Pankaj Mishra - Tijd van woede
Er is woede zat in de wereld van vandaag, het is niet alleen Pankaj Mishra opgevallen. ‘Age of Anger’, de oorspronkelijke titel van zijn jongste boek, bekt beter dan de Nederlandse – ‘Tijd van woede’ – maar in beide gevallen is het een vlag die de lading niet echt dekt. Want dit lijvige essay is géén nauwgezette analyse van het humeur van de wereld. Alleen in een proloog en een epiloog kleurt Mishra snel de inmiddels vertrouwde en simpele schets van de mondiale crisis in: in een geglobaliseerde wereld wemelt het van de verliezers. Vandaar dat de achtergeblevenen boosheid en ressentiment kweken, dat elites onder vuur liggen en dat we forse opstoten van nationalisme en autoritarisme meemaken.
Wat in Mishra’s synthese opvalt, is de gewild alarmerende toonzetting. Hij memoreert de ‘oorlogen in Oekraïne en het Midden-Oosten, de zelfmoordaanslagen in België, Xinjiang, Nigeria en Turkije, revoltes van Jemen tot Thailand, bloedbaden in Parijs, Tunesië, Florida, Dhaka en Nice’, en als hij daar nog economisch-financiële oorlogen, cyberoorlogen en oorlogen tegen drugs en klimaatontregeling bovenop zwiert, komt ‘een wereldwijde burgeroorlog’ in het verschiet.
Veel soorten woede kent Mishra niet, ook dat valt op. ‘Vrachtwagenchauffeurs uit Louisiana met een wapen op zak hebben meer gemeen met Indiase hindoes die zwaaien met een driespeer, Pakistaanse moslimfundamentalisten met lange baarden en nationalisten en populisten waar ook dan ieder van hen beseft.’ De ontslagen Amerikaanse arbeider met het Trump-petje op, de brexit-Brit die zijn rug naar Europa gedraaid heeft ‘to take back control’, de moslimfundamentalist die dood en vernieling zaait in de wereldsteden: voor Mishra horen ze allemaal thuis in dat ene schema, waarbij de industrieel-kapitalistische ontwikkeling luxe biedt aan weinigen en ellende aan velen. De belofte van gelijkheid is uitgelopen op een massale ongelijkheid in termen van macht, status, vorming en bezit, met alle frustratie om de onvervulde verlangens van dien. Een nadeel van dat ene, allesverklarende schema is alvast dat terroristen, als slachtoffers van een maatschappelijke ontwrichting, hier met al te veel begrip wegkomen.
Als hij zo bondig is in zijn rapport van de wereldtoestand, wat doet Pankaj Mishra dan in de vijf hoofdstukken tussen proloog en epiloog? Hij schrijft, zoals de ondertitel het uitlegt, ‘Een geschiedenis van het heden’, met name een politiek-filosofische geschiedenis. De vooruitgangsideeën van de verlichting hebben de wereld mee in de richting geduwd die nu de enig mogelijke lijkt, maar er is ook een rijke antimoderne traditie waarin de opmars van de homo economicus voortdurend is gecounterd. De strijd tussen verlichting en contraverlichting laat Mishra beginnen met een wedstrijd tussen Voltaire en Rousseau, waarvan hij geanimeerd verslag uitbrengt.
De structuur van het boek is niet helemaal helder, en Mishra’s stijl is dat ook niet altijd, maar als verteller van dit belangrijke stuk politieke filosofie heeft hij ook wel enkele pluspunten. Als intellectueel uit India, vandaag over en weer vliegend tussen Groot-Brittannië, de VS en zijn geboorteland, heeft hij een wereldwijde horizon, en neemt hij geen vrede met de vaak gekuiste geschiedenis van westerse collega’s. Verfrissend is ook dat zijn bronnen vaker filosofen en romanciers zijn dan historici of sociologen. Hij is, ter ondersteuning van zijn betoog, een behendig samenvatter van boeken en levens, en hij heeft gevoel voor catchy verwoordingen, al citeert hij wat te veel ter verfraaiing van zijn intellectuele bouwwerk.
Zijn kijk op het moderniseringsproces is eenzijdig zwart, wat correcte observaties niet hoeft uit te sluiten: ‘Een kwart van de stedelijke bevolking – ongeveer 1,8 miljard mensen – is tussen de 15 en de 30 jaar oud. Het aantal overtollige jonge mensen in de wachtkamer van de moderne wereld, qua ellende en uitzichtloosheid een soort reusachtig Calais, is de afgelopen decennia exponentieel toegenomen, vooral in jonge samenlevingen in Azië en Afrika.’
Aan oplossingen voor de problemen die hij aankaart, doet Mishra niet in ‘Tijd van woede’. Opvallend is dat hij in begeleidende interviews niet in de voetsporen treedt van de door hem zo uitvoerig beschreven denkers van de contraverlichting. Er is geen uitweg meer voor de moderniteit, stelt hij: een kosmopolitische samenleving is een gevaarlijk experiment, maar we kunnen nu alleen maar proberen er het beste van te maken.
