Russen hielden Europese politici voor de gek met schmink: ‘Dit is niet grappig’

Het klonk zo spannend: ‘Europese politici slachtoffer van Russische deepfake-video’. De technologie is echter nog niet zo ver. Het blijkt te gaan om een verklede grappenmaker. Maar dat wil niet zeggen dat het gevaar van nepvideo’s niet reëel is. ‘Het wordt steeds makkelijker om ze te maken.’

Het is echt een raar verhaal. Europese politici, journalisten en ngo-medewerkers zaten een dikke week geleden bij elkaar voor een videogesprek met Leonid Volkov. Spannend en interessant, want hij is een naaste medewerker van Aleksej Navalny, een prominent criticus van de Russische president Poetin. Ook leden van de Nederlandse Tweede Kamer nemen deel aan het gesprek, dat werd aangevraagd door het team van Navalny en goedgekeurd door de Griffie van de Tweede Kamer.

Kati Piri is één van de Nederlandse politici die het gesprek bijwoonden. Ze komt binnen op het moment dat de vergadering begint en valt meteen in het begin van het gesprek. ‘En ik zie op het scherm een man in een badjas. Hm, dacht ik, da’s bijzonder. Maar goed, dat kan nog. Gaandeweg blijkt dat die man zich nogal mager heeft voorbereid. En als we doorvragen, komen er steeds absurdere antwoorden. Wat is dit voor iets?! Ik ga hem googelen, eens kijken of hij wel is wie hij zegt dat hij is.’ Niet dus, zo blijkt dan snel.

Deepfake-video

Onmiddellijk melden verschillende media dat de politici te maken hebben gehad met een deepfake-video. Dat is een video waarin het gezicht van de persoon in beeld is verwisseld met een gezicht dat heel erg op hem of haar lijkt (een zogenaamde face swap). Daarmee kun je dus iedereen van alles laten zeggen.

Deze techniek duikt voor het eerst op in 2017, meldt Giorgio Patrini, oprichter van Sensity.ai, een bedrijf dat zich richt op het bestrijden van ‘visuele bedreigingen’. Hoeveel van dat soort filmpjes al op het internet circuleren, durft hij niet te zeggen. ‘Maar we zien wel dat het aantal exponentieel groeit. Het verdubbelt elke zes maanden.’

Porno

Het gaat vooral om porno, zegt Patrini. Uit cijfers van Sensity.ai blijkt dat zo’n 90 procent van alle deepfake-video’s op pornosites te vinden zijn. En in het overgrote deel van de gevallen betreft het vrouwen. Dat zegt ook Marietje Schaake, oud-Europarlementariër voor de Nederlandse partij D66 en nu directeur internationaal beleid bij het Cyber Policy Center van de Stanford Universiteit in Californië. ‘Dat is heel erg schadelijk. Stel dat ze jouw hoofd op dat van een porno-acteur plakken en daarmee geld gaan verdienen. Het is vaak nauwelijks van echt te onderscheiden.’

Maar dat is nog iets anders dan live mensen voor de gek houden met een deepfake-video, zoals in de Tweede Kamer zou zijn gebeurd. ‘Ik heb dat nog niet gezien,’ zegt Schaake. ‘Dat is ingewikkeld en kost heel veel geld. Bovendien: de meest misleidende vorm van deepfake is nog altijd geschreven tekst.’

Politieke schade

Als je politieke schade wil aanrichten, zijn er volgens Patrini inderdaad veel effectievere middelen. Nepartikelen bijvoorbeeld, en bots die deze in een razend tempo aan heel veel mensen kunnen sturen. ‘Bij de laatste Amerikaanse presidentsverkiezingen heerste er angst voor deepfake-video’s, maar die zijn nauwelijks aangetroffen en hebben al helemaal geen grote impact gehad. Het kost nu nog veel te veel tijd om ze maken. Ook zijn ze makkelijker te ontmaskeren dan geschreven desinformatie.’ Dus: waarom zou je moeilijk doen?

Inmiddels is duidelijk geworden dat de man met de badjas gewoon een man met een badjas was, geschminkt als Leonid Volkov. Geen deepfake, dus. Kati Piri: ‘Het blijkt een actie te zijn van twee Russische komieken. Die hebben ook al zoiets geflikt bij parlementariërs in het Verenigd Koninkrijk en de Baltische staten, ongetwijfeld aangestuurd door het Kremlin. Dat is wat ze doen, ze pakken de landen die kritisch staan tegenover Poetin. En ze voeren het blijkbaar door tot in het belachelijke.’

Niet grappig

Piri kan er niet om lachen. ‘Nee, dit is echt niet grappig. Het gaat hier wel om het parlement, hè. Het is geen candid camera. Ik vind het zorgwekkend. Het betekent in ieder geval dat we veel bewuster moeten zijn in dit soort situaties. In deze moderne wereld is steeds meer mogelijk, dat moeten we ons realiseren. Altijd dubbelchecken of we wel met de juiste persoon een afspraak hebben. Dit kunnen we ons niet meer permitteren.’

Giorgio Patrini maakt zich allang geen illusies meer. Tijdens dit video-interview haalt hij zijn collega Francesco erbij, die kan laten zien hoe ver de techniek op dit moment al is gevorderd. Francesco is een kale man met een slecht gebit, die zich vriendelijk voorstelt. Als de beleefdheden zijn uitgewisseld, drukt hij op een knop, waardoor ineens zijn echte gezicht tevoorschijn komt. ‘En? Kon je het zien?’ vraagt hij. Eh, nou, nee. Niet onmiddellijk. Als hij nog een paar keer heen en weer schakelt, wordt het duidelijker, er is iets raars met het licht en met zijn ogen.

‘Wat je net zag, kon een jaar geleden nog niet in real time,’ zegt Patrini. ‘Maar nu kan in principe iedereen het. Op het internet kun je zo de benodigde software downloaden. En je hebt er geen ingewikkelde apparatuur voor nodig. Eigenlijk alleen maar een gamecomputer met een gpu (een graphics processing unit, een processor die gebruikt wordt voor videotaken). Het wordt makkelijker en makkelijker. Het is een kwestie van tijd voordat er echt goede deepfake-video’s opduiken.’

Verboden
Net als Patrini pleit ook Marietje Schaake voor betere wetgeving. In Californië, zegt Schaake, is het al verboden om deepfakes te gebruiken in politieke campagnes. ‘Ook komt er wetgeving aan die slachtoffers van nep-porno de mogelijkheid biedt een aanklacht in te dienen. En ook belangrijk: we moeten blijven investeren in technologie die deepfakes kan ontmaskeren. Het is een kat-en-muisspel geworden tussen makers en opspoorders. En dat willen we niet verliezen.’

(AD)