9 %

In de Zandstraat is de leegstand zichtbaar. Een parfumerie waar kunstenaars hun werken in de etalage exposeren, de kale winkel van de Haarspecialist, de interieurwinkel Casa die weggetrokken is, Mexx dat failliet is, Tante Theepot dat er vanbinnen donker uitziet. Er zijn best nog goeie winkels, maar de bordjes ‘Te huur’ werken als een alarmerend knipperlicht. Schoenen Torfs houdt uitverkoop, over vier dagen zijn ze hier weg.

Op de Grote Markt is er Verwimp. Hun Expo ’58-decor is een filminterieur, en er wordt bediend in een tijdloos en smetteloos schort. De uitbaatster zegt dat de Herentalse leegstand drie à vier jaar geleden begonnen is. Een bezoekster troost dat het in bijna alle stadjes hetzelfde is, ‘zelfs in het buitenland’. Er zijn ook weinig jonge starters. ‘Elk centrum heeft bakkers, slagers en een viswinkel nodig. Maar dat vraagt dure installaties en ernstige investeringen en de banken zijn niet meer zo happig om geld te lenen, zeker niet als je in zo’n kleine provinciestad wil beginnen.’

Boekhandelaar Bert Van Sande heeft een ruime winkel met breed assortiment, maar het is er stil naast de stapel boeken over Rik Van Looy.

Bert Van Sande «Vroeger had ik tien man personeel, nu ben ik alleen. Ik ben 70 en doe voort voor m’n plezier. Nog wat leveren aan bibliotheken, dat is het. We zijn veel van onze pluimen verloren door de webshops, en klanten komen ook niet meer langs voor advies van de boekhandelaar.»

Bert kan de stadjes zo opnoemen waar geen onafhankelijke boekhandel meer is: Turnhout, Geel, Mol, Hasselt, Sint-Truiden, Aarschot, Diest, Lier.

Van Sande «Herentals heeft ook traditionele familiezaken verloren. Twee jaar geleden verhuisde papierhandel De Peuter en nu komen ze hier vragen of ik geen btw-registers verkoop. Ze komen zelfs vragen of ik een winkel weet waar ze voetbalschoenen verkopen. Dat zegt veel over hoe arm het aanbod hier geworden is.»

undefined

'Zaterdag was vroeger de drukste dag, nu lopen er om vier uur gewoon geen mensen meer op straat'

Ook de zaterdag als winkeldag staat onder druk.

Van Sande «Vroeger was dat mijn drukste dag, maar nu sluit ik om vier uur: er is amper nog volk. De mensen willen niet meer langs de winkelstraten van een provinciestad lopen: ze willen daar zijn waar er meer te beleven valt: de grootstad of een shoppingcenter.»

3 Geel

• Inwoners: 38.450

• Winkels: 832

• Leegstand: 11,4 %

Geel ligt op 15 kilometer van Herentals en tussen beide steden ligt het concurrerende Shopping Park Olen. Ook de grote invalsweg naar Geel, de Antwerpseweg is bezet met baanwinkels. Al in de winkelstraat krijg ik de waarschuwing dat ik ‘veel leegstand zal tegenkomen’. De reisagent is hier twintig jaar gevestigd als zelfstandige en zag acht jaar geleden hoe de ketens veel geld wilden betalen om in Geel een winkel te kunnen openen: ‘Winkeliers die het moeilijk hadden, verhuurden hun winkel aan zo’n keten omdat die huur hoger lag dan wat ze zelf aan opbrengst hadden.’ Maar nu beginnen de ketens weg te trekken, zoals Blokker eind vorig jaar. Om de leegstand op te vullen zijn er pop-ups, ‘maar dat is tijdelijke camouflage van de leegstand, zelden komen daar starters uit die doorzetten’.

Het is halfvijf en al stil op straat. Dat zag ik op veel plaatsen: vier uur is avond, en vijf uur is nacht geworden. Uitbaters wandelen traag naar de voordeur om naar de schaarse passage te kijken, de armen op de rug.

De Nieuwstraat heeft weinig detailwinkels en veel ketens. De rode, uit-het-raam-springende borden van de vastgoedmakelaar accentueren het: zo’n tien winkels staan leeg. Voor elke handelaar een doorn in het oog. Hij weet: een winkel die langer dan een jaar leeg staat, is ziek, en besmet de anderen.

4 Sint-Niklaas

• Inwoners: 73.700

• Winkels: 1.659

• Leegstand: 12 %

Toekomen in Sint-Niklaas doe je via het Waasland Shopping Center. Die publiekstrekker ligt op amper 2 kilometer van dé grote winkelstraat, de Stationsstraat. Die straat heeft grote ketens, ook nog grote familiezaken, maar hoe dichter bij het station, hoe groter de leegstand wordt, op wat goedkope ‘prullenbazaars’ na. Volgens de sleutelmaker ging het fout toen de straat autovrij gemaakt werd in 2013-14: ‘Dat moest het antwoord zijn op het shoppingcenter, maar het is voor ons de doodsteek geweest. De klanten van de omliggende gemeentes ben ik kwijt, die krijgen hun auto niet geparkeerd en blijven weg.’ Hij zegt dat hij de laatste zes jaar tientallen winkels heeft zien beginnen en weer stoppen.

Drie keer spreken voorbijgangers me aan, over hoe érg het wel is: ‘Vroeger was dit de place to be. Wie hier kon winkelen, die had geld, dat was een voorname mens!’ Men heeft bewondering voor de zelfstandigen die hier standhouden: ‘Daar moet je moed voor hebben!’

Er is ook een winkelgalerij: die Reinaert Galerij is een pijp van leegstand, met uit de luidsprekers de holle galm van Elvis – you were always on my mind. Eén pop-upwinkel meldt ‘Kom gerust eens binnen’ op z’n deur. Die zin krijgt hier iets wanhopigs.

Op de markt zit drogist De Rycke in een zaak die er al eeuwen lijkt te zijn.

Drogist De Rycke «Vijftien jaar geleden stond Sint-Niklaas in de top vijf van beste winkelsteden van België. Nu staan we bij de vijf laatste. Vijftien jaar geleden zou ik geen minuut de tijd hebben gehad om met u te babbelen, nu komen hier nog twintig klanten per dag. In 2000 boden ze mij voor deze winkel 2.500 euro huur per maand. Als ik nu 1.500 euro krijg, mag ik blij zijn.»

Dat alles hier ‘ten dode is opgeschreven’ komt door het Waasland Shopping Center. Dat was eerst ‘een bescheiden koopcentrum’, maar in 2003 heeft de stad daar een groot shoppingcenter vergund. Vanaf dan ging het bergaf, met ketens én zelfstandigen uit de Stationsstraat die daarheen zijn verhuisd. ‘Dat shoppingcenter brengt de stad meer op dan de kleine zelfstandigen hier, dus legt men die grote ketens niks in de weg.’ Volgens de kranten heeft het shoppingcenter 1,5 procent leegstand, in de Stationsstraat staat 20 procent van de panden leeg.

De drogist mankt. Hij is pas aan z’n spataders geopereerd en moest normaal zes weken thuisblijven, maar na drie dagen is ‘deze zelfstandige alweer op de been’. En dat ze ook ál het doorgaand verkeer rond de autovrije markt willen wegknippen: ‘Ze zijn zeker op hun kop gevallen. Wij zijn toch niet Venetië of Parijs?!’

5 Boom

• Inwoners: 17.200

• Winkels: 311

• Leegstand: 22,2 %

Boom is Tomorrowland, maar ook leegstand: bijna een kwart van de winkels. De Boomse Vishal heeft z’n rolluik dicht, Free Record Shop is niet overgenomen, en bij de markt heeft de politie nu zijn pop-upwinkel om advies te geven inzake preventie en veiligheid – ook niet meteen een feestelijk handelspand.

Winkels die stoppen, verven doorgaans de ramen dicht. Om af te dekken wat naakt is: de lege rekken en de blote muren. Allemaal zijn het zaken waar ooit een feestelijke opening is geweest, waar familie en vrienden bloemstukken in glanzende folie hebben achtergelaten. ‘Succes met de nieuwe zaak’: dat stond op de witte kaartjes. En nu staat op grote oranje borden: ‘Te koop. Over te nemen.’

De stad plakt intussen levensgrote stickers op de dertien lege panden waarvoor ze een nieuwe bestemming – wonen plus winkelen – gaat realiseren.

Bakker Andy «Boom is een gemeente, maar stond jaren bekend als dé stad van de Rupelstreek. Het was alom bekend: Boom is een goeie gemeente met goeie winkels. Dat is gedaan. Hier in het centrum is zelfs geen schoenwinkel meer. Torfs en Shoe Discount zijn weggetrokken, naar de A12.

»Die baanwinkelboulevard langs de A12 was de eerste klap. Daarna, in 2012, hebben ze onze bescheiden winkelstraten autovrij gemaakt en nu blijft iedereen hier weg. Na vier uur verkoop ik niks meer. Inwoners van de omliggende gemeentes zien we hier nog nauwelijks. De ontstane leegstand heeft een knak gegeven aan het vertrouwen. Zelfs vaste waarden, goeie familiezaken, trekken hier weg.»

Er is een gratis parking op 350 meter van de winkelas, en toch wordt er zwaar gefoeterd op het betalend parkeren: ‘Je hoort de mensen: als ze dan toch parkeergeld moeten betalen, dan gaan ze liever naar Antwerpen, daar hebben ze méér voor hun geld.’

6 Lier

• Inwoners: 34.400

• Winkels: 862

• Leegstand: 10 %

De Berlarij heeft mooie winkels (piano’s, verlichting) en verzorgde etalages tussen deftige heren- en burgerhuizen, maar er is ook leegstand. Ik hoor gesakker op de ‘hoge parkeertarieven’ en lichte afgunst tegenover het nabije Heist-op-den-Berg: ‘Dát stadje floreert, daar is het gratis parkeren!’

De krantenboer verwijt het stadsbestuur dat ze de Berlarij ‘ontoegankelijk’ hebben gemaakt toen ze het stadscentrum in twee knipten om de markt autovrij te maken: ‘Winkels die het van de omliggende gemeentes moeten hebben, zien zwarte sneeuw.’

De stad heeft intussen beslist om de Berlarij niet langer als een winkelstraat te beschouwen, zodat er in de winkels ook gewoond mag worden. ‘In plaats van die handelaars te steunen, gaan ze zo de leegstandcijfers wegwerken.’

Dichter bij de Grote Markt en de Sint-Gummarustoren wordt het winkelaanbod nog stijlvoller, maar de bekende boekhandel Van In staat hier al drie jaar te koop. In de Antwerpsestraat zitten de gekende ketens en hier is de leegstand verpakt in etalagegrote stickers waarop de stad een premie van 10.000 euro belooft ‘aan ondernemers die dit winkelpand een nieuwe invulling willen geven’. Op andere stickers staat: ‘Start jij hier een nieuwe zaak?’ Een pijnlijke vraag als ze maandenlang uithangt.

Een apotheker zucht dat hij ‘in heel Lier geen cd kan kopen’, tenzij dan in de Carrefour. De fotograaf in de Rechtestraat vindt dat de stad slecht bezig is: ‘Na die knip in 2011 heb ik per direct 40 procent omzet verloren; anderen zelfs 7O procent. Ik hou het hier vol omdat ik eigenaar ben en een vast cliënteel heb.’

Hij wijst drie grote handelspanden aan die pas de deuren sloten, zonder overnemer. En dat hij in die malaiseperiode ‘een brief kreeg van het gemeentebestuur van Boom: ze boden mij 10.000 euro als ik naar Boom zou verhuizen’. Een volledig opgeknapt winkelpand stond voor hem klaar. Ook andere handelaars zouden zo’n transferaanbod gekregen hebben. Het zegt iets over de vertwijfeling die heerst.

7 Mol

• Inwoners: 33.400

• Winkels: 730

• Leegstand: 13,6 %

Goretti woont en winkelt al heel haar leven in de geboortestad van Guy Mortier: ‘In Mol is álles, werd altijd gezegd, maar dat klopt niet langer.’

Mol kent geen autovrije straten: je kunt er nog vlak bij de winkels stoppen en parkeren, zoals veel handelaars wensen. Parkeren kost ook maar 60 cent per uur, en toch is ook hier een opvallende leegstand. Torfs is al weg, en de gekende kledingwinkel Bylemans sloot zijn filiaal en keerde terug naar Olmen – ‘Zo’n vaste waarde met een groot cliënteel verhuist liever terug naar dat dorp dan hier te blijven tussen de leegstand.’

Vorig jaar schreef de stad een wedstrijd uit waarbij de ondernemer met het beste businessplan een leeg winkelpand en 25.000 euro startpremie kon krijgen.

In Mol hoor ik voor het eerst spreken over de concurrentie van de e-commerce.

De winkelierster in kaas en fijne vleeswaren «Ik zag op tv een programma waarin een leerkracht met haar twee kinderen op vakantie was in Noorwegen. Ze bezochten een supermarkt om vlees, vis en kaas te kopen. Voor die kinderen was dat supermarktbezoek een belevenis. Thuis kwam alles online, met Collect & Go van Colruyt. Is dát dan de toekomst? Als gezinnen al geen tijd meer hebben voor de supermarkt, wat zouden ze dan nog tijd hebben om naar een speciaalzaak te gaan?»

8 Landen

• Inwoners: 15.800

• Winkels: 225

• Leegstand: 12,4 %

Landen (altijd al een mooie naam gevonden voor een stad!) is één langgerekte Main Street en vandaag is het druk tussen de mooi verzorgde winkels, met zelfs nog meerdere schoenen- en kledingzaken.

De lege etalages zijn door de stad overplakt met grote, wervende stickers. Op papier is al een trendy viswinkel, een taverne en een lederwarenzaak te zien: ‘Wordt dit uw nieuwe zaak?’ In een winkel met woondecoratie hoor ik dat ‘men’ Sint-Truiden verkiest om te winkelen: 12 kilometer verder, 2 euro parkeergeld per uur (‘Veel, maar er is ook meer te beleven’). Rond Landen zijn ook grootwarenhuizen gekomen, en dat heeft vooral de donderdagmarkt getroffen, die normaal ook klandizie meebrengt voor de winkeliers: ‘Vroeger stonden hier vijftig kramen, nu staan er nog elf.’ Een vergeten hoofdstuk, die leegloop van de versmarkten.

De bloemiste krijgt veel vragen van haar klanten, of zij toch gaat blijven. Het wordt heel moeilijk, zegt ze. Ze ziet het somber in: ‘Over tien jaar is het gedaan met de kleine zelfstandige.’ Om u een idee te geven: tussen 2000 en 2012 verdwenen in België 18 procent van de bloemenwinkels, 30 procent van de krantenwinkels, 23 procent van de bakkers, 30 procent van de vishandels en 36 procent van de zelfstandige slagerijen.

9 Tienen

• Inwoners: 33.550

• Winkels: 740

• Leegstand: 10,3 %

Volgens een recente enquête van Het Nieuwsblad is dit de stad waar de bewoners het minst tevreden zijn over hun bestuur. Ik ken Tienen vooral via Uitlaat: hier heeft John Fogerty ooit zijn frituur gehad! En Tienen valt me mee. Je rijdt binnen via ouwelijke, grauwe straten, maar het marktplein heeft nog historische grandeur, en de Leuvensestraat heeft niet de leegstand waarvoor ik gewaarschuwd ben.

De likeurwinkelier is al zestien jaar zelfstandige in Tienen, en vorig jaar ingeweken in de Leuvensestraat.

De likeurwinkelier «Zoals in alle provinciestadjes is de grote inkrimping hier vijftien à twintig jaar geleden gebeurd. Met de opkomst van de supermarkten zijn veel buurtwinkels en kleine zelfstandigen gestopt. De tweede dip was vijf jaar geleden, toen was hier erge leegstand. Maar de overlevers zijn zich aan het herpakken: oudere eigenaars die doorzetten met hun winkel, nieuwe eigenaars met jonge hippe zaken die het intussen ook al twee of drie jaar uithouden. Mijn dranken hebben goed verkocht met de feestdagen, maar andere collega’s klaagden over eindejaar en de solden. Je voelt: de onzekerheid blijft nog. Men vraagt zich af of de heropleving wel zal blijven duren.»

Ook hier regent het klachten over het parkeerbeleid van de stad: de parkeermeter als beurzensnijder die al in de portemonnee pakt nog vóór de klant ’m kan opentrekken in de winkel. De tarieven in die provinciesteden zijn heel uiteenlopend: van 60 eurocent tot 2 à 3 euro per uur (met vaak een kwartier of een halfuur gratis kortparkeren). De algemene teneur is dat ‘die dure tarieven de mensen wegjagen’.

10 Diest

• Inwoners: 23.200

• Winkels: 634

• Leegstand: 13,1 %

Nergens zoveel verzorgde en gevarieerde detailwinkels gezien als in Diest. Fotografie, antiek, lederwaren, natuurvoeding, glaskunst, bakkers, slagers, schoenwinkels: ze zijn er allemaal nog. Ook nooit eerder zo lang in een kledingwinkel gestaan als bij Huis Keldermans, derde generatie. Alice Keldermans en verkoopster Lucienne Vereecke zeggen dat Diest zich ‘goed heeft herpakt’ van de eerdere leegstand.

Zelfs met twee baanwinkels/kledingzaken in de rand én vijf kledingketens op enkele honderden meters afstand kan Keldermans ‘prima standhouden’. Ook de twee familiale optiekzaken Punie en Geyskens kunnen ‘perfect bestaan’ in dezelfde straat als Pearle en Hans Anders. Ketens en eigenzinnige familiezaken versterken mekaar: ‘Elders lopen de ketens weg. Hier betalen ze hoge huren om te mogen blijven – 4.000 à 8.000 euro per pand!’

Omdat het eigen winkelpand van Keldermans te ruim werd, is één vleugel ingevuld door een pop-up met huisdecoratie: ‘Drie maanden ging die blijven, nu zitten ze er al een jaar. En dat marcheert, onze kledingklanten bezoeken de huisdecoratie en omgekeerd.’

Volgens Keldermans heeft de stad de leegstand snel aangepakt, en met veel visie.

Alice Keldermans «Ze gaan de overwelfde Demer terug openleggen tegen eind 2016. Dat water zal de stad verfraaien, en veel bezoekers aantrekken. Net zoals in Mechelen met de opgewaardeerde Dijle.»

11 Aarschot

• Inwoners: 29.100

• Winkels: 731

• Leegstand: 9,8 %

Een oude ‘Te huur’-affiche aan Café Germinal, bad- en strandmode met de deuren toe, viswinkel ’t Zeepaardje te koop, de Kroonslager met slagervreemde affiches op zijn ruiten. Voorbijgangers spreken me aan: ‘’t Is erg, hè, zeker hier in de Martelarenstraat. Esprit is weg. Schoenen Torfs is weg.’

Een kwart van de winkels staat leeg in de Martelarenstraat, mede door de hoge huurprijzen. Er wordt gefulmineerd tegen het dure parkeren en de rijrichting die geregeld omgegooid wordt. Vandaar dat een verkeersbord autobestuurders nu verplicht om hun gps af te zetten (Noot: Gwendolyn Rutten is schepen van Mobiliteit in Aarschot.)

Hans Daems baat een schoenwinkel uit die al zestig jaar bestaat: ‘Onlangs beweerde onze burgemeester in de krant dat er weinig leegstand is. Dan moet hij toch maar eens langs hier wandelen!’

De schoenverkoper zegt dat de winkelboulevard Gouden Kruispunt (in de driehoek Diest-Tienen-Aarschot) alle klanten wegzuigt en dat in het centrum vooral oudere eigenaars blijven. ‘Maar als die hun zaak stopzetten, vinden ze geen overnemer.’ De flamboyante kledingzaak Harry, waarvan de eigenaar onlangs gestorven is, staat volgens hem hetzelfde lot te wachten: ‘Wie zal dat grote pand nog willen overnemen?’

'Zalando heeft een stock van zeven voetbalvelden groot. Vanavond besteld, morgen pakje aan je deur. Hoe kun je daarmee concurreren?'

Schoenwinkels hebben last van e-commerce. Hij komt nog goed weg vanwege z’n oudere clientèle, maar wat brengt de toekomst met webshop Zalando?

Hans Daems «Die hebben een stock van kleding en schoenen, zeven voetbalvelden groot. Vanavond besteld, morgen pakje aan je deur. Hoe kun je daarmee concurreren?

»Over tien jaar vind je hier geen zelfstandige meer. Welke twintiger of dertiger wil zes dagen op de zeven werken, niet wetend of hij daar een inkomen aan zal overhouden?!»

Aarschot heeft nog stijlvolle winkels en de Grote Markt heeft maar één gesloten horecazaak, maar de mot zit in de aanpalende straten. En er is defaitisme in de tattooshop: ‘Aarschot gaat kapot, jong.’

Dat doet leegstand. Als een stad gezichtsverlies lijdt – publiek en in zijn openbare ruimte – dan tast dat het zelfbeeld en de eigenwaarde van zijn bewoners aan.