Ruslandkenner over de leugens van Poetin: ‘In Poetins propaganda kunnen Russen per definitie geen nazi’s zijn, want ‘wij hebben van de nazi’s gewonnen’’

Hoe verkoopt Poetin zijn invasie? Ruslandkenner Hella Rottenberg over de drie leugens van de Russische president.

In haar boek ‘Z, hoe Poetin Rusland weer groot wilde maken’ vertelt Rusland-kenner Hella Rottenberg op even beknopte als informatieve wijze over hoe Poetin afstevende op de oorlog met Oekraïne. Wat heeft hij daar de afgelopen jaren over gezegd (en waarom klopt dat niet)?

Leugen nummer 1: Oekraïne is helemaal geen land, het heeft altijd tot Rusland behoord.

HELLA ROTTENBERG «Russen zeggen wel: Poetin slaagde er niet in om ons een grootse toekomst te bezorgen, dus bouwde hij een groots verleden voor ons. Hij grijpt steeds terug op een glorieus verleden, met als hoogtepunt de overwinning op nazi-Duitsland in 1945.

»Hij verwees al naar de vervallen status van supermacht toen hij in 2005 het uiteenvallen van de Sovjet-Unie ‘de grootste geopolitieke catastrofe van de 20ste eeuw’ noemde. Maar in 2014 ontzegde hij Oekraïne zijn soevereiniteit voor het eerst expliciet.»

- Toen annexeerde hij de Krim, en stookte hij in de Donbas en in steden als Odessa en Marioepol.

ROTTENBERG «De pro-Russische president Viktor Janoekovitsj was na een volksopstand naar Rusland gevlucht. Poetin sprak van een fascistische staatsgreep, die een van buiten aangestuurde junta aan de macht had gebracht, daar bedoelde hij natuurlijk de VS mee.

»Bij de officiële annexatie van de Krim, op 18 maart 2014, bracht Poetin in een rede alle thema’s in die ook in 2022 te horen zijn geweest: ‘Rusland kon niet anders, we stonden met de rug tegen de muur’, ‘We zijn één volk’, ‘Kiev is de moeder van alle Russische steden’. En: ‘We moeten miljoenen Russen en Russischtaligen beschermen’ – oftewel: als wij vinden dat die niet goed beschermd worden, dan respecteren wij Oekraïne’s territoriale integriteit niet.

»Hij zei ook dat de annexatie van de Krim niet het begin was van het opbreken van Oekraïne; Rusland had helemaal geen verlangens in die richting.»

Poetins essay ‘Over de historische eenheid van Russen en Oekraïners’ uit 2021 noemt Rottenberg in haar boek ‘een voorbode’ van wat hij van plan was. Poetin betoogde dat Oekraïne eigenlijk pas als zelfstandige staat werd geboren, toen Lenin in 1922 de Sovjet-republiek Oekraïne creëerde. Ook schrijft hij over de vermeende onderdrukking van Russischtaligen in Oekraïne. Later sprak hij van ‘genocide’, maar hij kwam nooit met de beloofde bewijzen van massagraven.

‘Kiev heeft de Donbas simpelweg niet nodig’, schreef Poetin. Ook klaagde hij over de administratieve maatregel van Sovjet-leider Nikita Chroesjstjov, waardoor de Krim in 1954 verhuisde van Rusland naar de Sovjetstaat Oekraïne. Dat in 1991 de Oekraïners – zelfs op de Krim – zich uitspraken voor onafhankelijkheid, noemt hij niet. Wel noemt hij het ‘referendum’ dat hij in 2014 op de Krim liet houden, waarbij de meerderheid zich zou hebben uitgesproken voor de annexatie.

- Poetin staat met zijn ideeën over die eenheid van Rusland en Oekraïne in een traditie van extreem-nationalistische ideologen zoals de filosoof Alexander Doegin. Is er in Rusland nooit debat geweest over die claims?

ROTTENBERG «Jawel, er was tot een paar jaar geleden een vereniging van historici die zich druk maakten over de geschiedvervalsingen en het gebruik van de geschiedenis voor politieke doelen. Zij schreven kritische artikelen in vaktijdschriften en op hun eigen websites. Daarbij noemden ze Poetin niet, dat was een rode lijn. Maar het was een debat in de marge. Op de staats-tv was allang geen serieus debat meer mogelijk over de verdraaiingen.»

Leugen nummer 2: Oekraïne is een springplank voor de Navo en een bedreiging voor Rusland.

ROTTENBERG «Dat is een leugen want Oekraïne heeft nooit een claim gelegd op Russisch grondgebied, het heeft alleen nooit de Russische annexatie van de Krim geaccepteerd. En de Navo heeft nooit enige agressieve bedoeling richting Rusland geuit.»

- En Poetin zag in het begin de Navo helemaal niet zo als boeman?

ROTTENBERG «Nee. Bij de instelling van de Navo-Ruslandraad (een overlegorgaan tussen de Navo en Rusland) in 2002 ontmoette hij toenmalig president George W. Bush en andere leiders. Op een persconferentie werd hem gevraagd wat hij ervan vond als Oekraïne zich bij de Navo wilde aansluiten. Dat vond hij toen helemaal geen bedreiging.

»Tsjechië, Hongarije en Polen waren toen al lid, en het stond vast dat in 2004 nog zeven Oost-Europese landen zich zouden aansluiten: de Baltische staten, Slowakije, Roemenië, Slovenië en Bulgarije.

»Poetin vond dat vast niet een heel mooi idee, maar hij zag het niet als bedreiging. Hij meende vanwege zijn goede contact met Bush dat hij als leider van een supermacht bij de grote jongens aan tafel kon zitten.»

- Vijf jaar later, op de veiligheidsconferentie van München, verbaasde Poetin door uit te varen tegen de Navo. Was er tussendoor iets gebeurd dat hij opvatte als dreigend?

ROTTENBERG «In 2004 had in Oekraïne de Oranjerevolutie plaatsgevonden, een opstand tegen de grootschalige fraude bij verkiezingen. Na een uitspraak van het constitutionele hof won Viktor Joesjtsjenko, die aansluiting zocht bij de Navo. Dat beviel Poetin niet, want zijn man zat niet meer in Kiev.

»Verder heeft Bush de wapenbeheersing verwaarloosd. Bush wilde een raketschild plaatsen in Oost-Europa– een verdedigingsschild, maar wel in de buurt van Rusland. Poetin vatte dat op als een onvriendelijke daad.

»Belangrijk keerpunt was de Navo-bijeenkomst in Boekarest in 2008, waar Poetin ook aanwezig was. Daar bepleitten de VS te beginnen met de toelatingsprocedure van Oekraïne en Georgië. De Europese landen, vooral Duitsland en Frankrijk, hielden dat tegen. Het compromis luidde: jullie kunnen op enig moment aansluiten, maar nu nog niet. Dat is een grote fout geweest.»

- Hoezo?

ROTTENBERG «Het was gevaarlijk om het lidmaatschap in het vooruitzicht te stellen, maar de toelatingsprocedure niet in werking te stellen. Op die manier hing dat Navo-lidmaatschap boven de markt, maar werden die landen niet beschermd door de Navo.

»Na de Koude Oorlog dachten we in het Westen dat landen voortaan zelf hun lot en hun bondgenootschappen konden bepalen. Dat gold zeker voor de Oostbloklanden, die na 1945 tegen hun wil onder de Sovjetdictatuur terecht waren gekomen. Het Westen zei: we leven niet meer in de negentiende eeuw, toen grootmachten bepaalden in welke invloedssfeer andere landen behoren, dus kon de Navo Oekraïne moeilijk het recht op het lidmaatschap ontzeggen.»

- Zou Poetin Oekraïne wel als EU-lid hebben geaccepteerd?

ROTTENBERG «Nee, want in 2014 is het EU-associatieverdrag met Oekraïne een breekpunt geweest. Over dat verdrag was jaren vergaderd, zonder dat Rusland daartegen bezwaar had gemaakt. Maar toen het getekend zou worden, heeft Poetin de Oekraïense president Janoekovitsj op het matje geroepen, en gezegd: als je tekent krijgen jullie sancties en hoge gasprijzen, we maken jullie kapot. Als hij zich daarentegen aansloot bij de Euraziatische Unie zou hij leningen en goedkoop gas krijgen.»

- Daarop brak de Majdan-opstand uit, Janoekovitsj vluchtte naar Rusland, en Oekraïne richtte zich toch weer op de EU. Maar voor Poetins Euraziatische Unie, zijn alternatief voor de EU, was Oekraïne heel belangrijk?

ROTTENBERG «Ja, vanwege Oekraïne’s grote, goed opgeleide bevolking, zijn landbouw- en industriesector, en toegang tot de Zwarte Zee. En het is een Slavisch broederland!»

Leugen nummer 3: we moeten Oekraïne bevrijden van een nazistisch bewind.

- In de Russische propaganda keren steeds twee elementen terug: de Oekraïense collaborateur Stepan Bandera en neonazi’s in het Azovregiment. Die figuur Bandera, en de Oekraïense omgang met hem is wel degelijk problematisch, schrijft u in uw boek.

ROTTENBERG «Om het te begrijpen moet je terug naar 1939, toen Hitler en Stalin in een niet-aanvalspact afspraken dat Stalin West-Oekraïne mocht innemen, dat daarvoor bij Polen behoorde. Maar in 1941 viel Hitler de Sovjet-Unie aan en bezette hij ook West-Oekraïne. Nationalistische Oekraïners hoopten een eigen Oekraïense onafhankelijke staat te kunnen stichten met hulp van de nazi’s. Een deel van de West-Oekraïners onder leiding van Stepan Bandera ging collaboreren. Maar de nazi’s voelden niks voor die nationalistische aspiraties, ze hebben Bandera in Duitsland gevangen gezet. Anderen namen zijn zaak over en bleven vechten. Die milities hebben zich ook schuldig gemaakt aan massamoord op Joden en Polen.

»Dat verhaal is in de Sovjet-geschiedschrijving altijd heel groot gemaakt. In Oekraïne bleef Bandera na de onafhankelijkheid een strijder voor de onafhankelijkheid, en zijn fascistische ideologie werd weggemoffeld.

»Maar Rusland doet alsof degenen die na de Majdan-opstand in 2014 aan de macht kwamen rechtstreekse erfgenamen zijn van Bandera, en of heel Oekraïne sindsdien onder de plak zit van die ideologie. Dat is natuurlijk onzin, extreem-rechts heeft sinds 2014 zelfs nooit een parlementszetel behaald.

»Die opstand in 2014 was eerder een linkse opstand, al waren er wel extreem-rechtse elementen bij betrokken. Omdat Oekraïne nog geen goed leger had, hebben zich vrijwilligersbataljons gevormd, die in Marioepol en elders vochten tegen de ‘separatisten’, die bewapend en geleid werden door Russen.

»Een van die Oekraïense groepen was het Azov-regiment, geleid door een neo-nazi. Maar niet alle Azov-strijders waren nazi’s. Na die hete fase van de oorlog heeft Oekraïne dat bataljon opgenomen in het eigen leger, en geprobeerd het te disciplineren.»

- Onder Rusland-kenners woedt een debat of Rusland zelf een fascistische staat mag heten. Wat vindt u?

ROTTENBERG «Ik denk dat Poetins regime elementen bevat die je kunt vergelijken met fascistische regimes. De almacht van de staat. De doodscultus die de staatstelevisie en Poetin zelf propageren met sabelgekletter en suggesties van kernoorlog. Poetin heeft dingen gezegd als ‘onze martelaars komen altijd in de hemel, en de anderen in de hel want die vertegenwoordigen het kwaad.’

»Laatst ontving Poetin een aantal zorgvuldig uitgezochte moeders van gesneuvelden, waarbij hij zei: ‘Uw zoon had ook kunnen doodgaan door de wodka. Nu is hij voor een goede zaak gestorven.’

»Ook het propageren van geweld als een soort reinigingsritueel, de ophemeling van een glorieus en mythisch verleden, het militarisme: dat vind je allemaal ook bij fascistische regimes.

»Maar er zijn ook verschillen. Een fascistisch regime is revolutionair, wil elan losmaken om de hele maatschappij op de schop te gooien. Dat ontbreekt in Rusland: de oorlog mag nog steeds geen oorlog genoemd worden, maar heet een ‘speciale militaire operatie’ – juist om te kunnen rekenen op de passiviteit van de bevolking, niet om ze enthousiast te laten meedoen met een nieuw ideaal.»

- Bij de verwijten over Oekraïense ‘nazi’s’ springt ook de Russische hypocrisie in het oog. In het Russische huurlingenleger Wagner, dat tegen Oekraïne wordt ingezet, zitten ook openlijke neonazi’s. Dat noemt Wagner-baas Prigozjin geen probleem, zolang ze maar goed vechten.

ROTTENBERG «In Poetins propaganda kunnen Russen per definitie geen nazi’s zijn, want ‘wij hebben van de nazi’s gewonnen’. Ook opmerkelijk is dat Poetin de Tweede Wereldoorlog voorstelt als een strijd die ging tussen Rusland en heel Europa. Alsof Oekraïners destijds niet meevochten, en Rusland niet gesteund werd door de geallieerden.

»Letterlijk zei Poetin onlangs bij de herdenking van de slag om Stalingrad: ‘Heel Europa was tegen ons’. Eerder had hij, refererend aan de Tweede Wereldoorlog, al gezegd ‘Opnieuw moeten we ons verweren tegen de agressie van het collectieve Westen’.»

‘Z, Hoe Poetin Rusland weer groot wilde maken’. Alfabet; 190 bladzijden, € 19,99

(Trouw)