Rammstein: 'Als je wilt entertainen, ben je niet met kunst bezig. Wij willen provoceren'

‘Smakeloos’, ‘onverdraaglijk’. Het zijn twee van de mildere reacties op de trailer van ‘Deutschland’, de single die Rammstein onlangs de wereld instuurde en die de oude wonden binnen de Duitse samenleving ogenblikkelijk openreet. Ook na 25 jaar weet de Tanzmetallband de gemoederen dus nog als vanouds te beroeren. ‘Dat doen we bewust, we willen mensen aan het denken zetten.’ De eerstvolgende poging daartoe: deze woensdag in het Brusselse Koning Boudewijnstadion.

De bizarre aantrekkingskracht van Rammstein ligt in de al even bizarre vriendschap tussen Till Lindemann en Christian ‘Flake’ Lorenz: de combinatie van het harde en het zachte, de woesteling en de clown, de heer en de knecht. Op het podium spelen ze hun sadomasochistische rol, achter de scène delen ze dezelfde kleedkamer. Als de tourmanager vraagt of ze namen hebben voor de gastenlijst, krabbelt Lindemann een lijstje vol. Flake geeft niet eens een briefje af. Hij verwacht geen gasten. Hij vraagt zich af hoe warm het water in de fles zou zijn, denkt na of hij een cola light zou drinken, of hij zich al moet omkleden voor het concert, of hij niet beter nog even gaat plassen, en wat hij überhaupt nog kan doen terwijl de zaal volloopt.

Ooit vroeg zo’n vrouw aan Flake wat hij eigenlijk deed van beroep. En een taxichauffeur die hem naar de concerthal bracht, dacht dat Flake een grapje maakte toen hij zei dat hij er kwam optreden. ‘Nee nee, kameraad! Vandaag treedt Rammstein hier op, verkoop je praatjes ergens anders.’

Dat soort dingen beschrijft Flake allemaal in zijn autobiografische boek ‘Heute hat die Welt Geburtstag’ (‘Vandaag is de wereld jarig’), de opvolger van ‘Der Tastenficker’ (‘De toetsenneuker’ – zoals keyboardspelers in de DDR werden genoemd). Het is een geniaal boek: evenzeer tourneeverslag als schelmenroman, een bespiegeling over het leven, een monologe intérieur van de artiest, een verzameling anekdotes en een melancholische zoektocht naar vervlogen tijden. Met verbazing ziet Flake zichzelf door vreemde steden lopen, onbekenden ontmoeten, reizen met de bus of het vliegtuig, of in een hotelkamer zitten. Hij beschrijft hoe hij zijn gevoel voor tijd verliest, wat hij denkt en doet en voelt terwijl hij met Rammstein op het podium staat.

Het is ook een boek over een muzikant die opgegroeid is in Oost-Berlijn, die zichzelf in de DDR als punk beschouwde, eerst in bluesgroepjes speelde, daarna bij Feeling B en uiteindelijk gevraagd werd om met een aantal vrienden mee te repeteren. ‘Vijf kwaaie kerels in het schemerdonker.’ De zanger van dat groepje was Till Lindemann, ‘eigenlijk was hij trommelaar in een vrolijk bandje’. Juist daarom ‘vond ik hem zo geweldig, hoewel of juist omdat hij in niets op een normale drummer leek.’ Flake bleef bij de groep. Je blijft bij een band, schrijft hij, zolang ze je niet expliciet zeggen dat je kunt ophoepelen. Niemand heeft dat de afgelopen 25 jaar tegen Flake gezegd. Met het masker van de nar op brengt Flake in zijn boek een zeer openhartig verslag over het circus van de rockwereld.

Zijn tegenvoeter, kwelduivel en vriend Till Lindemann schrijft naast de teksten voor Rammstein ook gedichten. In 2003 verscheen de anthologie ‘In stillen Nächten’ (‘In stille nachten’): korte, eenvoudige, kernachtige gedichten, soms met woordspelingen zoals in ‘11 uur 30’: ‘Ik voel dus / Helaas ben ik.’ Je hoort het wrange van zijn gezang in het gedicht ‘Liefde’: ‘In stille nachten huilt een man / Omdat hij zich herinneren kan.’

De gespierde dondergod is tegelijk een minnezanger, een zwarte romanticus: ‘’s Nachts in mijn droom / Sta je voor mij / Neemt mijn hand / En leidt me weg van hier.’ De gedichten hebben weinig angstaanjagends, zijn niet brutaal of gewelddadig, en zonder enige ironie. Lindemann is aandoenlijk in zijn eenvoud als hij schrijft: ‘Wat voelt het goed / Als iemand je kunst begrijpt.’ Hij doet zich ongegeneerd voor als de onbegrepen, miskende kunstenaar. Als je het boek van Flake goed leest, is Till Lindemann helemaal niet de razende, akelige hufter die hij speelt op het podium. Maar weet hij die rol wel virtuoos te spelen.

De eloquentie van Flake, de sobere poëzie van Lindemann: Rammstein is op zich al een merkwaardige band, maar dat is het helemaal door de zo uiteenlopende teksten van de keyboardspeler en de zanger.

Deutschland

Een meer dan twaalf meter lange lucifer op een truck: het is de promostunt voor de Rammstein Lucifer Trucktour. Het zevende studioalbum van de band, kortweg genaamd ‘Rammstein’, en de bijhorende videoclips hebben heel wat heisa veroorzaakt.

Richard Z. Kruspe gebruikt geen lucifers, maar een aansteker. Hij heeft geposeerd voor de fotograaf, nu steekt hij een Marlboro op en zet het raampje van de kleine schminkruimte open.

Richard Z. Kruspe «Ik denk dat we met dit album weer op het punt zijn aanbeland waar we destijds zijn begonnen. De cirkel is rond, inhoudelijk én muzikaal. Het is het einde, maar ook een nieuw begin. Het enige wat ik mis op de plaat, is een positief element, een teken van hoop. Maar misschien is dat er gewoonweg niet. Daar kan wel verandering in komen. De wereld verandert immers snel.»

In het voorjaar van 2018 is Rammstein met ongeveer dertig nummers naar Zuid-Frankrijk gereden, naar de opnamestudio in Saint-Rémy-de-Provence. Hun producer was Olsen Involtini, de Leonardo da Vinci van de Berlijnse muziekscene, die op concerten van Rammstein al langer het geluid verzorgt. Uiteindelijk heeft Involtini de plaat ook gemixt, nadat de mix van de Amerikaan Rich Costey niet had overtuigd.

Kruspe «Rammstein heeft het gehad met de elementen vuur, water en aarde. Als we spelen is alles altijd zeer levendig, explosief, intens. Wat ontbreekt is een zekere lichtheid. Het vierde element: de lucht. En daar heeft Olsen bij dit album voor gezorgd.»

Je hebt inderdaad het gevoel een nieuwe klank te horen. Iets transparanters, minder puur spierballenvertoon en metalgeweld. De humor, de afwisseling, de spectaculaire acteerprestaties, de overdonderende esthetiek waarmee Rammstein zich zo duidelijk profileert was lange tijd alleen te vatten voor wie keek naar de videoclips en de waanzinnige optredens. Door de jaren heen is deze dimensie ook in de muziek hoorbaar beginnen te worden.

Aan één bepaald nummer is tijdens het oeverloze werkproces voor dit album al heel vroeg veel aandacht besteed: een eerder rustige, dansbare, klassieke Rammstein, bovendien op een heel eigen manier bijzonder melancholisch. ‘Mutter!’ had Kruspe er in de eerste demoversie bij gezongen; hij dacht aan zijn familie toen hij het nummer schreef. Dat was één mogelijke interpretatie. Probleem: sinds 2001 heeft Rammstein al een nummer dat ‘Mutter’ heet.

Christoph Schneider (drummer) «Toen kwam ineens iemand op het idee: laat ons toch Deutschland zingen en er een Duitslandlied van maken. Toen die knoop was doorgehakt, werd het natuurlijk moeilijk: is dat wel iets voor ons, een lied over Duitsland? Wat zal ons publiek daarvan vinden? Het is niet simpel om zo’n zwaar beladen onderwerp in zo weinig woorden recht te doen. Maar Till is erin geslaagd.»

undefined

undefined

'Drummer Christoph Schneider: 'Eerlijk gezegd had ik niet verwacht dat de scène zoveel commotie zou veroorzaken. We spotten met niets en maken niemand belachelijk.''

Het nummer ‘Deutschland’ heeft intussen niet veel uitleg meer nodig. Begin mei was het alleen al op YouTube bijna 45 miljoen keer gedownload en op Spotify is het al zo’n 21 miljoen keer afgespeeld. Er werd in bijna alle kranten en tijdschriften over geschreven en op iedere fuif, in cafés, tijdens picknicks of op fietstochtjes werd erover gediscussieerd. En net als de discussie stilviel, was er weer iemand die op play drukte. En dan was alweer ‘Deutschland’ te horen, in Lindemanns diepe grafstem: ‘Deine Liebe ist Fluch und Segen / Deutschland, meine Liebe kann ich dir nicht geben.’

De reden waarom juist Rammstein met een lied over Duitsland zoveel ophef veroorzaakt, ligt voor de hand. Kenners herinneren zich de ophef rond de ‘Stripped’-videoclip 22 jaar geleden, waarvoor fragmenten uit Leni Riefenstahls nazipropagandafilm ‘Olympia’ gebruikt werden. Het gaat om de vraag waarom totalitaire kunst zoveel reactie uitlokt, en even goed om de vraag hoe vaak en hoe expliciet kunstenaars zich moeten distantiëren van het extremisme dat aan hun werk wordt toegeschreven door mensen die er niet veel van afweten.

Midden jaren 90, aan het begin van hun carrière, verzocht Rammsteins platenlabel de band om als voorzorgsmaatregel doorgestreepte hakenkruizen op de achterkant van hun cd-hoezen te laten drukken, om zich duidelijk foolproof op te stellen in een tijd getekend door neonazistisch geweld. Rammstein weigerde: waarom zouden ze zich verontschuldigen voor iets waar ze niets mee te maken hadden? ‘Sie wollen mein Herz am rechten Fleck / Doch sehe ich dann nach unten weg / Da schlägt es in der linken Brust,’ (‘Ze willen mijn hart op de juiste plek / Maar als ik naar beneden wegkijk / Dan slaat het links’) zong Lindemann in 2001 in ‘Links 2 3 4’, een reactie op de affaire rond de Riefenstahl-video. Dat was een noodzakelijk statement.

‘Deutschland’, de nieuwe clip, is ook weer een statement: het antwoord op de vraag hoe een band uit Oost-Berlijn aankijkt tegen een land waarin neonazi’s onder politiebescherming met vlaggen door de straten lopen, Joden weer met de dood worden bedreigd en de vreselijkste bagger gespuid kan worden. De voorbije twee decennia leende Duitsland zich nooit beter als thema voor een Rammsteinnummer als in 2019.

undefined

'We moeten ons maar eens afvragen waarom we bij het thema Duitsland altijd zo snel gepikeerd zijn'

Schneider «Over het inhoudelijke en artistieke kun je natuurlijk van mening verschillen. Maar één ding is duidelijk: we hebben met ‘Deutschland’ een gevoelige snaar geraakt, het heeft veel mensen aangezet tot nadenken en tot actie.»

Art director en regisseur Specter Berlin, een andere grootheid uit de artistieke scene in Berlijn, draaide begin 2019 de videoclip voor ‘Deutschland’, het werd meteen zijn eerste rockvideo.

Specter Berlin «Toen ik het nummer voor het eerst hoorde, had ik meteen last van mijn zenuwlachje: ‘Wow, dat is dus het nummer waar iedereen op gewacht heeft, over de onmogelijke liefdesrelatie met Duitsland!’ De moed van de band om dat als onderwerp te kiezen, vond ik zeer indrukwekkend!

»Maar de video was voor mijn doen een moeilijke bevalling. Ik heb vier, vijf opzetten geschreven en weer verworpen. De verschillende historische settings van tweeduizend jaar Duitse geschiedenis… verschillende verhaallijnen moesten verweven worden, gecombineerd met de zuil van rood licht, die symbool staat voor de tijdstraal van de geschiedenis. Het duurde weken voor ik erin slaagde al die elementen in een vorm te gieten.»

Het was ook Specters idee om vóór de videopremière een teaser op het internet te zetten, waarin een fragment werd getoond uit een scène die zich in een concentratiekamp afspeelt.

In een fragment van 35 seconden zijn bassist Oliver Riedel, gitarist Paul Landers, Lindemann en Lorenz in het gestreepte plunje van de naziconcentratiekampen te zien. Ze hebben een strop om hun hals en zullen zo meteen opgehangen worden. De clip eindigt met het woord ‘Deutschland’, in witte letters op een zwarte achtergrond. Meer is er niet te zien. Een zinnebeeld voor het land dat onlosmakelijk verbonden is met de misdaden van de holocaust, maar tegelijk ook een spectaculaire publiciteitsstunt.

berlin «Voor mij is het van grote symbolische waarde als kunstenaars zich op zo’n manier vereenzelvigen met het leed van slachtoffers. Ik snap niet hoe zoiets tot zoveel onbegrip kan leiden.»

Toen de controversiële trailer op 26 maart online ging, twee dagen voor de video gelanceerd werd, snapten zelfs kenners niet wat de bedoeling ervan was. ‘Ze konden beter optreden in SS-uniformen en in de rol kruipen van diegenen die de krukjes onder de galg omverduwden,’ was de reactie van Christoph Heubner, hoofd van het Internationaal Auschwitz Comité. Hij kon niet vermoeden dat dat juist was wat Rammstein in de volledige videoclip zou doen. De meeste critici, van de Duitse Centrale Raad voor de Joden tot en met de regeringsafgevaardigde voor de bestrijding van het antisemitisme, probeerden niet eens te begrijpen waarover het ging.

Hoe gaan de muzikanten met de beschuldiging om?

Schneider «Eerlijk gezegd had ik niet verwacht dat er zoveel commotie zou ontstaan. Voor mij is het gewoon een sterke scène, die duidelijk maakt wat we met het nummer willen zeggen. We spotten met niets, maken niemand belachelijk, maar juist het feit dat het leden van Rammstein zijn die opgehangen worden, maakt de trailer voor een aantal mensen provocerend. Achteraf hebben we er ook over gediscussieerd of het wel een goed idee was. Hadden we een andere scène moeten kiezen? Maar ik sta nog steeds achter de beslissing.»

Kruspe «Sommige details hadden wellicht beter gekund, maar we wilden eerst en vooral de aandacht trekken van het publiek, en dat is gelukt. Gigantisch veel mensen hebben dankzij deze trailer de video bekeken.»

Toen de videoclip, meer dan negen minuten lang, twee dagen na de trailer publiek werd gemaakt, was het succes overrompelend en nam de kritiek af. Sommige fans vielen voor het visuele spervuur, andere bewonderden het vernuft waarmee Rammstein de Duitse geschiedenis in beeld brengt: enerzijds met veel spektakel, maar tegelijk op een verwarrende en vervreemdende manier.

Reacties uitlokken

Het opzettelijk nemen van de grote risico’s en het totale gebrek aan fijngevoeligheid maken Rammstein juist tot wat ze zijn. Het geeft hun shows iets louterends, iets komisch, het zorgt voor een aantrekkingskracht. Zolang zij de enigen zijn die er schade bij oplopen, houdt Rammstein nergens rekening mee. En in de manier waarop ze dat doen, willen ze gezien worden.

Uiteindelijk gaat Flake Lorenz, de lijkbleke keyboardspeler, in de schminkkamer op zijn stoel zitten. Tijdens de optredens speelt hij de tegenstander van de duivelse vechtersbaas Till Lindemann. Buiten wordt het licht afgesteld en de kledij in de juiste plooi gelegd voor de grote groepsfoto. Om de haverklap doet iemand de deur open en vraagt of Flake meteen kan komen. Hij blijft nog even zitten om een uitgebreide definitie te geven van het concept Rammstein.

Lorenz «Die kwestie met de trailer was belangrijk om het publiek te laten zien hoe snel het vaak reageert, zonder ook maar te weten waarover iets gaat. Het kan ook geen kwaad dat we ons af en toe eens afvragen waarom we bij het thema Duitsland altijd allemaal zo snel gepikeerd zijn. Natuurlijk hebben we deze reactie bewust uitgelokt.»

Maar waarom juist Duitsland? Waarom nu en waarom op deze manier? En waarom zou het thema Duitsland niet gevoelig mogen liggen?

Lorenz «Het nummer drukt onze ambivalente relatie met Duitsland uit, en de clip maakt duidelijk waar dat waarschijnlijk vandaan komt. Natuurlijk wilden we geen banaal en voor de hand liggend nummer maken. Rammstein is niet het soort punkband dat ‘kutpolitie’ roept, of ‘weg met Duitsland!’. We pakken een dergelijk onderwerp creatief aan, in een vorm die speelt met metaforen en die verder gaat dan eenvoudige leuzen.

»Wij zijn opgegroeid als DDR-burgers. Na de val van de muur hield ons land plotseling op te bestaan en werd ons hele leven overhoop gehaald. Men had dieper moeten gaan kijken: gaat het om een persoonlijk probleem van ons, op dit specifieke historische moment? Of is het gevecht om een identiteit iets wat in tweeduizend jaar Duitse geschiedenis steeds terugkeert? Wie goed kijkt, ziet in het verhaal een opeenvolging van geweld, oorlog en leed. Dat is interessant als je tegelijkertijd de populistische bewegingen van nu bekijkt, die zoals vorig jaar in Chemnitz de straat opgaan en ‘Duitsland, Duitsland’ schreeuwen.»

undefined

Dat is inderdaad Rammstein ten voeten uit. Op het eerste gezicht is hun kunst vaak heel concreet en provocerend. Er wordt gejongleerd met beladen begrippen, maar daardoor stelt de band zich ook open voor kritiek. Anderzijds zijn de beelden ook erg gestileerd, geïnspireerd door de mythologie, en dubbelzinnig. Het maakt van Rammstein de groep bij uitstek voor ingewikkelde en explosieve tijden.

Schneider «We willen niet per se mensen choqueren. Een schok is iets verlammends, wekt geen reactie op. Dat willen we niet. We willen provoceren. Mensen aanzetten tot actie, dat is het omgekeerde van amusement. Als je het publiek wilt entertainen, ben je in mijn ogen niet langer met kunst bezig. Dan kun je er net zo goed mee ophouden.»

© Rolling Stone

‘Rammstein’ van Rammstein is uit bij Universal.

Rammstein speelt op woensdag 10 juli in het Brusselse Koning Boudewijnstadion.