Review: Joanna Olczak-Ronikier - In de tuin van het geheugen

In november 1939 loopt de vijfjarige Joanna Olczak vrolijk antijodenversjes scanderend door de straten van Warschau als ze door een bediende van de familie bij de oren naar huis gesleept wordt. Daar maakt haar geassimileerde joodse moeder haar duidel...

In november 1939 loopt de vijfjarige Joanna Olczak vrolijk antijodenversjes scanderend door de straten van Warschau als ze door een bediende van de familie bij de oren naar huis gesleept wordt. Daar maakt haar geassimileerde joodse moeder haar duidelijk dat ze zichzelf beschimpt. 'Ik ben geen jodin! Ik wil geen jodin zijn!', roept het kleine meisje, boos en vernederd.

Meer dan een halve eeuw later vormt de complexe verhouding met de eigen joodse afkomst het onnadrukkelijke leidmotief van 'In de tuin van het geheugen' (De Geus), de meeslepende en ontroerende geschiedenis die Olczak schreef over vier opeenvolgende generaties van haar kosmopolitische familie. Het begint in 1842, als de pragmatische koopmansdochter Julia Kleinman, na de vroege dood van haar vrome man, het joodse geloof mét hem begraaft - voortaan is de familie joods zoals wij vandaag katholiek zijn: alleen op feestdagen en begrafenissen. De daaruit resulterende 'leegte in de ziel' ontvluchten de kinderen door nieuwe idealen na te streven. Ze zien in het socialisme en, later, het communisme, dé weg naar een betere wereld - lees: één waarin hun afkomst irrelevant zal zijn.

Dat 'liefde, zoals bekend, niet altijd wederzijds is', zoals de schrijfster het droogjes samenvat, is de les die keer op keer met pijn en schaamte geleerd wordt. Hoe 'ingeburgerd' haar familie ook was, wat ze ook deden, altijd weer bleven ze joden, en dus ongewenst. Het meest schrijnend is het verhaal van een neefje van de schrijfster: de jonge blonde god Rys Bychowski - het boek bevat ook talloze foto's van de protagonisten - die als vliegenier vanuit Groot-Brittannië meestrijdt voor vaderland Polen. Nog voor hij in mei '44 gedood wordt, is hij al zijn illusies kwijt: als Pool verraden door de wereld - de geallieerde grootmachten sloten een overeenkomst om de Poolse grenzen te wijzigen zonder de Poolse regering te raadplegen - en als jood verraden door de Polen: 'Hitler is weliswaar een klootzak,' zo krijgt hij te horen uit de mond van zijn Poolse medestanders, 'maar hij heeft die joodse kwestie toch maar mooi opgelost!'

Toen Joanna eind jaren zestig van haar moeder het familiearchief erfde, sleepte ze dat jarenlang in twee wasmanden met zich mee, zonder het ooit te bekijken. Het keerpunt was de vondst van een testament waarin haar moeder haar uitgeverij nalaat aan haar dochter. De schrijfster gehoorzaamt aan wat ze aanvoelt als een appèl van gene zijde: ze brengt haar familie - de overledenen en de overlevenden - weer samen op een plek waar ze zich thuis kunnen voelen: bij elkaar, tussen de omslagen van een boek, 'in de tuin van het geheugen'. En daar mag ook de rest van de wereld haar dankbaar om zijn: dit is een fascinerende tijdreis geworden, en een beklijvende bezinning over identiteit en inburgering.