Salvador Dali overleed 30 jaar geleden: 'Waarom haatte hij het zo aangeraakt te worden? Waarom háátte hij seks? Ik vermoed dat hij als kind misbruikt is'

Meredith Etherington-Smith is een Britse journaliste die de biografie van Salvador Dali schreef: 'Hij wilde niet alleen leven als een celebrity, maar ook sterven als een celebrity. Daliaanser kan het niet'

(Verschenen in Humo 2749 op 13 mei 1993)

Een stuk of wat jonge sardines maken hun eerste uitje, onder toezicht van hun ouders. Er vaart een onderzeeër voorbij. De kleine visjes informeren ongerust bij hun vader.

'Papa, wat is dat?'

'Wat jullie daar zien, mijn kinderen, is onze wraak: een groot plaatijzeren blik, vol mensen die met olie zijn overdekt en dicht tegen elkaar aan zijn geperst.'

Een stukje Salvador Dali, opgedolven door Meredith Etherington-Smith. Ze heeft veel meer opgedolven en op een rij gezet in de biografie ‘Dali' (uitgeverij Anthos).

In dankbare stemming ben ik naar haar toe gereisd nu ze Amsterdam passeert. Ik vraag haar hoe ze aan zo'n mooie naam komt. ‘I married it,' zegt ze, en ze lacht zo breed als haar hoed. Ze rammelt haar naamkaartje af. 'Geboren in Wales, half Frans, half Engels. Ik woon in Chelsea, verdien mijn brood als journalist. Maar elke morgen van mijn leven sta ik om vijf uur op, en werk tot negen uur aan dit soort boeken. Dan ontbijt ik, en heb nog een gewone werkdag voor de boeg. Het is niet simpel, maar het is wat ik wil doen, dus doe ik het.'

HUMO Waarom Dali?

ETHERINGTON-SMITH «!k heb hem ontmoet, in Port Lligat, op mijn zesde. Mijn moeder kende hem, ze was erg bevriend met een neef van hem. We hadden in de late jaren veertig een huis aan de Costa Brava, niet zover van waar hij woonde. Wat ik me herinner is de unieke klank von zijn stem. En dat het een man was die een enorme hoeveelheid ruimte innam. Hij is me blijven interesseren. Toen ik vijftien, zestien was raakte ik in vuur en vlam voor de surrealistische beweging, de jaren twintig, dertig boeiden me erg. Ik had héél graag geleefd in het Parijs van 1929, ik was heel graag naar de première van ‘Chien de loup' gegaan (de eerste surrealistische film van Luis Bunuel). En nog weken daarna lekker kletsen over wie er allemaal was, en waar we die avond doorgezakt zijn.»

HUMO Salvador Dali was niet de éérste Salvador Dali, leren we al op de eerste pagina van uw boek.

ETHERINGTON-SMITH «Nee, en daar zie ik de belangrijkste oorzaak van zijn latere psychische problemen. Probeer het je eens voor te stellen: ze noemen jou wel Salvador Dali, maar je weet dat er nog een andere Salvador Dali is geweest, die negen maanden voor jou geboren werd en gestorven is. En hij was het ideale kind. Zijn foto hangt nog aan de muur. Hij draagt niet alleen je naam, hij lijkt ook op je. Elke zondag nemen ze je mee naar een graf waarop staat: 'Salvador Dan Wie ben je dan? Waar ben je? Bij een heel jong kind moet dat een verschrikkelijke verwarring veroorzaakt hebben. Hij dacht dat zijn broer op een dag uit de onderwereld zou verrijzen en dat ze elkaars lot zouden ruilen. Dat is het begin van een reusachtig conflict in zijn leven geweest.»

HUMO Toen zijn zus later in een boek beweerde dat hij een alledaagse jeugd gehad had, is dat op een ruzie uitgelopen. Hij noemde zelf zijn vroege jaren graag heel ongewoon.

ETHERINGTON-SMITH «Naar buitenuit had hij een vrij normale jeugd, denk ik, maar in het binnenste van de jonge Dali waren er allerlei dingen aan de hand. Want hij groeide op in een familie met veel geheimen. Sommige van Dali's schilderijen hebben eigenaardige verwijzingen naar ongeoorloofde seks. Is er een incestueuze relatie met zijn moeder geweest? Haar heeft hij nóóit geschilderd. Waarom haatte hij het zo aangeraakt te worden? Waarom háátte hij seks? Ik vermoed dat hij als kind misbruikt is. Die ruzie met z'n zuster ging in feite over diepere dingen, die het daglicht niet mochten zien.»

HUMO Ik wist dat Dali een interessant geval was voor Freud. Ik wist niet dat hij hem ook ontmoet had.

ETHERINGTON-SMITH «Goed, hé? Dat zijn de grote vreugden van de biograaf: als paden elkaar kruisen. Als Dali tijdens de oorlog naar Amerika trekt, en daar in een soort commune in Virginia terechtkomt samen met Henry Miller en Anaïs Nin... Heerlijk! Merkwaardig genoeg is het Miller die er in zijn slaapkamer deprimerende akwarellen zit te schilderen, terwijl Dali in de bibliotheek aan zijn autobiografie schrijft. Daar hou ik van! Maar goed, we hadden het over Freud. Dali had al een aantal keren geprobeerd Freud te ontmoeten, hij was er al voor naar Wenen gegaan. En toen dook Freud in 1938 in Londen op, op vlucht voor de nazi's. Het had heel wat voeten in de aarde vooraleer Freud Dali wou zien, want hij dacht dat het maar tijdverlies was. Freud had een verschrikkelijke mondkanker, hij kon nauwelijks nog spreken, en hij zei dan ook bijzonder weinig tijdens hun ontmoeting. Dali toonde hem een schilderij en sprak een half uurtje met hem. Freud mocht 'm wel: 's anderendaags schreef hij in een brief dat Dali's bezoek hem zijn mening over de surrealisten - dat ze voor honderd procent dwazen waren - had doen herzien. Dali maakte ondertussen een prachtige tekening van Freud, je kan er de dood al in zien.»

undefined

HUMO Dali trekt van Catalonië naar Parijs, om het als schilder te maken. Dat hij aansluiting zocht bij de surrealisten was een bewuste carrièrestap?

ETHERINGTON-SMITH «Ja. Want Parijs praatte over niets anders dan de surrealisten. Alle rijke lui wilden hén inviteren op hun partjes; hun schilderijen en hun bladen werden door de Parijse beau monde gekocht. In die beau monde vond je belangrijke patrons als de vicomte de Noailles en prins Faucigny-Lucinge. Daar werd je als artiest met respect behandeld, daar was plezier te rapen en gratis avondmalen. De kunstwereld en de society onderhielden toen een wonderlijke dialoog met elkaar.

»De surrealisten vormden een echt machtsblok in het Parijse artistieke milieu, en daar wou Dali een deel van zijn. Die macht van de surrealisten, dat was de verdienste van Breton, van nature een bureaucraat: hij leidde het surrealisme zoals je een ministerie leidt.»

HUMO Die groep surrealisten was in feite veel politieker gericht dan Dali zelf?

ETHERINGTON-SMITH «Véél politieker, zéker vóór 1932, toen Aragon nog lid was. Je had hier te maken met de zonen en dochters van de bourgeoisie voor wie het, na de eerste wereldoorlog, helemaal anders moest gaan lopen in de wereld. Ze vormden een héél linkse lobby. In feite waren alleen Dali en Max Ernst in de eerste plaats schilder. Dali kon het worst wezen wie aan de macht was, als hij zijn leventje maar kon leiden.

»Zijn relatie met de surrealisten werd moeilijk. Hij werd te groot voor hen, kreeg te veel publiciteit, wat Breton ontzettend jaloers maakte. Dali stond op de cover van Time Magazine in 1934, een foto van Max Ernst. Ik denk dat hij een breekpunt zocht, heel bewust wou provoceren - 'Ik heb de surrealisten niet nodig, Dali kan het alleen ook wel aan' - toen hij bepaald vriendelijke dingen over Hitler begon te vertellen. Hitler wond hem enorm op, zei hij hijvoorbeeld, 'In mijn dromen is Hitler vaak een vrouw.' De bewondering was trouwens niet wederzijds: Hitler zelf zei dat de surrealisten best gesteriliseerd konden worden. Toen de surrealisten Dali er dan ook echt uit wilden gooien, ook al omdat hij een Lenin met krukken geschilderd had, kreeg hij het toch wat benauwd en praatte zichzelf eruit in een prachtige scène waarbij hij knielend op een tapijt zwoer geen vijand van het proletariaat te zijn, ‘want ik ken niemand met die naam’.»

HUMO Veel van de surrealistische taferelen die hij schilderde, zo stelt u, stammen niet uit de verbeelding, maar uit de realiteit.

ETHERINGTON-SMITH « Oh ja, veel van die 'surrealistische' taferelen zijn gewoon autobiografisch. Als je het strand van Port Lligat ge-zien hebt, waar hij tijdens de zo-mer vaak verbleef, het soort kwallen dat daar voorkomt, dan merk je meteen hoe reëel de oor-sprong van een beroemd doek als `De duurzaamheid van de herinnering' is. Zelfs het merk-waardige, volstrekt vormeloze ding dat in 'De grote masturbator' opduikt en daarna nog in vele andere schilderijen, heeft echt bestaan: toen Dali vijf jaar oud had hij, samen met het hele dorp, naar een aangespoelde walvis staan kijken op het strand van La Selva. Op een foto van die walvis in het stadhuis van Cadaqués, merk je diezelfde vorm, datzelfde oog.»

HUMO In Parijs ontmoet Dali Gala Eluard. Een van uw critici schreef dat u wel hard uw best hebt gedaan, maar dat u uiteindelijk toch niet hebt kunnen verbergen wat voor een monsterlijk mens zij was.

ETHERINGTON-SMITH «Ik probeer fair te zijn. Ze was een onmogelijke heks, ja, maar er zit een andere kant aan de medaille. Dali kon niet zelfstandig leven, maar tegelijk wist hij dat hij van zijn familie weg moest als hij zijn leven wou redden. Iemand moest dus voor hem zorgen. Als hij Parijs niet meteen stormenderhand veroverde, was dat omdat hij het alleen niet aankon. Hij had een hulpje nodig. Dali kon schilderen, maar dat was dan ook alles. Hij kende de waarde van het geld niet, hij kon nog geen taxichauffeur betalen. En dan ontmoet hij Gala, een sjieke, zelfbewuste vrouw, en die doet precies wat hij nodig heeft: ze neemt hem over. Zij zorgt ervoor dat hij in Parijs kan wonen en schilderen. Zij speldt hem, als hij alleen weg moet, een briefje op waar hij naartoe moet. Ze boekt zijn hotels, ze pakt zijn koffers. En dan hebben we het niet over één koffertje, maar over vijftig koffers. Als Dali van Catalonië naar Parijs of New York reisde was dat als een achttiende-eeuwse monarch. Gala had ook monsterlijke trekken, maar de balans werkte: ze maakte het ook mogelijk dat Dali Dali werd.»

HUMO Waarom houdt iemand dat meer dan vijftig jaar vol?

ETHERINGTON-SMITH «Geld! Gala kon zelf niet schilderen, ze kon niet schrijven, maar ze had wel een zeker kritisch talent, dat wist ze. Dali was haar carrière-stap. Ze had Max Ernst geprobeerd, die had haar de bons gegeven. Ze was met Paul Eluard getrouwd, maar aan Ernst vertelde ze: 'Ik heb Eluard moeten opgeven, want dichters verdienen geen geld'. Gala was een Russische vluchtelinge zonder geld, die helemaal weg was van de kleren van Chanel en Schiaparelli. Wat zou jij doen in haar geval? Ze herkende in Dali de geldmachine, als hij maar goed aangepakt werd. En dat zou zij dus doen.»

HUMO Ze verzorgde alles voor hem, schrijft u, zelfs zijn auto-erotische seksuele behoeften. Wat moet ik me daar bij voorstellen?

ETHERINGTON-SMITH «Ze creëerde situaties die hem aanzetten tot masturberen, dat bedoel ik. Daar was het Dali allemaal om te doen. Al die orgieën later, de seksuele cabarets die hij liet organiseren, altijd ging het erom scenario's te bedenken die de brave man wisten op te hitsen. Het probleem daarmee was dat die scenario's altijd maar ingewikkelder moesten worden, anders vond hij er niks meer aan: er moesten dwergen aan te pas komen, androgyne tweelingen, weet ik veel. Veel heb ik niet kunnen vermelden omdat er mensen bij betrokken zijn die nog leven, en hun advocaten leven ook nog. Het verhaal bijvoorbeeld van een vrij decadente Italiaanse prins, alombekend om de maat van zijn lid, en die het centrale stuk was in een erotisch tableau vivant in een sjieke Parijse tent. Dali gooit de dubbele deur open: 'Mag ik u voor-stellen: prins..." - zijn naam mag ik hier dus helaas niet noemen - 'hij heeft de grootste fluit van Europa', waarna hij de aandacht vraagt voor allerlei interessante details inzake het prinselijk gerief.»

HUMO Het huwelijk tussen Dalí en Gala zou nooit ‘voltrokken’ zijn, schrijft u. Een geïnformeerde gok?

ETHERINGTON-SMITH «We zullen het nooit weten, misschien hebben ze het wel één keer of twee keer gedaan... maar ik denk echt van niet. Hij wou niet dat men hem aanraakte. Als hij een normaal seksleven had kunnen hebben, dan was het een homoseksueel leven geweest, geloof ik. Dat is ook de visie van zijn maecenas Edward James, met wie hij enkele jaren een verhouding gehad heeft, zoals ik achterhaald heb.

»Er zat wel een soort symmetrie in zijn relatie met Gala: zij hield ervan dat ze bekeken werd onder het vrijen, en probeerde daarom allerlei driehoeksverhoudingen uit. Hij hield ervan te kijken: een ideaal stel, toch (lacht)?»

HUMO De tweede wereldoorlog doet Dali verhuizen naar de VS, en daar komt zijn mythomane kant helemaal naar boven. Heeft Amerika zijn carrière sterk beïnvloed?

ETHERINGTON-SMITH «Een uitsluitend Europese carrière zou van Dali een `normaler' artiest ge-maakt hebben. Amerika sneed hem af van zijn geboortestreek, de Ampordá, en dat was toch de inspiratiebron geweest voor zijn vooroorlogse meesterwerken. En Amerika is een maatschappij waar men iemand uitsluitend in termen van geld beoordeelt, en Dali was er de man wel naar om zich in dat opzicht te laten meeslepen.

»Dali bleef wel een fantasti-sche vakman: in de late jaren veertig maakte hij bijvoorbeeld een buitengewoon portret van Gala.»

HUMO Daar werkte hij dan ook 540 uur aan. Sommige doeken zijn pas voltooid na vier of vijf jaar. Is dat nog normaal?

ETHERiNGTON-SMITH «Nee, da's niet normaal voor een schilder. Maar een schilderij dat voor hem belangrijk was, daar bleef hij altijd maar aan bezig. Hij had een ongelooflijk veeleisende techniek, die in essentie gebaseerd was op de zeventiende-eeuwse Hollandse schilderkunst. Hij wist buitengewoon veel over kleuren, materialen, vernislagen. Hij schreef daar ook een belang-rijk boek over, waar Gala veel opzoekingswerk voor deed. Dali was ook een meesterlijk tekenaar. Misschien vlinderde hij tegen de avond wel rond in een raar kostuum, maar hij had dan wel als een maniak staan schilderen vanaf zes uur 's ochtends. Elke morgen van zijn leven zat hij in zijn kamer te tekenen of te schilderen.»

HUMO In Amerika schreef hij ook zijn autobiografie 'A Secret Life', die George Orwell destijds in de strengste bewoordingen veroordeeld heeft: 'Als een boek letterlijk een stank kon verspreiden, zou dit boek dat zeker doen.' Hij struikelt over de necrofiele verwijzingen, en een schilderij als 'Mannequin die wegrot in een taxi' noemde hij ziek en weerzinwekkend: 'Het is duidelijk dat dit soort figuren ongewenst is en dat er iets mis is met een samenleving waarin dergelijke mensen kunnen gedijen.'

ETHERINGTON-SMITH «Dat is gedeeltelijk Orwells probleem. Orwell was een typisch Engelse puritein, en binnen die context is dat een voorspelbaar oordeel. Ik ben geen Engelse puritein, dus in mijn ogen is dat oordeel te streng. 'A Secret Life' is een heel verstandig, en soms heel weerzinwekkend boek, waarvan ik sommige passages moeilijk gelezen krijg. Maar met die maatschappij was er inderdaad toch véél mis: de rottende lijken in de loopgraven van de eerste wereldoorlog, dát was de wereld waarin Dali opgroeide. En dan die maatschappij van de jaren dertig, die zo hard als ze kon de apocalyps tegemoet liep: de wereld stevende op een nieuw gruwelijk conflict af. Dali's land was vernietigd door de burgeroorlog, hele families vochten tegen elkaar. Die maatschappij hád iets rots, iets necrofiels.»

undefined

'Dali's vrouw Gala was een onmogelijke heks, die puur op zijn geld uit was,maar hij had haar nodig: hij kon alleen schilderen, en zij organiseerde de rest'

HUMO Hebt u dan nooit gedacht (aanleidingen waren er genoeg): wat een walgelijk mens!

ETHERINGTON-SMITH «Ik vind nie-mand walgelijk. Ik ben er veel meer in geïnteresseerd waaróm mensen zich zo gedragen, welke omstandigheden hen gevormd hebben. Dali gedroeg zich dikwijls heel onbezonnen, bijvoorbeeld in zijn niet aflatende pogingen de bourgeois te treiteren. Maar ik vond hem nooit walgelijk. Ik vond hem een droevige figuur, ik had dikwijls medelij-den met hem.»

HUMO Hij keerde terug naar het Spanje van Franco. Was zijn politieke houding vooral ingegeven door zijn vurige wens naar het moederland terug te keren?

ETHERINGTON-SMITH «Ja, zo simpel was het. Hij wou absoluut terug naar huis, en dat kon in géén geval als hij zich tegen Franco verzette: daarvoor was hij inmiddels te beroemd. Hij ontmoette Franco een keer of vier, vijf en ging erg vriend-schappelijk met hem om. Hij schilderde een portret van Franco's kleinkind Carmen. Dali hield van machtige mensen, en dat Franco dé belangrijkste man in Spanje was, daar bestond geen twijfel over. Hij ging daar ver in. In september 75 liet Franco vijf Baskische terroristen executeren, van een groep van elf. Dali stuurde hem een felicitatietelegram, en zei voor de radio dat ze beter alle elf doodgeschoten waren. Dat is onvergeeflijk, dat kan ik niet goedpraten.»

HUMO Teruggekeerd in Spanje pleegde hij ook een vadermoord: hij distantiëerde zich van Picasso.

ETHERINGTON-SMITH «Picasso was voor hem een surrogaatvader geweest, ja. De eerste keer dat Dali naar Parijs ging, in 1928, trok hij met een schilderij naar Picasso: ‘Ik wilde u zien, voor ik naar het Louvre ga.' Picasso betaalde zijn eerste reis naar New York in de jaren dertig. Hij bleef Dali's held tot aan de Spaanse Burgeroorlog. Toen heeft de politiek hen van elkaar gescheiden, zoals die ook families uit elkaar haalde. Hij probeerde Picasso dan ook artistiek te diskrediteren, want Picasso werd hem toch een doorn in het oog. Voortdurend werden ze de grootste twee Spaanse artiesten van de eeuw genoemd, maar wie was de grootste? In Franco's Spanje kon hij het laken naar zich toe trekken: Picasso kon er zich onmogelijk laten zien zolang Franco in leven was. In een toespraak in Barcelona liet Dali Picasso heel duidelijk vallen: 'Picasso is een genie. Ik ook. Picasso is in alle landen van de wereld bekend. Ik ook. Picasso is een communist. Ik niet’.»

HUMO Dalí ontmoette ook de paus: was zijn bekering tot de Roomse kerk belangrijk voor hem?

ETHERINGTON-SMITH «Nee, Dali-die-de-paus-ontmoet, dát was wat hem aantrok. Ik zou de paus ook wel eens willen ontmoeten en ik ben geen katholiek. Hij was toen ook erg bezig met onderzoek naar de Italiaanse renaissancekunst, en wou toegang krijgen tot de Sixtijnse kapel. Een man als Dali gaat in zo'n geval meteen naar de top. Van die ontmoeting zelf heb ik helaas geen verslag. Een hele aardige monseigneur heeft me laten weten dat het Vaticaan dat soort informatie helaas niet verstrekt.»

undefined

HUMO In de jaren zestig vond de oudere Dali probleemloos aansluiting bij de pop-art.

ETHERINGTON-SMITH «De jaren vijftig waren een moeilijke periode voor hem: hij schilderde zijn religieuze werken, en dat was het exacte tegendeel van wat de kunstwereld opwindend vond. Maar met de opkomst van de pop art herleefde hij, hij wist zich in het midden van een beweging die jongeren fascineerde. Hij werkte zich ook bewust weer in de aandacht, ging niet een brood van veertien meter lang door Parijs lopen, maakte van zijn televisie-optredens echte happenings. De jaren zestig waren een fantastische periode voor hem, een tweede jeugd: de generatie van de hippies ontdekte hem, de blonde meisjes verdrongen zich rondom hem. Andy Warhol trok veel met hem op: hij bekeek Dalf als een rariteit, die hij aan zijn collectie kon toevoegen, tot hij zich realiseerde dat Dali een groter manipulator was dan hijzelf, dat hij aan de voeten van meester Dali best nog wat kon leren. Hij deed zijn best vijftien minuten bekend te zijn, Dali was dat al sinds 1929! Dali maakte al pop art in de vroege jaren dertig: het schilderij 'Vuurwerk', werd een pop art-icoon in de jaren zestig: het sierde de cover van een boek over pop art, terwijl het in 1932 geschilderd is!»

HUMO Wat zochten die hippies bij Dalí, die in hun ogen toch ook een reactionaire klootzak moest zijn?

ETHERINGTON-SMITH «Wat hen aantrok was het sterke element van sjamanisme in Dali: ze herkenden in hem de wijze man, de profeet. Hij had een enorm persoonlijk magnetisme. En hij wist van geen enkele conventie. Ze bewonderden hem ook als een visueel object op zich. Hij werd trouwens zelf ook een aardige hippie.»

HUMO En wat zocht hij bij die hippies?

ETHERINGTON-SMITH «Energie. Hij had mensen rondom zich nodig, en genoot van hun jeugd, hun plezier, hun levenslust. Hij hield van hun androgyne uiterlijk, met die lange haren tot op de rug. Er ontstond een hele hofhouding rondom hem. De grootte daarvan varieerde naargelang het seizoen: in augustus, aan de Costa Brava, waren ze met twintig, dertig. Naar november toe, als Dali naar Parijs trok, bleef alleen de harde kern over. In die hofhouding ontstond een soort subcultuur, met eigen regels, een eigen taal. Een van de regels was dat je nooit zelf naar Dali kon stappen, je wachtte tot je gevraagd werd. Het was ook verboden Gala te irriteren: als zij je niet mocht, kon je opkramen. Die hofhouding kostte Dali handenvol geld: hij betaalde voor alles en ontleende daar een soort macht aan. Hij onderhield ze, en in ruil poseerden ze naakt voor hem. Hij had voortdurend nieuwe mensen nodig voor zijn erotische eredienst.»

HUMO Had hij ook belangstelling voor de popmuziek van die jaren?

ETHERINGTON-SMITH «Nee, wat hem interesseerde was de roem van die popsterren. Hij wou bijvoorbeeld absoluut The Beatles zien. John Lennon heeft hem trouwens gevraagd een verjaardagsgeschenk voor Ringo te maken - nadat Picasso geweigerd had, die deed niks meer op bestelling. Dali heeft toen een heel curieus ding gemaakt. Je doet het open met een rits, en dan zie je zoiets als een snor van Dali, die door de vochtigheid in de lucht opkrult en bibbert. Yoko Ono heeft dat ding nog altijd: om een of andere reden heeft Ringo het nooit gekregen.»

HUMO Gala opereerde inmiddels steeds meer gescheiden van Dali. Ze had ook een eigen woning in het Catalaanse binnenland.

ETHERINGTONSMITH «Ze was zo veeleisend geworden, fysiek gevaarlijk zelfs, dat het allicht de enige oplossing was. Ze had een niet te stillen seksuele honger. Haar grote probleem was dat ze haar leven lang blijven speuren is naar de kick die ze beleefd had met de jonge Eluard: de scènes in de sneeuw in de buurt van het tbc-sanatorium waar ze hem als zeventienjarige jongen leerde kennen, die waren het hoogtepunt van haar seksueel leven en die wou ze altijd maar opnieuw beleven. Je kan naar Zwitserland gaan, da's makkelijk genoeg en dat deed ze ook, maar jongens van zeventien blijven vinden is niet zo makkelijk. Ze betaalde jongens, ook al wou ze dat niet geweten hebben: op haar zeventigste, tachtigste nog, bleef ze zichzelf graag zien als een jonge veroveraarster, de aantrekkelijkste vrouw van Europa. Een heleboel facelifts moesten daar ook bij helpen. Sommige van die jongens gin-gen met véél geld aan de haal. Haar laatste grote liefde bijvoorbeeld, de weerzinwekkende Jeff Fenholt - uugh! - werd voortdurend vanuit New York overgevlogen. Ze gaf hem ook schilderijen van Dali cadeau.»

HUMO Dali zelf leefde gewoon té lang. Hij was járen bezig wat u 'zijn lange, droevige reis naar de dood' noemt.

ETHERINGTON-SMITH «Hij zei eens dat Vermeer het geluk had op zijn 34ste te sterven. Natuurlijk leefde hij té lang. Stel je voor: de meesterlijke tekenaar en schilder Dali, die zijn adem zo had leren beheersen dat zijn polsslag verdween, die haast een zen-controle over zijn lichaam had, krijgt de ziekte van Parkinson, begint te beven. Dat was zijn tragedie: hij kon niet meer tekenen. Na de dood van Gala, bleef alleen zijn masker over, de man zelf was er niet meer.

»Op z'n 79ste stopte hij definitief met schilderen, en voortaan hield hij dikwijls het bed, in de duisternis. Hij was een verschrikking voor zijn verpleegsters, wou niet eten, schold ze uit. Hij hing voortdurend aan de bel: het werkte zijn verpleegsters zo op de zenuwen dat ze de bel door een lamp vervingen. Dat kon hij dan weer niet hebben: op een nacht bleef hij voortdurend op de knop drukken, veroorzaakte een kortsluiting, en zijn bed vloog in brand. Hij had zware brandwonden en moest een huidtransplantatie ondergaan. Merkwaardig genoeg heeft die brand zijn leven gered, omdat men hem eindelijk fatsoenlijk kon voeden. Hij had zijn leven lang een groot probleem met eten gehad. Nu ze hem via een buisje in zijn neus vloeibaar eten konden geven, werd hij eindelijk echt gevoed! En zo heeft hij nog een jaar of vijf, zes extra kunnen leven.

»Hij kwam zijn inzinking te boven en werkte nog aan zijn eigen museum, dat hij in zijn geboortestad Figueras wou nalaten. Dat is een fantastisch surrealistisch object geworden, en een duurzame overwinning op de door hem zo gehate bourgeois van dat stadje: vorig jaar trok zijn museum meer bezoekers dan het Prado, en zowat de hele handel in dat stadje is er afhankelijk van!

»Toen hij het definitieve einde voelde komen, vroeg hij een tv op zijn kamer om het nieuws over zijn nakende dood te kunnen volgen. Want hij wilde niet alleen leven als een celebrity, maar ook sterven. Daliaanser kan het niet.»