Professor Brian Klaas: ‘Een grote mond en gladde praatjes bepalen vandaag je succes: het zijn gouden tijden voor psychopaten’

Op zijn 12de wilde Brian Klaas (35) president van de Verenigde Staten worden, maar twee jaar later al borg hij die droom op: ‘Ik zag de wreedheid in de politiek.’ Vandaag is hij professor internationale politiek en heeft hij zich gespecialiseerd in despotisme. Voor zijn boek ‘Macht’ heeft hij vijfhonderd machtigen geïnterviewd en onderzocht hij waarom foute mensen het zo vaak voor het zeggen hebben: ‘Wordt iemand president of CEO omdat hij een bully en een schurk is? Of verandert de macht hem in een hebzuchtige killer?’

Tien jaar geleden ruilde Brian Klaas de VS in voor het Verenigd Koninkrijk. ‘Ik woonde net buiten Minneapolis en vond het leven daar ontzettend saai. De pers sprak van The Minnesota Miracle: er werd geïnvesteerd in werk en onderwijs en iedereen was gelukkig, al klinkt dat na de moord op George Floyd in de lente van 2020 wellicht vreemd. Toch was het zo. Ik was al die braafheid moe, en ik wilde weleens weten hoe het gaat in landen waar het politieke systeem op apegapen ligt.’

Aan de universiteit van Oxford begon Brian Klaas een onderzoek naar corrupte machthebbers en dictators. Hij bezocht dictaturen in Afrika, Zuidoost-Azië en het Midden-Oosten en ging bij vijfhonderd despoten op de koffie – ‘Ik vond hen ontzettend fascinerend.’ En nu, op zijn 35ste, geldt hij als een internationaal expert in despotisme. Hij is professor internationale politiek aan het University College London en columnist voor The Washington Post. Al zijn kennis over wat macht met een mens doet, heeft hij verzameld in het indrukwekkende boek ‘Corruptible’, dat volgende maand in het Nederlands verschijnt als ‘Macht’.

HUMO Werd u door die dictators met open armen ontvangen?

BRIAN KLAAS «Dat viel best mee. Ik benaderde hen nooit rechtstreeks, maar slijmde me via ondergeschikten naar de top. In Madagaskar vroeg ik een journalist of hij me in contact kon brengen met een minister: ‘Ik hoorde dat u een indrukwekkend netwerk hebt.’ (lacht) Daarna streelde ik het ego van de minister tot hij me bij de toenmalige president Marc Ravalomanana introduceerde. Je kunt je niet voorstellen hoe corrupt die was. Niet lang na onze ontmoeting in 2009 werd hij afgezet. Later praatte ik in andere landen met coupplegers en folteraars, maar ook met gefolterden.»

HUMO Abhisit Vejjajiva, van 2008 tot 2001 de premier van Thailand, hebt u zelfs zeven keer ontmoet. U vond hem zeer charmant, maar u noemt hem tezelfdertijd een massamoordenaar.

KLAAS «Ik vond hem inderdaad charmant. Hij heeft in Oxford gestudeerd en was in Eton een klasgenoot en vriend van Boris Johnson. Vejjajiva komt zeer vriendelijk over, maar in mei 2010 gaf hij wel de ordetroepen het bevel om tijdens een demonstratie met scherp te schieten: 99 betogers werden afgemaakt.

»Soms slagen corrupte politici erin de macht te veroveren in een democratie omdat ze zich zo charmant gedragen. Ze winden iedereen om hun vinger. Zelfs na zeven ontmoetingen blijf ik Abhisit een toffe kerel vinden. Hij is slim, vertelt interessante dingen én heeft een geweldig gevoel voor humor. Maar telkens als ik hem zag, bedacht ik ook dat die vriendelijke man verantwoordelijk is voor de dood van 99 mensen. Dat aantal halen de meeste seriemoordenaars niet.

»Toen ik mijn vrienden in de pub over mijn ontmoetingen met dat soort leiders vertelde, zeiden sommigen: ‘Ik had ooit zo’n baas.’ Ik vroeg me af of die bazen dan van hetzelfde kaliber waren als Ravalomanana of Vejjajiva. Wordt iemand president of CEO omdat hij een bully en een schurk is? Of verandert de macht hem in een hebzuchtige killer?»

HUMO Sommige bully’s raken op democratische wijze verkozen, zoals president Donald Trump.

KLAAS «Inderdaad. Vlak na zijn verkiezing in 2016 keerde ik terug naar de VS om mijn ouders te bezoeken. Ik stapte de aankomsthal van de luchthaven binnen en dacht: veel mensen die ik nu zie, hebben voor die man gestemd. Dat gaf me een wrang gevoel. Mijn Britse vrienden begrijpen niet hoe Donald Trump ooit verkozen kon raken. Maar veel Amerikanen die ik ken, praten vandaag nog zijn presidentschap goed. Daar zitten zelfs veel intellectuelen bij. Ook ik begreep eerst niet waar zijn aantrekkingskracht vandaan komt.»

HUMO Zijn charmes kunnen het alvast niet zijn.

KLAAS «Heel wat Amerikanen vinden hem net heel aardig, hoor. Voor een Europeaan lijkt hij een bullebak, wat hij ook is, maar in de ogen van een Amerikaan is hij in zijn rally’s een onvervalste entertainer. Het verontrustende is dat ze hem daarom ook als een geschikte leider zien.»

HUMO Dan moet er toch iets mis zijn met onze invulling van het begrip leiderschap?

KLAAS «Ja. We verlangen naar een entertainer of naar iemand met star power. Maar politiek heeft niets met sterrendom te maken, wel met het verbeteren van de levens van mensen. Als in onze democratie een door ons verkozen leider de mist ingaat, dragen wij daar zelf verantwoordelijkheid voor.»

HUMO Donald Trump duikt in uw boek nergens op.

KLAAS «Dat is heel bewust: ik ben hem kotsbeu (lacht). Tijdens zijn presidentschap heb ik te veel energie aan hem verspild. Ik was Trump-commentator bij CNN en heb ook een boek over hem geschreven, ‘The Despot’s Apprentice’. Door mijn werk voor CNN hebben ik en mijn ouders veel doodsbedreigingen gekregen. Ik hoop dat Trump over een jaar of vijf een voetnoot in de geschiedenis zal zijn.»

HUMO U bent politicoloog, maar nu ik ‘Macht’ heb gelezen, heb ik de indruk dat u ook bioloog en psycholoog bent.

KLAAS «Als je wilt uitzoeken wat macht met mensen doet, volstaan de politieke wetenschappen niet. Daarvoor heb je ook de biologie en vooral de evolutionaire psychologie nodig. Daarom heb ik niet alleen dictators en andere machtswellustelingen opgezocht, maar ook psycholoog Dacher Keltner van de universiteit van Berkeley. Hij verricht baanbrekend onderzoek naar macht, emoties en de wetenschap achter onze drijfveren.

»In 2003 ontwikkelde hij samen met zijn collega’s Deborah Gruenfeld en Cameron Anderson een nieuwe visie op macht. Volgens Keltner gaan mensen met macht zich als gokkers gedragen. Ze hebben de neiging om steeds meer doelen na te streven en steeds meer risico’s te nemen. Net als gokkers vinden ze: wie niet speelt, wint nooit. Macht geeft ze het zelfvertrouwen dat ze zúllen winnen. De machtelozen zijn voorzichtig, vermijden risico’s en proberen het weinige wat ze bezitten zoveel mogelijk te beschermen. Keltner onderbouwt zijn theorie met indrukwekkend veldonderzoek. Hij onderhoudt goede contacten met de machtigen van vandaag, de techondernemers en CEO’s van Silicon Valley. Tezelfdertijd vormen ze zijn studiemateriaal.

»Ik ging ook te rade bij gerenommeerde wetenschappers als primatoloog Frans de Waal. Van hem wilde ik weten of machtige mensen zich net zo gedragen als machtige chimpansees.»

HUMO En doen ze dat?

KLAAS «In een ver verleden wel, nu niet meer. Dominantie bij apen en andere dieren wordt bepaald door grootte en kracht. Bij de primitieve mens was dat ook lang zo: de grootste en sterkste mannen waren de machtigste. Kleinere tegenstanders konden ze makkelijk fysiek uitschakelen, maar in de loop der tijden hebben we steeds gesofisticeerdere wapens ontwikkeld. Daarnaast begonnen we land te verbouwen en stichtten we gemeenschappen, waar we niet langer met de vuisten om voedsel vochten. Kleinere mensen, zowal mannen als vrouwen, konden voortaan ook machtig worden.»

Bart De Pauw

HUMO Wat voor type mens wil macht verwerven?

KLAAS «Jammer genoeg vooral de foute figuren. De vijfhonderd machtigen die ik heb geïnterviewd, waren allemaal speciaal. Sommigen waren aangenaam in de omgang, anderen ronduit angstaanjagend. Een paar waren excentriek, en meer dan één had geen geweten. Er zat geen enkele Jan Modaal bij.»

HUMO U hebt dictators, premiers en presidenten bezocht die misbruik hadden gemaakt van hun macht. Dan is het toch niet verwonderlijk dat er geen brave jongens bij zitten?

KLAAS «Dat klopt, maar hoeveel alledaagse CEO’s en ondernemers kent u? Denk eens aan Jeff Bezos, Bill Gates of Mark Zuckerberg. Iemand als Elon Musk is toch een zeer bizarre man? Waarom was hij niet tevreden met 10 miljard dollar en wilde hij veel meer? Hetzelfde geldt voor veel presidenten: waarom volstaat één termijn nooit, maar willen ze het liefst levenslang aanblijven, zoals Vladimir Poetin?»

HUMO Omdat macht verslavend is?

KLAAS «Dat is ze zeker. Neurowetenschappers hebben gezien hoe macht de chemie in onze hersenen verandert. Ze is een drug die een invloed heeft op ons denken, handelen en oordelen. De Amerikaanse ondernemer Andrew Yang deed begin 2020 als presidentskandidaat mee aan de Democratische voorverkiezingen. Na twee rondes lag hij eruit. Later dat jaar probeerde hij burgemeester van New York te worden. Ook dat is mislukt. Onlangs sprak ik hem over zijn ervaringen. Hij zei: ‘Een jaar lang werd ik door iedereen toegejuicht als ik binnenwandelde. Om al mijn moppen werd gelachen, ook al waren ze tenenkrommend slecht. Ik betrapte mezelf erop dat ik begon te geloven dat ik anders was dan al de rest.’»

HUMO Tv-maker Bart De Pauw viel hier van zijn voetstuk toen bleek dat hij jarenlang vrouwen had lastiggevallen. Ik heb hem in het begin van zijn carrière geïnterviewd en ik herinner me hem als een innemende, vrolijke jongeman. Zou hij door zijn succes en macht anders zijn gaan denken?

KLAAS «Het verhaal van Bart De Pauw is een schoolvoorbeeld van hoe macht een mens kan corrumperen. Ze maakt mensen slechter, ook degenen die het eerst goed meenden. Om hun macht te kunnen behouden, worden sommigen meedogenloos. En macht gaat op den duur je denken beïnvloeden: al wie lager op de ladder staat, is je aandacht amper waard.»

HUMO Vandaar is het maar een kleine stap naar de über-en untermenschen van de nazi’s?

KLAAS «Het is niet zo extreem. De Duitse filosoof Hegel zei dat een slaaf uit lijfsbehoud álles over zijn meester moet weten. Als hij kan anticiperen op wat zijn meester verlangt, vermijdt hij slagen en vernederingen. Dus let hij erg goed op. De meester maakt zich geen zorgen over al die individuutjes onder hem. Dat is misschien een deel van de verklaring voor het gedrag van Bart De Pauw. Het verklaart alleszins ook waarom je baas jouw verjaardag vergeet, terwijl jij de zijne wél onthoudt (lacht).»

Psychopatentest

HUMO Psycholoog Kevin Dutton van Oxford geeft in zijn boek ‘The Wisdom of Psychopaths’ een top tien van beroepen met de meeste psychopaten. Op één staan de CEO’s, gevolgd door advocaten, tv- en radiopersoonlijkheden, verkopers, chirurgen, journalisten, politieagenten, geestelijken, oversten en ambtenaren.

KLAAS «Psychopaten zoeken de macht op, maar dat wil nog niet zeggen dat elke machtige een psychopaat is. Het wordt wel gevaarlijk als de psychopaat zeer hoog scoort op de zogenaamde donkere driehoek: ze combineren dan de karaktereigenschappen van de narcist, de psychopaat en de machiavellist. Ze missen empathie, barsten van de eigenwaan en vinden alle middelen geoorloofd om hun eigen ster aan het firmament te laten schitteren.

»Er lopen eigenlijk niet zoveel psychopaten rond: ongeveer 0,2 procent van de mensen, dat is één op de vijfhonderd, scoort op de psychopatentest 30 of meer op een maximum van 40. De overgrote meerderheid van de bevolking scoort tussen 0 en 2. Ter vergelijking: seriemoordenaar Ted Bundy had 39.

»Bij de machthebbers liggen de verhoudingen anders. Uit een studie blijkt dat vier op de honderd bedrijfsleiders meer dan 30 scoren. En in de toppolitiek en aan de top van het bedrijfsleven vind je honderd keer méér psychopaten dan bij de doorsneebevolking. Het vervelende is dat veel psychopaten uitstekende charmeurs zijn. In onze samenleving vormen zij een grote bedreiging.»

HUMO Omdat psychopaten er meer dan ooit in slagen zich in alle mogelijke geledingen een weg naar de top te banen?

KLAAS «Precies. Het meest verontrustende is dat wij zelf het bedje voor hen spreiden. We hebben onze maatschappij zo ingericht dat de grootste psychopaten vrij spel krijgen. Het leiderschap ligt voor het grijpen voor wie zichzelf het best kan verkopen. Niet alleen bij sollicitatie- en promotiegesprekken, maar ook bij verkiezingen. Stel: je bent heel bekwaam in je vakgebied én onomkoopbaar, maar je bent ook extreem verlegen en introvert. Denk je dat je het ooit tot de top van het bedrijf zult schoppen? Nee, toch? Introverte persoonlijkheden gedijen slecht in een omgeving waar een grote mond en gladde praatjes iemands succes bepalen.

»Ik vraag me ook af hoe het kan dat iemand premier van het Verenigd Koninkrijk kan worden zonder dat hij psychologisch getest is. Alsof de wijsheid van de kiezers voldoende is om een kerel als Boris Johnson het land te laten leiden. In de VS is zelfs een realitytv-ster verkozen geraakt! We weten inmiddels waar dat op is uitgedraaid. We moeten dus dringend op zoek naar manieren om ons te laten leiden door mensen die níét in macht geïnteresseerd zijn. Mensen voor wie macht een last is en niet iets waarop ze kicken.»

HUMO Zij moeten zich dus opofferen voor het hogere doel?

KLAAS «Ze kunnen het ook beschouwen als een soort gemeenschapsdienst. Dat zou echt leiderschap moeten zijn: ‘Ik dien de samenleving, ook al vind ik het niet leuk.’ Veel politici zijn nooit als vrijwilliger actief geweest. Ze hebben eerst carrière gemaakt als ondernemer. Nadat ze veel geld verdiend hadden, gingen ze in de politiek om zo in de schijnwerpers te kunnen staan. Politieke partijen zouden die tafelspringers beter links laten liggen. Het parlement heeft vooral nood aan integere volksvertegenwoordigers, in plaats van aan op geld en macht beluste opportunisten.»

HUMO Maakt een zichzelf wegcijferende introvert wel kans tegen een welbespraakte, charmante en charismatische psychopaat in een verkiezing?

KLAAS «Ik weet dat het utopisch klinkt, maar waarom geven we het geen kans? Wat houdt politieke partijen tegen om op zoek te gaan naar degelijke, onkreukbare kandidaten, in plaats van de roeptoeters en populisten ruim baan te geven? Het geeft niet als ze verliezen, want dan hebben we tenminste geprobeerd het tij te keren. En wie weet, zit er tussen de onbaatzuchtigen iemand die ook rad van tong is en toehoorders kan begeesteren.»

HUMO Hebt u er zelf ooit aan gedacht om in de politiek te gaan?

KLAAS «Vóór ik naar Engeland ben uitgeweken, heb ik als adviseur meegewerkt aan de verkiezingscampagne van de Democraat Mark Dayton voor het gouverneurschap van Minnesota. Hij raakte verkozen, maar ik was gedegouteerd door het geld dat in die campagne omging. Toen wist ik zeker dat de Amerikaanse politiek niets voor mij is. Nu leef ik in een land waar ik niet kan stemmen, dus hoef ik me ook niet op te offeren (lacht).»

HUMO Wereldwijd staan er steeds meer autoritaire leiders aan het roer. Ligt u daar wakker van?

KLAAS «Ik vind het een zeer beangstigende ontwikkeling. Ik ben heel pessimistisch over onze democratie: de politiek is een smerige wereld geworden. Maar ik ben minstens even bezorgd over de steile opgang van CEO’s als Elon Musk, Jeff Bezos en Mark Zuckerberg. De macht raakt steeds meer geconcentreerd bij een kleine groep mensen. Elon Musk is 300 miljard dollar waard, en de economie van Madagaskar, een land met 28 miljoen inwoners, 10 miljard dollar. Die verhouding is toch grotesk? De economische en politieke macht van dat handvol superrijke individuen wordt zwaar onderschat. De machtsconcentratie en de ongelijkheid in de wereld gaan in een rotvaart de verkeerde kant uit. Toch blijf ik geloven dat we het in het algemeen goed met elkaar voorhebben.»

HUMO U hebt ‘De meeste mensen deugen’ van Rutger Bregman gelezen?

KLAAS «Zeker. Hij reconstrueert daarin het verhaal van zes tienerjongens die in 1965 op een verlaten eiland in de Tonga-archipel waren gestrand. Door samen te werken konden ze er overleven en vijftien maanden later werden ze gered. Dat klinkt helemaal anders dan in de romanklassieker ‘Lord of the Flies’ van William Golding, waarin op een eiland gestrande tienerjongens elkaar afmaken.

»Rutger Bregman heeft gelijk: de meeste mensen zijn goed. Ik mocht dat tijdens de research voor mijn boek zelf ondervinden. Ik raakte dikwijls in de penarie, maar ik werd altijd geholpen door gewone mensen. Zo werd ik in West-Afrika beroofd door een kerel met een machete, maar voorbijgangers hebben me toen gered.»

Groepsseks

HUMO De meeste machtswellustelingen die u hebt ontmoet, zijn mannen. De grote uitzondering is Ma Anand Sheela, de rechterhand van de in 1990 gestorven sekteleider Bhagwan.

KLAAS «Ik heb haar in 2019 gesproken in het pittoreske Zwitserse dorpje waar ze een zorgcentrum voor mensen met mentale problemen leidt. Op haar 23ste is ze vanuit de VS naar India gereisd en in de ban van Bhagwan geraakt. De goeroe was een grote fan van urenlange groepsseks met zijn discipelen. Sheela werd in 1981 Bhagwans persoonlijke secretaresse, en hij stuurde haar naar de VS om een nieuw hoofdkwartier voor zijn sekte te zoeken, vanwaaruit hij de rest van de wereld zou veroveren. Ze kocht een landgoed niet ver van Antelope, een dorp met amper veertig inwoners in de staat Oregon. Bhagwan en zijn discipelen verhuisden naar de Rancho Rajneesh, maar de dorpelingen vonden die in het rood geklede weirdo’s maar niets. Amerikaanse hippies waren wel wild van Bhagwan en het duurde niet lang of de sekte telde duizenden leden. Sheela kreeg het idee om mee te doen aan de gemeenteraadsverkiezingen, Bhagwan won zonder moeite en nam de macht in Antelope over. Het dorp werd herdoopt in Rajneeshpuram en de belastingen van de oorspronkelijke dorpelingen werden verdriedubbeld.

»Sheela raakte machtsdronken, kocht vliegtuigen en helikopters en richtte Air Rajneesh op. Ze bouwde een media-imperium uit en trok de wereld rond als ambassadrice van Bhagwan. Ze werd een cultfiguur en een beroemdheid. Maar ze gedroeg zich steeds meedogenlozer en probeerde haar tegenstanders uit te schakelen door op grote schaal voedsel in restaurants te besmetten met salmonella. Duizend mensen werden ziek. In 1985 werd ze veroordeeld tot twintig jaar cel, maar na vier jaar werd ze vrijgelaten en op het vliegtuig naar Zwitserland gezet.»

HUMO Heeft ze haar leven gebeterd?

KLAAS «Ik mag hopen van wel, maar ze blijft de grootste bioterrorist uit de Amerikaanse geschiedenis. Ze heeft geprobeerd van het toen pas ontdekte hiv een massavernietigingswapen te maken. De Zwitserse overheid ziet er blijkbaar geen graten in dat ze nu een opvanghuis leidt.

»Sheela heeft me daar wel hartelijk ontvangen, ze leek helemaal niet op het monster dat ze volgens de procesverslagen was. Ze stond me aan de voet van de heuvel op te wachten met stokbroden onder haar arm. Ik stond als aan de grond genageld: ze was zo vriendelijk en aardig.»

HUMO U merkte niets van de machtsgeile en moordzuchtige Ma Anand Sheela van vroeger?

KLAAS «Toch wel. Uit alles wat ze vertelde, klonk nostalgie. Ze vond het heerlijk om over de belevenissen van de Bhagwansekte te praten. Ze verlangde duidelijk terug naar dat verleden. In haar slaapkamer hingen twee portretten: één van Bhagwan en één van haar ouders.

»Maar toen ik haar confronteerde met het bewijsmateriaal dat op haar proces was aangedragen, zei ze: ‘Denk ervan wat je wilt.’ Ik vroeg: ‘Betwist je dat dan?’ Ze antwoordde: ‘Iedereen mag over mij zeggen wat hij wil.’ Ik probeerde nog eens: ‘Er bestaan geluidsopnames waarop je het over je pogingen tot gifmoord hebt.’ Ze bleef ontkennen: ‘Daar is niets van waar. Laat het verleden rusten.’ Ik begrijp niet dat een vrouw van 72 de waarheid blijft ontkennen. Ze kreeg het niet over haar lippen om toe te geven dat ze fouten heeft gemaakt. De machiavellist in haar is nog lang niet dood.»

HUMO Tot slot: één hoofdstuk in uw boek is gewijd aan onze koning Leopold II.

KLAAS «Ik vind Leopold II erg fascinerend, omdat hij tezelfdertijd een hervormer en een massamoordenaar was. Toen hij in 1865 als jongeman van 31 jaar de troon besteeg, was de slavernij in Amerika net afgeschaft. De verwachtingen van progressieve Belgen waren hooggespannen en de eerste jaren stelde hij hen niet teleur. Onder zijn bewind openden gratis basisscholen de deuren, werd het algemeen kiesrecht voor mannen ingevoerd en werd de wetgeving op de kinderarbeid verstrengd. Hij riep de zondag uit tot vrije dag voor iedereen. Hij liet statige overheidsgebouwen optrekken en fraaie parken aanleggen, en kreeg als bijnaam Koning Bouwheer.

»Als hij het daarbij had gelaten, was hij wellicht de geschiedenisboeken ingegaan als een wijze vorst. Maar tegelijkertijd lijfde hij Congo in als zijn persoonlijke wingewest, waar hij zich als een hebzuchtige barbaar gedroeg. De schatting van het aantal doden dat hij op zijn geweten heeft, schommelt tussen twee en twaalf miljoen. De plundering van Congo bracht hem 1 miljard euro op. Leopold II was niet alleen een Koning Bouwheer, maar ook een Koning Slachter.»

‘Macht’ van Brian Klaas verschijnt begin maart bij Nieuw Amsterdam.