Protserige jachten en voetbalclubs: hoe machtig zijn de Russische oligarchen?

Niet alleen Rusland wordt economisch aangepakt vanwege zijn invasie in Oekraïne; ook zogenaamde oligarchen hebben sancties opgelegd gekregen. Wie zijn deze oligarchen en hoeveel macht hebben ze werkelijk?

Vorige week legden de westerse mogendheden sancties op aan zeven Russen: hun tegoeden worden bevroren. In 2018 kregen 24 zogeheten oligarchen al vergelijkbare sancties opgelegd. Volgens het Amerikaanse ministerie van Financiën ‘gebruiken deze elites hun nabijheid bij de Russische president Poetin om Rusland te plunderen, zichzelf te verrijken en hun familieleden naar de hoogste posities van de macht te tillen, ten koste van de Russische bevolking’. De Amerikanen noemen Rusland een ‘kleptocratie’, een land met een dievenregime. Naast de individuen werden ook tientallen banken en andere financiële instellingen sancties opgelegd.

Waar komen die oligarchen vandaan?

Oligarchen zijn, in de Russische variant, de bastaardkinderen van het communisme en het kapitalisme. Toen de laatste Sovjet-leider Michail Gorbatsjov eind jaren tachtig de teugels van het centraal geleide economische systeem liet vieren, wisten sommige handige jongens met connecties in de communistische partij gebruik te maken van de beperkte vrijheid door bijvoorbeeld westerse computeronderdelen of spijkerbroeken te importeren en voor veel geld te verkopen op de zwarte markt.

Sommige van deze ondernemers en apparatsjiks stonden hierna perfect voorgesorteerd in de jaren negentig, toen president Boris Jeltsin de staatseigendommen via een schoktherapie privatiseerde. Olie- en gasvelden, hoogovens en aluminiumsmelterijen en duizenden andere Sovjet-fabrieken werden via zogeheten vouchers over de bevolking verdeeld. Deze bonnen konden in principe worden ingewisseld voor aandelen, maar de meeste Russen zagen na zeventig jaar communisme niet wat dat opleverde en hadden liever brood op tafel. Dus verkochten ze de papiertjes aan opkopers die langs de deuren gingen en een paar roebel boden voor zo’n stukje kapitaal. Op die manier belandden de productiemiddelen voor een fractie van hun eigenlijke waarde in handen van een klein groepje dat wel wist hoe het kapitalisme werkte. De immense rijkdommen die ze zo vergaarden, leverden hun ook macht in het Kremlin en de haat van het volk op.

Zijn oligarchen altijd Russisch?

Het woord oligarchie komt uit het oud-Grieks en is een samentrekking van ‘weinigen’ en ‘heerschappij’ (zie ook: monarchie). Het is dus een etiket dat op elke staatsvorm kan worden geplakt waarbij de macht in handen van een elite is. Het middeleeuwse feodale systeem van adel en horigen was een oligarchie, maar ook het huidige Amerikaanse systeem, waarin macht en rijkdom nauw verstrengeld zijn, kan een oligarchie worden genoemd. Toch hebben Nancy Pelosi en Mitch McConnell geluk: het woord ‘oligarch’ wordt bijna exclusief gebruikt voor profiteurs uit de voormalige Sovjet-Unie.

In hoeverre heeft Poetin hen nodig?

De oligarchen uit de jaren negentig vormen één pilaar van het regime van Vladimir Poetin. Zolang zij zich loyaal aan hem verklaren, en zij met hun bedrijven af en toe hand- en spandiensten verlenen voor zijn projecten – zoals de verbouwing van Sotsji, voor de Olympische Winterspelen van 2014 – worden zij gedoogd. Wie zijn hand overspeelt, bijvoorbeeld met kritiek op het regime of eigen politieke ambities, wordt onschadelijk gemaakt. Zo werd olietycoon Michail Chodorkovski in 2005 voor acht jaar opgesloten in een Siberisch strafkamp, en werd autohandelaar Boris Berezovski in 2013 dood in zijn Londense appartement aangetroffen, met een strop om zijn nek. Of het moord of zelfmoord was is nooit duidelijk geworden.

Daarnaast is er sinds Poetins aantreden een nieuw groepje oligarchen opgestaan. Daarvan wordt de harde kern gevormd door oude vrienden van Poetin uit zijn tijd in St. Petersburg en bij de KGB. Dit zijn onder meer de bazen van oliemaatschappij Rosneft en gasbedrijf Gazprom. In haar boek Putin’s People. How the KGB took back Russia and then took on the West beschrijft de Britse journaliste Catherine Belton dat deze kliek van zo’n tien mannen al voor het einde van het communisme miljarden dollars uit de Sovjet-Unie wegsluisde naar buitenlandse bankrekeningen. Sindsdien is dat niet minder geworden.

Het zijn deze mannen, op het snijvlak van politiek en economie, die Poetin het hardst nodig heeft om zijn machtsbasis en financiële positie (zijn vermogen wordt geschat op 200 miljard) verder te versterken.

Doen de sancties hen pijn?

Voor de Russische oligarchen is status, misschien nog meer dan voor de gemiddelde miljardair, een belangrijke drijfveer – en status is voor hen vooral een materiële kwestie. ‘Geld is voor hen een spiritueel ding’, zei Alexander Lebedev, een oligarch die filantroop werd. Vandaar de behoefte aan protserige jachten, voetbalclubs en optrekjes in Parijs, Londen en New York. Volgens Edward Fishman, een voormalige diplomaat bij het Amerikaanse ministerie van Buitenlandse Zaken die betrokken was bij eerder sancties, is het daarom ‘essentieel’ om die rijkdom te raken. Tegen The Washington Post zei hij echter ook dat hij niet weet welk effect dat heeft. ‘Stevige agitatie bij de Russische elite kan Poetins afweging van kosten en baten veranderen’, zei hij. ‘Niemand weet hoe je hem precies kunt beïnvloeden, maar we moeten alles proberen.’

LONDEN | Oligarchen in Groot-Brittannië

Londen heeft zijn eigen Rode Plein. Eaton Square is de naam. Blauwe bordjes geven de namen van oud-bewoners aan, onder wie Vivien Leigh, Frederic Chopin en koningin Wilhelmina. In de afgelopen vijftien jaar hebben meerdere Russische superrijken de negentiende-eeuwse panden gekocht, onder wie Roman Abramovitsj. Vandaar de naam Red Square. Russen zijn alleen geïnteresseerd in de duurste plekken, zoals Kensington Gardens, Bishop’s Avenue en alle zogeheten ‘garden squares’ in de sjieke wijk Belgravia.

Russisch geld is de reden dat Londen in 2007 de koppositie van New York overnam als favoriete vestigingsplaats voor de superrijken. Het leidde tot de bijnaam Londongrad, eveneens de titel van een boek over de oligarchen in Londen. Van de Britse overheid was bekend dat het geen vragen stelt bij de herkomst van al dan geld. Deze schimmige praktijken worden al jaren aangekaart door de Russische anti-corruptieactivist Roman Borisovitsj met zijn KleptoTours, rondleidingen langs de panden van Poetins vertrouwelingen.

Aan die praktijk komt nu een einde, zo heeft Boris Johnson beloofd. Een speciale kleptocratie eenheid gaat precies uitzoeken waar het Russische geld zich bevindt en wie, achter een rookgordijn van BV’s, de uiteindelijke eigenaren zijn van de dure panden. Voor Johnson’s Conservatieve Partij is dit een netelige kwestie omdat ze mede worden gefinancierd door Russisch geld. De premier benadrukte dat niet elke Rus op het eiland een schurk is. Een van zijn beste vrienden is de door hem in het Hogerhuis geplaatste miljonair Jevgeni Lebedev.

De Britse regering is van plan om villa’s te onteigenen van oligarchen die van corruptie zijn beticht of banden hebben met Vladimir Poetins bewind. Dat hebben enkele Britse zondagskranten gemeld. Minister van Volkshuisvesting Michael Gove zat afgelopen zondag een spoedberaad voor over zulke maatregelen. Sinds 2016 hebben verdachte Russen onroerend goed ter waarde van omgerekend 1.8 miljard euro gekocht in de Britse hoofdstad.

Patrick van IJzendoorn

NEW YORK | Oligarchen in de Verenigde Staten

Eens in de zoveel tijd, wanneer het Kremlin zich van zijn slechtste kant laat zien, duikt in de Verenigde Staten de vraag op: wat vinden wij eigenlijk van de oligarchen? ‘Ik beschouw Russische oligarchen als een probleem’, zei Bill de Blasio, destijds burgemeester van New York, toen Rusland in 2017 de Amerikaanse verkiezingen probeerde te beïnvloeden.

Maar De Blasio wist ook niet wat hij aan moest met al die Russische miljardairs in zijn stad, die voor miljoenen aan vastgoed kopen en zo de huizenprijzen voor New Yorkers de hoogte in drijven. Ze wonen in chique herenhuizen aan Park Avenue en Fifth Avenue, kijken vanuit hun penthouses aan het water uit over de skyline van Manhattan. De Blasio: ‘Had ik maar een wet of aanpak die daar iets tegen kon doen.’

De Verenigde Staten staan erom bekend weg te kijken van de schimmige praktijken die kleven aan deze groep, ten faveure van al het geld dat de oligarchen uit Rusland meenemen en er uitgeven. Nu Poetin een oorlog is begonnen in Oekraïne, staat die houding ter discussie. Het ministerie van Financiën deelde vrijdag namen van Russen die ze gaan sanctioneren, onder wie een voormalig KGB-leider en directeur van een diamantmijn. ‘Ze hebben invloed op het beleid dat leidde tot de invasie van Oekraïne’, zei Janet Yellen, de minister van Financiën.

Op zaterdag kondigden de VS de lancering aan van een ‘trans-Atlantische taskforce’ die op zoek gaat naar de jachten, luxe appartementen en geld van aan Poetin-gelieerde oligarchen. Het Witte Huis wil Poetin het liefst ook rechtsreeks sanctioneren, maar zijn rijkdom is verborgen.

Veel Amerikanen hopen dat de oligarchen die in hun land wonen hard worden getroffen. ‘Trek de studentenvisa van de Russische oligarchenkinderen in!’ kopte het conservatieve tijdschrift National Review woensdag: als Russische oligarchen meeknikken met Poetin mogen Amerikaanse universiteiten ‘de rode loper niet uitrollen voor hun kinderen’.

De oligarchen kunnen zomaar de ‘achilleshiel van Poetin’ blijken, oppert columnist en hoogleraar Paul Krugman donderdag in The New York Times. Hen nog harder aanpakken zou dé Amerikaanse strategie kunnen zijn om de druk op Rusland te vergroten. Maar dat betekent ook snijden in eigen vlees: Russisch geld zit overal. ‘Kan de democratische wereld die uitdaging aan? Dat zal de komende maanden moeten blijken.’

Maral Noshad Sharifi

(VK)