'Sommige dingen weet je beter niet. Het is altijd iemands moeder, iemands broer, iemands kind’ België na de bommen: berichten uit de hel

Die dinsdagochtend 23 maart gebeurde wat iedereen al een poosje vreesde: moorddadige aanslagen op de luchthaven van Zaventem en in metrostation Maalbeek in Brussel. Terwijl het land nog natrilt, blikt Humo met acht bevoorrechte getuigen terug én vooruit. ‘We moeten nu nadenken hoe we onze kinderen voorbereiden op een samenleving die er helemaal anders zal uitzien.’

De brandweerman: ‘Uit hun schoenen geblazen’

Overstromingen, verkeersongevallen, aardbevingen: brandweermannen zijn veel gewoon. Maar waar ze die ochtend mee geconfronteerd werden, dat hadden ze nog nooit meegemaakt.

Bert (brandweerman in de zone Vlaams-Brabant-West) «Volgens het eerste alarm ging het om een gasexplosie op de grote laan naar de luchthaven. Pas onderweg kreeg de eerste pomp (brandweerwagen, red.) te horen dat het een bomaanslag op de luchthaven zelf was. Die collega’s hebben de eerste verkenning gedaan: zij maakten een zakelijke inschatting van het terrein, van de doden en gewonden. Dat is van je hart een steen maken – om hulp roepende gewonden, overlevenden die smeken om hun familielid te helpen, die moeten nog wachten. Tegelijk moet je ook inschatten of de omgeving veilig is. Een moeilijk karwei. Je kunt controleren of er instortingsgevaar is, maar hoe schat je in of er nog springstof en wapens zijn? Of er nog daders zijn die het misschien op de hulpverleners gemunt hebben? Dat is bij eerdere aanslagen al gebeurd. Het terrein werd veilig bevonden – die kalasjnikov en dat derde bompakket met de zwaarste springlading werden pas later ontdekt.»

HUMO In de vertrekhal zelf vond de eerste triage plaats.

BERT «De slachtoffers kregen een gekleurde schijf met een touwtje om de hals: rood voor hoge urgentie en zo snel mogelijk naar het ziekenhuis, geel voor binnen maximum drie à vier uur te behandelen, zwart voor overleden.

»In een nabijgelegen gebouw werd een vooruitgeschoven medische post ingericht en kregen de gewonden een infuus. Slachtoffers die een been of arm verloren waren, werden ‘gekneveld’: dan brengen we een knelverband aan om het bloedverlies te beperken alvorens ze naar het ziekenhuis worden gebracht. Dat transport verliep niet vanzelf. Twee uur na de feiten was het op de Brusselse ring even lastig als altijd. We moesten met de ambulance bijna de lak van de auto’s rijden om door te kunnen. Terwijl iedereen wist waarover het ging!»

HUMO De verwondingen waren naar verluidt verschrikkelijk.

BERT «Je hebt de verwondingen door de luchtdrukverplaatsing: in alle lichaamsdelen waar lucht zit – oren, longen, ingewanden – krijg je letsels. Dan is er de blast zelf, die katapulteert glas, meubilair, koffers en vuilnisbakken in alle richtingen en – in dit geval – laag over de grond, wat leidde tot het wegmaaien van de onderste ledematen. Eén man kloeg over pijn in de schouder, niet beseffende dat zijn beide onderbenen waren afgerukt. Een gevolg van de shock en de adrenaline, maar allicht had die explosie ook z’n zenuwbanen platgedrukt.

»Er waren ook heel veel brandwonden van mensen die dicht bij de explosie stonden, op onbedekte lichaamsdelen, maar ook op hun voeten – de schoenen waren gewoon weggeblazen. En dan zagen we de verwondingen door die spijkerbom: dat zijn niet alleen spijkers, maar élke soort ijzerafval, bouten en schroeven, puur uitgezocht om vlees en weefsel uit elkaar te rijten. Het was koud en de mensen droegen nog winterkleren, maar zelfs twee dikke winterjassen hadden je niet beschermd. Je had een kogelvrije vest moeten hebben, zo dodelijk zijn die ijzerprojectielen.»

HUMO Was er bij jullie terugkeer in de kazerne psychologische opvang?

BERT «Dat gebeurt op de debriefing. In andere landen heb je daarvoor professionele psychologen, maar hier is er weinig budget. We moeten dat intern organiseren: collega’s van niet-betrokken kazernes komen op vrijwillige basis langs en bij hen kun je je verhaal doen.

»We zijn intussen dertig uur later. En bij mij draait die film nog altijd. Die hal, die bagage, die lichamen. Als ik ooit nog het vliegtuig neem, zal het niet meer vanuit die vertrekhal zijn. Wat het zo erg maakt, is het kwaadwillige opzet. Een zwaar auto-ongeval kun je nog begrijpen: iedereen is weleens onvoorzichtig of onachtzaam. Ook een natuurramp kun je accepteren: de natuur is sowieso machtiger dan wij. Maar mensen zoals u en ik die erop uit zijn om zoveel mogelijk andere mensen te vermoorden? Dat is onmogelijk te begrijpen. Dat schokt je vertrouwen in mensen. Dat zal een naschok zijn die de overlevenden en wij hulpverleners nog lang zullen voelen.»

Lugubere stilte

Paul De Froy werkt al vijfentwintig jaar bij de Brusselse brandweer. Toen hij uitrukte naar Zaventem – nadien zou hij ook naar Maalbeek rijden – was het akelig stil in de wagen.

PAUL DE FROY «Normaal wordt er gelachen en gezeverd, maar nu dacht iedereen maar één ding: ‘Wat zullen we te zien krijgen?’ We zijn tot vlak voor de vertrekhal gereden, waar vijftig, zestig mensen op de grond lagen. Dat beeld – die massa mensen, benen eraf, gaten in hun lichaam – krijg ik nooit meer van mijn netvlies. Maar wat vooral opviel, was de rust en de sereniteit. De stilte was luguber.

»Als je aankomt bij een verkeersongeval, dan hoor je de slachtoffers roepen en tieren. Op Zaventem niet. Het was alsof ze op het punt stonden een scène te filmen en iedereen zat te wachten tot er iemand ‘actie’ riep. Ik zag een man met z’n rug tegen een muur zitten. Zijn beide benen waren afgerukt, ergens onder de knie, maar hij zat stil voor zich uit te staren, schijnbaar pijnloos. Er zijn zelfs mensen met open beenbreuken nog op eigen kracht naar buiten geraakt. Vraag me niet hoe ze het hebben gedaan, maar toen ik er aankwam, zaten ze buiten op een bankje. Zo krachtig is kennelijk onze overlevingsdrang.

»Terwijl we gewonden naar buiten aan het brengen waren, kwamen plots veiligheidsagenten naar ons toe gelopen: ‘Weg hier, er zijn nog bommen!’»

HUMO Hoe verwerkt u dit nu?

DE FROY «Zodra we hier in de kazerne aankwamen, hebben ze de teams van Zaventem en Maalbeek van elkaar gescheiden. Da’s goed: onze ervaringen waren totaal anders. Wij konden onze indrukken niet delen met de mensen die als eersten waren aangekomen in Maalbeek. De verwondingen daar waren helemaal anders: mensen lagen er letterlijk uit elkaar, omdat de ruimte waarin de bom is ontploft, veel kleiner was.

»Ze hadden 30 manschappen opgeroepen om ons af te lossen, maar niemand is naar huis gegaan. Wat kun je thuis doen? Aan je vrouw of dochter kun je niet vertellen wat je hebt meegemaakt. Ze waren er niet bij. Alleen collega’s begrijpen de frustratie, de onmacht. Vooral met die onmacht worstelen veel collega’s nu: ‘We hebben niet iedereen buiten gekregen, omdat we zelf moesten gaan lopen.’ Toen we werden opgeroepen om naar Maalbeek te gaan en met de brandweerwagen wegreden, zijn we één of twee slachtoffers gepasseerd die zwaargewond waren. Ze zijn blijven liggen en waarschijnlijk ter plaatse overleden. Dat knaagt.»

HUMO Weet u hoe het nu gaat met de slachtoffers die u zelf in uw armen hebt gehad?

DE FROY «Nee. Ik moet dat nieuws de dag nadien in de krant lezen. Al denk ik soms ook: ‘Sommige dingen weet je beter niet.’ Het is altijd iemands moeder, iemands broer, iemands kind.

»Er was een Engels meisje dat haar ouders kwijt was. Haar beide onderbenen waren gebroken. Ze klampte me vast: ‘Laat me niet alleen, laat me niet alleen.’ Je kunt je niet voorstellen hoe stevig een hand op zo’n moment kan grijpen. Dan is het vreselijk om weg te gaan, maar je moet door. Achteraf blijft zoiets malen in je hoofd. Ik zou wel graag willen weten hoe het nu met haar gaat, maar het is onmogelijk te achterhalen naar welk ziekenhuis ze is getransporteerd.

»Voor het eerst hebben ze nu ook psychologen van buitenaf laten komen om met ons te praten. Zaterdag hebben we een tweede gesprek en keren we vermoedelijk terug naar de plek van de ramp. Het zou helpen bij het verwerkingsproces, zeggen ze. Het zal emotioneel zijn, maar ik wil die plek wel graag zien. En terugkeren moet ik sowieso: in mei vertrek ik op vakantie en zal ik in die vertrekhal moeten staan. Natuurlijk zie ik dat niet zitten, maar er zit niks anders op. Het leven mag niet stilvallen.»

De chirurg: ‘Enorme gedrevenheid’

Stefaan Nijs, diensthoofd van de afdeling traumachirurgie van het UZ Leuven, is al bijna 24 uur aan het werk wanneer hij dinsdagochtend om halfzeven zijn bed opzoekt. Het wordt een korte slaap.

STEFAAN NIJS «Ik werd gewekt door een collega, die me het nieuws meldde. We begonnen meteen met de voorbereidingen, en om kwart voor 10 werden de eerste hulpbehoevenden binnengebracht. De brandwonden sprongen in het oog: het merendeel van de slachtoffers was verbrand door de steekvlam die bij de explosies was vrijgekomen. Wie die steekvlam had ingeademd, had brandwonden aan de luchtwegen. En dan waren er natuurlijk de shrapnelwonden: alle slachtoffers hadden in hun lichaam metaalpartikels die bij de explosies als een wolk in het rond gestrooid waren. Er waren mensen met stukken metaal in hun oog, twee patiënten met partikels in de buik. En daarnaast waren er ook veel slachtoffers met gecompliceerde botbreuken. Ik had zulke verwondingen nog nooit gezien.»

HUMO Jullie hebben wel veel levens kunnen redden.

NIJS «Ik denk dat we erin geslaagd zijn om zorg te bieden die minstens even goed was als de zorg die we dagelijks bieden aan patiënten uit een ongeval. Dat hadden we eigenlijk niet verwacht. Door de beperkte middelen moet je soms drastische keuzes maken. Stel: je hebt een patiënt van wie je een lichaamsdeel moet reconstrueren, en tegelijk blijven er mensen binnenkomen van wie het leven in gevaar is. De reconstructie van een lichaamsdeel is omslachtig en tijdrovend, en dus kies je in zo’n situatie voor een amputatie. Maar we hebben dat soort verschrikkelijke keuzes kunnen vermijden: bij een aantal patiënten was de verwachting aanvankelijk dat we ledematen zouden moeten afzetten, maar uiteindelijk zijn we er in Gasthuisberg in geslaagd om iedereen te redden zonder amputaties. We gebruikten negen operatiezalen tegelijkertijd, konden iedereen binnen het uur opereren, en gemiddeld verbleef iemand maar 35 minuten op de spoedafdeling voor hij of zij naar een operatiezaal werd gebracht. Dat is echt bijzonder. Het had onder meer te maken met de enorme gedrevenheid en solidariteit bij de hulpverleners. Je wordt als arts of verpleegkundige op zo’n moment naar een hoger niveau getild: je zet nog net dat stapje verder.»

HUMO Wat viel u die rampzalige dag nog meer op?

NIJS «Hoe solidair veel slachtoffers waren. Ze waren vaak bezorgder over de onbekende die naast hen lag dan over zichzelf. ‘Kijk eerst maar naar hem, dokter.’ ‘Zorg eerst maar voor haar.’ In normale omstandigheden zie je dat haast nooit: patiënten zijn doorgaans heel self-oriented en vinden per definitie dat ze zélf het dringendst aan zorg toe zijn.

»We leven in een wereld waarin mensen in staat zijn tot het grootste evil, zoals koning Filip het uitdrukte toen hij Gasthuisberg bezocht. Maar ik heb de mooie keerzijde van de medaille gezien: de slachtoffers hadden een ontroerend antwoord van solidariteit klaar.»

De terreurexpert: ‘We zijn aan de winnende hand’

De voorbije drie decennia vonden er bijna vijfduizend zelfmoordaanslagen plaats, in meer dan veertig landen. Robert Pape (55), professor politieke wetenschappen aan de Universiteit van Chicago en oprichter van het Chicago Project on Security and Terrorism, analyseerde ze zo goed als allemaal. Zijn conclusie na Parijs en Brussel is gruwelijk hoopvol: ‘Deze aanslagen betekenen vooral dat we aan de winnende hand zijn.’

ROBERT PAPE «Mijn analyse na de aanslagen in Brussel kwam jammer genoeg overeen met mijn analyse na de aanslagen in Parijs, waarin ik het had over een herhaling van zulke tragedies. Dat zeg ik omdat IS haar aanvalslogica vanaf oktober 2015 fundamenteel heeft gewijzigd. Voordien viel ze vooral op door complexe zelfmoordaanslagen in Irak en Syrië. Daarbuiten probeerde ze vooral lone wolves te inspireren tot aanvallen op symbolische plaatsen. Mehdi Nemmouche sloeg toe in het Joods Museum in mei 2014, anderen in Frankrijk en Groot-Brittannië. Die tactiek veranderde grondig vanaf 10 oktober 2015, toen twee IS-zelfmoordterroristen in Ankara meer dan honderd doden maakten. Twee weken later liet IS een Russisch passagiersvliegtuig neerstorten boven de Sinaïwoestijn. Nog twee weken later was er de aanslag in Parijs. Nu hoort ook Brussel in dat rijtje.»

HUMO Vanwaar die ommekeer in strategie?

PAPE «Die plotse internationale agressie is te verklaren door onze militaire successen in Irak en Syrië. Na de oprichting van het kalifaat stelden de Verenigde Staten een militaire coalitie samen van een door het Westen gecoördineerde luchtmacht en lokale grondtroepen van Koerden en Syrische rebellen. Het doel was om het territorium van IS te verkleinen en daarin hebben we enorme vooruitgang geboekt. In Irak is IS al 40 procent van haar grondgebied kwijt. Als gevolg daarvan haalt ze bijna wanhopig uit naar de leden van die winnende coalitie. Ze zoekt naar een gamechanger, to change a losing game. Turkije, Rusland, Frankrijk en België zijn intussen hard geraakt. Reken maar dat IS nu ook Groot-Brittannië en de Verenigde Staten wil treffen.»

HUMO Het klinkt nogal cru om de bevolking in België te troosten met de gedachte dat we de oorlog aan het winnen zijn.

PAPE «Dat is inderdaad hard om te horen. Maar zolang we in Syrië en Irak terrein winnen, zullen we met dit soort aanslagen geconfronteerd worden.»

HUMO Wil IS de coalitie breken door de leden ervan op hun eigen grondgebied aan te vallen?

PAPE «Dat is één van de twee hoofddoelen. Nadat ze vorig jaar een Jordaanse piloot levend verbrandden en het beeldmateriaal daarvan gretig verspreidden, bekoelde de interesse van Jordanië om deel te nemen. IS gaat er dus van uit dat haar gruweldaden militair-strategische winst kunnen opleveren. Een tweede doel is: ons uit onze tent lokken. IS wil ons laten overreageren en dat lijkt nog te lukken ook. Na de aanslagen in Parijs voelden westerse politici zich geroepen om de hele moslimgemeenschap aan te vallen. Hun terreurmaatregelen zijn agressief en neerbuigend tegenover moslims. Dat versnelt het radicaliseringsproces en helpt IS uitstekend in haar rekrutering. Het liefst van al wil IS dat we op termijn grondtroepen inzetten. Niets is beter om zelfmoordterroristen te mobiliseren dan een buitenlandse bezettingsmacht.»

HUMO Wie zijn die zelfmoordterroristen? U hebt ze uitgebreid bestudeerd.

PAPE «Het eigenaardige aan alle terreurcellen die ik bestudeerde, is de socio-economische diversiteit op vlak van inkomen, studie of beroepsniveau. De meeste vriendschapskringen zijn homogeen en worden gekenmerkt door een vergelijkbare opleiding, dezelfde interesses of eenzelfde soort verleden. De terroristen van Londen hadden een appartement waar ze wekelijks samenkwamen om jihad-ivideo’s te bekijken. Eén van hen was een echte familieman met vrouw en kind, de andere was zo overspelig als de pest. In normale omstandigheden zouden zulke mensen nooit met elkaar overeenkomen. Wat hield hen bij elkaar? Woede.»

HUMO Nogal wat mensen zouden antwoorden: de islam.

PAPE «In Brussel wonen ongeveer 260.000 moslims. Ik ontken niet dat alle zelfmoordterroristen moslims zijn, maar ze zijn wel maar een onooglijke fractie van een grote gemeenschap. Als je die theorie van de achtergestelde, geradicaliseerde moslim doortrekt, dan zou Brussel alleen al tienduizenden terroristen huisvesten. Deze islamtheorie wordt te pas en te onpas opgevoerd, maar ze houdt geen steek. Uit ons onderzoek blijkt dat 95 procent van de zelfmoordaanslagen in de voorbije 35 jaar een territoriaal strategisch doel had: het gaat om een kleine kliek van mensen die aan elkaar hangt door de woede over de bezetting van een volk waar ze zich erg verwant mee voelen.

»De meeste van die zogenaamde moslimextremisten weten trouwens niets over de islam. Het is een samenraapsel van godsdienstfanaten, drugsverslaafden, criminelen en welgestelde huisvaders.»

HUMO Toch roepen ze ‘Allahu Akbar’ voor ze de knop indrukken.

PAPE «Dat is een begrijpelijke menselijke uiting van zelfbehoud. Onze soldaten tijdens de Tweede Wereldoorlog baden ook voor ze ten aanval trokken, hoewel ze niet allemaal gelovig waren.»

HUMO Zelfmoord is een onreine daad in de islam.

PAPE «Dat is het in bijna elke religie en zelfs in seculiere samenlevingen. Denk maar aan het taboe rond euthanasie. Het is dan ook van belang om de sociale status van de martelaars zo snel mogelijk op te waarderen. Dagen na de aanslag in Brussel verstuurde IS al een video waarin ze de gebeurtenissen verheerlijkte.

»Zelden worden de acties van een zelfmoordterrorist veroordeeld door de eigen gemeenschap. Dat komt omdat de gemeenschap de politieke motieven en de woede die erachter steekt, deelt. Ze zwijgt, zonder daarom de aanslag goed te keuren.»

HUMO Is het ook niet vreemd dat de leiding van Islamitische Staat voornamelijk wordt bevolkt door seculiere officieren uit Saddam Hoesseins Baath-partij?

PAPE «De operationele leiding bestaat voor een derde uit Baath-officieren, voor een derde uit lokale stamleiders en voor nog een derde uit individuen, onder wie heel wat salafisten. IS heeft simpelweg een gezamenlijke vlag nodig om tegen het sjiitische bewind in Irak en Syrië te vechten. Haar extremistische ideologie is niet meer dan een pragmatische alliantie. Zodra het gemeenschappelijke doel wegvalt, worden ze weer de grootste vijanden. Het is dus een kwestie van tijd voor IS uit elkaar valt.»

HUMO Klopt het dat de seculiere Tamil Tijgers uit Sri Lanka de internationale koplopers zijn in de ranking van zelfmoordaanslagen?

PAPE «Dat was zo tot de inval in Irak onder president Bush. Amerika heeft willens nillens de grootste zelfmoordcampagne uit de menselijke geschiedenis opgezet. Vóór maart 2003 viel er in de geschiedenis van Irak niet één zelfmoordaanslag te bespeuren. Kort na de inval bliezen twee Iraakse vrouwtjes zich op in de buurt van de Amerikaanse veiligheidsdiensten. Een nieuwe tactiek was geboren. Amerika heeft met een stok in een wespennest gemorreld en de rest van de wereld ondervindt de gevolgen. Frankrijk en Duitsland waren tegen de inval in Irak gekant, net omdat ze vreesden dat die onrust op termijn zou overslaan op hun eigen moslimgemeenschap. Dat is precies wat er gebeurd is! En het einde is nog lang niet in zicht. Er zijn twintig miljoen moslims in Europa, vier miljoen in Noord-Amerika en een half miljoen in Australië.»

HUMO U bedoelt dat u vreest voor aanslagen in die landen?

PAPE «Ik bedoel dat we bijzonder waakzaam moeten zijn. We moeten onmiddellijk onze binnenlandse veiligheid verhogen, zonder daarbij de moslimgemeenschap te demoniseren. Zij zijn immers onze enige toegang tot informatie over die kleine kliekjes van aanstaande terroristen. We moeten onze relatie verbeteren en het vertrouwen tussen de gemeenschappen verhogen. Helaas zie ik veel populaire politici het tegenovergestelde beweren. Ik hoop dat zij niet de bovenhand krijgen, want anders zal de geschiedenis bewijzen dat we een kapitale fout gemaakt hebben.»

De ex-NAVO-baas: ‘Wij hadden méér kunnen doen’

Onze nationale veiligheid is een zaak van internationale bezorgdheid geworden. Willy Claes (77), ex-minister van Buitenlandse Zaken en ex-secretaris-generaal van de NAVO, sust de gemoederen.

HUMO De indruk is ontstaan dat de Belgische inlichtingendiensten de kneusjes van de klas zijn.

Willy Claes «Ach, die kritiek is fel overtrokken. Met alle respect voor de CIA en de FBI: zij hebben 9/11 óók niet kunnen voorkomen. Hetzelfde geldt voor de Franse en de Britse geheime diensten en de respectieve aanslagen in Parijs en Londen. We weten allemáál dat onze Staatsveiligheid al geruime tijd te weinig middelen ter beschikking heeft, maar nu een diploma van onbekwaamheid uitreiken is nergens voor nodig.»

HUMO De reacties van enkele landen – van Turkije over Rusland tot Israël – lijken nochtans zo te kunnen worden samengevat: ‘We leven mee met België, maar het is wél jullie eigen schuld.’

CLAES «Het valt mij op dat je net drie landen met autoritaire regimes citeert, en hun beschuldigende vingertje betekent weinig, vind ik. Wij hebben geen lessen te krijgen uit Moskou of uit Ankara.»

HUMO En uit Tel Aviv? Minister van Transport Israel Katz zei daar: ‘Als ze in België chocolade blijven eten en van het leven blijven genieten, zullen ze nooit in staat zijn het terrorisme te bestrijden.’

CLAES (sussend) «Ach, in Israël leven ze al jaren in een heel speciaal klimaat van dreiging, dat valt niet te vergelijken met onze situatie. Laten we hen er dus maar buiten laten. Vooral omdat we zelf heel goed moeten oppassen dat we niet de neiging krijgen om onze fundamentele waarden – waar we dagelijks van profiteren – te gaan afbouwen.»

HUMO Voelt u – en bij uitbreiding uw generatie – zich medeschuldig aan het creëren van een voedingsbodem voor de radicalisering?

CLAES «Ik denk – zonder nu met een schuldcomplex rond te lopen – dat wij inderdaad meer hadden kunnen doen. Er zijn indertijd te weinig middelen beschikbaar gesteld om migranten goed te laten integreren. Als ik de problemen in veel scholen zie, de achterstand van migrantenkinderen, de tewerkstellingsproblematiek: natuurlijk hebben wij boter op het hoofd. Maar tegelijk benadruk ik dat het een kwestie van geven en nemen is: het is ook aan de migranten om zich te wíllen integreren. Men moet de basisregels accepteren die nodig zijn om te functioneren in onze samenleving.»

HUMO Hoelang zal het nog duren voor België zijn economische belangen minder hoog inschat dan zijn nationale veiligheid, en de banden met bijvoorbeeld Saoedi-Arabië viert?

CLAES «Daar is maar één antwoord op: het is hoog tijd dat de EU, steunend op de verdragen van Maastricht en Lissabon, aan een gezamenlijk veiligheids- en buitenlandbeleid werkt. Die hopeloze verdeeldheid moet stoppen. Het is hoe dan ook niet aan België om op dat punt soloslim te spelen.»

HUMO Is er een scenario denkbaar waarbij Europa snel tot eenheid komt?

CLAES «Het zal nog een hele tijd duren. Op dat punt ben ik geen optimist.»

De activist: ‘Duizenden Syriëstrijders keren nu terug’

De dreiging van Islamitische Staat is een tweekoppig monster, zo stelt Peter Bouckaert. De Belgisch-Amerikaanse urgentiedirecteur van Human Rights Watch brengt al twintig jaar – tegenwoordig ook via blogs en tweets – verslag uit van waar het brandt. Het Amerikaanse magazine Time riep hem uit tot één van de dertig invloedrijkste mensen op het internet. In Libië en Syrië verloor hij twee van zijn beste vrienden: de fotograaf Tim Hetherington en de door IS onthoofde journalist James Foley. Zelf overleefde hij verschillende aanslagen op zijn leven, maar dat houdt hem niet tegen voortdurend terug te keren naar het front.

PETER BOUCKAERT «Het ene hoofd van dat monster zit bij IS in Syrië en Irak, waar ze onder andere verantwoordelijk zijn voor een genocide op jezidi’s. Het andere hoofd zit in gemarginaliseerde gemeenschappen in Europa, waar veel jongeren geen toekomst zien en aangetrokken worden door de boodschap van IS.

»Alle daders achter de aanslagen in Parijs en Brussel waren Europese burgers. Het zijn meestal jonge mannen met een crimineel verleden. Ze koesteren enorm veel haat en wroeging ten opzichte van de autoriteiten. Ze komen uit een gemeenschap van – meestal – Noord-Afrikanen die niet goed geïntegreerd zijn in onze maatschappij. Velen van hen kregen geen goed onderwijs en hadden nog minder kansen op de arbeidsmarkt. Ze begonnen misdaden te plegen, kwamen in het vizier van de politie en het gerecht, hun kansen verminderden verder, hun kwaadheid nam toe, en ze raakten steeds verder gemarginaliseerd. Ook in hun eigen gemeenschap. Er wordt vaak naar de islam gewezen, maar hun radicalisering gebeurde gewoonlijk in de gevangenis, niet in de moskee. Zo zijn er een aantal in de armen van de radicale groeperingen gelopen. Niet uit religieuze overtuiging, want velen blijven drinken of drugs gebruiken. Meer uit kwaadheid en frustratie. Dat moeten we uit die gemeenschappen zien weg te halen.»

HUMO Hoe doen we dat?

BOUCKAERT «Sowieso moeten we iets doen aan de bedreiging van onze veiligheid. Europa moet beseffen dat we in een fundamentele veiligheidscrisis zijn beland nu duizenden strijders die in Syrië zijn gaan vechten naar huis terugkeren, en ze zullen zeker in aantal stijgen nu IS in Syrië en Irak terrein verliest. Die strijders moeten we dus observeren en we moeten verhinderen dat ze aanslagen plegen. Veel te lang konden ze heen en terug reizen over de Turks-Syrische grens. Dat is een wonde die we hebben laten veretteren. Tegelijk moeten we ervoor zorgen dat zo min mogelijk mensen zich aangetrokken voelen tot die radicale groeperingen. We moeten dus iets doen aan de voedingsbodem bij – hoofdzakelijk – Noord-Afrikaanse minderheidsgroepen waarop IS probeert in te spelen.»

HUMO Is IS veranderd van strategie? Vroeger de onthoofdingen van gijzelaars, nu aanslagen in Europese steden?

BOUCKAERT «Er zijn strijders die IS verlaten door de verschrikkelijke gruweldaden die ginds plaatsvonden en er zijn er die net daardoor aangetrokken worden. Het is geen toeval dat de groep die James Foley heeft onthoofd uit allemaal buitenlandse strijders bestond. Maar in 2016 heeft de internationale coalitie veel terrein teruggewonnen op IS. Daardoor vertrekken veel strijders weer. De bommen tegen IS hebben zowel gevolgen voor het extremisme als voor de vluchtelingencrisis, en die zijn met elkaar verbonden. Als we ervoor zorgen dat vluchtelingen niet meer in Europa raken of hier niet meer de status van oorlogsvluchteling krijgen, dan is dat een propaganda-overwinning voor IS. Want ze doen er alles aan om zo veel mogelijk moslims in hun armen te drijven. Ze proberen een klimaat te creëren waarin moslims zich niet langer welkom voelen in Europa. Ze willen net dat jonge moslims denken dat ze in Europa geen toekomst meer hebben, zodat ze naar hén komen. We moeten de vluchtelingen dus waardig behandelen, met het respect dat ze verdienen, willen we IS op het terrein verslaan.»

HUMO 9/11 werd uitgevoerd door mensen uit het Midden-Oosten met een enorme haat tegen het Westen. De huidige daders koesteren dezelfde haat, maar ze zijn hier geboren en getogen. Wat is er veranderd?

BOUCKAERT «Al Qaeda was een andere organisatie, met oudere leiders die nauwelijks het internet gebruikten. IS gebruikt de kracht van sociale media en slaagt erin om te rekruteren op een veel bredere basis van de bevolking. Ze hebben een heel slinkse propagandamachine en gebruiken bijvoorbeeld replica’s van videogames. De internationale gemeenschap heeft daar nog geen contra-strategie voor gevonden. Heel wat van de aanslagen die gepleegd zijn in naam van IS, zijn uitgevoerd door mensen die geen rechtstreekse band met de leiders in Syrië en Irak hebben. Ze zijn veeleer geïnspireerd door IS, dan dat ze actieve leden zijn. Zo is de kans niet onbestaande dat de broers El Bakraoui nooit in Syrië zijn geweest, maar geïndoctrineerd werden door mensen die ze uit het Brusselse criminele milieu kenden.»

HUMO Denkt u dat dit ooit zal stoppen?

BOUCKAERT «We werden in de jaren 70 geconfronteerd met het linkse extremisme van de Rode Brigades, en toen vroeg men ook: ‘Zal dit ooit stoppen?’ We moeten beseffen dat we dit niet gaan winnen met alleen maar een militaire strategie en meer middelen voor politie en veiligheidsdiensten. We moeten slimmer zijn dan dat en begrijpen waar de wortels van het probleem zitten. We zullen die hopeloze jongeren moeten tonen dat ze wél een plaats en een toekomst in België hebben. Ik geloof dat onze waarden – democratie, mensenrechten, een open maatschappij – sterker zijn dan de nihilistische waarden van IS. Onze sterkste wapens zijn niet straaljagers, bommen en special forces, maar de waarden waarvoor we staan. Het is moeilijk om daarvoor te vechten in de dagen na zo’n verschrikkelijke aanslag als vorige week in Brussel, maar het is belangrijk dat we dat doen, willen we deze strijd winnen.»

De diplomaat: ‘Waarom zoveel mensen het Westen haten’

Waarom haten de terroristen ons zo? De Nederlandse diplomaat Peter Knoope, tot aan zijn pensioen vorig jaar directeur van het Internationaal Centrum voor Contraterrorisme in Den Haag, noemt vier oorzaken waarom de haat tegen het Westen in bepaalde delen van de wereld veel groter is dan we denken.

PETER KNOOPE «Ten eerste: op veel plaatsen voelen mensen dat hun tradities worden weggedrukt. Die doen er niet meer toe: de moderniteit komt in de plaats. Iemand die in Afghanistan was, zei me: ‘Daar lopen ze tweeduizend jaar achter.’ Zulke uitspraken maken de mensen daar moedeloos.

»Ten tweede: Afghanisten, Pakistan, Irak, Somalië, Nigeria, de Centraal-Afrikaanse Republiek… Dat zijn de landen boven aan de lijstjes met ‘meest corrupte politie en gerecht ter wereld’. Als diegene van wie je afhankelijk bent voor het handhaven van de regels corrupt is, dan heb je geen mogelijkheid om conflicten en problemen op te lossen.

»Ten derde: we hebben overal geprobeerd een politiek systeem in te voeren dat gebaseerd is op het recht van de sterkste en op marktwerking. Veel mensen vallen uit de boot en hebben geen toegang tot de vruchten van die marktwerking.

»Ten vierde: in de postkoloniale samenleving zat een soort belofte dat het beter zou worden. In veel landen is bij de jonge generatie het gevoel ontstaan dat die bevrijding níét geleid heeft tot een rechtvaardiger samenleving.»

HUMO En daarom gaan ze strijden aan de zijde van IS?

KNOOPE «Daardoor bestaat de kans dat je je herkent in een organisatie die zegt: ‘Je moet bij ons komen want wij verzetten ons tegen de manier waarop we worden weggezet als traditioneel en achter ten opzichte van de westerse wereld.’ Bij een groot deel van de wereldbevolking is de perceptie ontstaan dat ze geen toekomstperspectief hebben en dat de internationale politieke constellatie hen dat ook niet zal geven. Dat gaat over grote hoeveelheden jongeren in Afrika, Azië en het Midden-Oosten, hè. De wolkenkrabbers die momenteel in veel Afrikaanse steden worden gebouwd zien er prachtig uit, maar onder die modernisering schuilt een laag van jongeren die geen connectie meer voelen met hun tradities, en die ook het gevoel hebben niet bij de moderne samenleving te horen. Heel wat individuen zullen zich daarom niet meteen aansluiten bij IS of Boko Haram, maar bij te veel van hen bestaat die kans wél. Daar moeten we ons echt zorgen over maken.»

HUMO Waarom blijken de daders van de aanslagen dan altijd in ons land geboren en opgegroeid?

KNOOPE «Bepaalde groeperingen in de Europese samenleving voelen zich ook niet geaccepteerd. Dat kan ertoe leiden dat ze gevoelig worden voor de rekrutering van radicalen. Het gaat om jongeren die zich solidair verklaren met hun broers en zusters die zich het slachtoffer voelen in het Midden-Oosten. We kennen de verhalen: ‘Er waren 3.000 doden bij 9/11, vervolgens zijn de Amerikanen Afghanistan binnengevallen en zijn er 100.000 doden gevallen. Maar blijkbaar zijn 3.000 doden in New York heel belangrijk en 100.000 doden in Afghanistan niet. Wij zijn dus minder belangrijk. Wij doen er minder toe.’»

HUMO Zullen de 35 doden in Brussel nu opnieuw worden afgewogen tegen de vele slachtoffers in het Midden-Oosten?

KNOOPE «Ja. In Afrika hoor ik: ‘Er zijn de voorbije maanden duizenden doden gevallen als gevolg van de aanslagen van Boko Haram, maar daar hebben we niemand over gehoord, terwijl we wel iedereen horen praten over Parijs en Brussel.’ Ik vind niet dat je die vergelijking mag maken, je mag het ene niet afwegen tegen het andere. Zo werkt dat niet. Maar je moet wel aandacht blijven besteden aan het feit dat het aantal slachtoffers van terrorisme nog altijd vele malen groter is in Afghanistan, Pakistan, Irak, Syrië, Somalië of Nigeria.»

HUMO U zei eerder in de Volkskrant: ‘Een groepje in Amsterdam of Den Haag kan zelfstandig tot actie overgaan.’ Is het dat wat nu in Brussel en Parijs is gebeurd?

KNOOPE «Als je buiten het zicht van de veiligheidsdiensten wilt blijven, dan doe je dat het best met zo weinig mogelijk mensen. Al Qaeda heeft op een bepaald moment de uitdrukkelijke instructie gegeven: plan en voer je aanslagen uit waar je bent, en wacht niet op instructies. Omdat ze merkten dat er infiltranten waren, waardoor aanslagen werden voorkomen. Maar IS heeft kunnen rekruteren van Indonesië en China tot Marokko en Europa, en dat geeft hen een internationaal netwerk dat Al Qaeda nooit heeft gehad. Ze hebben toegang tot individuen op veel plekken, omdat mensen naar Syrië en Irak zijn afgereisd en nu zijn teruggekeerd. En die lieten broers en vrienden achter op de plek waar ze vandaan kwamen, die ze nu kunnen mobiliseren en overtuigen om deel te nemen aan hun strijd. Dat geeft hun een enorme reach.»

HUMO Is het daarom dat aanslagen ook vaak door broers worden gepleegd?

KNOOPE «Wat we zeker weten is dat de invloed van iemand in je directe omgeving – broer, vriend, neef, buurjongen – véél groter is dan we een aantal jaren geleden dachten. Toen dachten we dat er vooral online gerekruteerd werd, maar nu komen we erachter dat directe persoonlijke contacten nog altijd veel sterker zijn dan contacten via het internet. We weten ook uit het militaire leven dat het een band voor het leven schept als je samen in de stress van een oorlogssituatie hebt gezeten.»

HUMO Er zijn nog geen aanslagen gepleegd door geradicaliseerde Nederlanders. Is in Nederland het inperken van de radicalisering beter gelukt?

KNOOPE «Het is belangrijk om te investeren in de relatie met de gemeenschappen waaruit de Syriëstrijders komen. Je moet elkaar met dezelfde taal, op de juiste manier en met de juiste toon kunnen aanspreken. Zodat op het moment dat iemand binnen die gemeenschap van plan is om gekke dingen te doen, iemand anders de weg weet naar iemand die hij vertrouwt aan de kant van de autoriteiten. Daarvoor moet je de zekerheid hebben dat zo’n melding met vertrouwen en zorgvuldigheid wordt behandeld. Dat is een investering die in Nederland is opgebouwd sinds de moord op Theo van Gogh. Wellicht loont het in België de moeite om te bekijken of daar niet een verhoogde en geïntensifieerde investering voor moet worden gedaan. Dat zal je niet helpen op korte termijn, maar we zullen toch met elkaar in gesprek moeten en op zoek moeten naar hoe we voorbij de tweedeling ‘wij versus zij’ kunnen raken.»

HUMO Dit soort aanslagen versterkt toch alleen maar de ‘wij versus zij’-gevoelens?

KNOOPE «Dat is ook het doel ervan. De daders proberen die spanningen, de angst voor de ander en de polarisatie te verhogen. Ik denk dat er in België voldoende verstandige mensen rondlopen om niet in die val te trappen. Ik heb in Nigeria mensen gesproken die zeiden: ‘Vóór Boko Haram wist ik niet of mijn buren christenen of moslims waren. Vandaag kijk ik naar hen en vraag ik me af wat ze zijn.’ Het is in Nigeria gelukt om de spanning tussen christenen en moslims zo hard door te voeren dat mensen zijn gaan geloven dat het belangrijk is om elkaar in de gaten te houden. Hetzelfde geldt voor sjiieten en soennieten in het Midden-Oosten. Hoe pijnlijk en verschrikkelijk de aanslagen in Brussel ook zijn geweest, we moeten de wijsheid hebben om te zeggen: ‘We’re in this together.’ We moeten samen over de brug in plaats van ze op te halen. Anders ben je ver van huis.»

De expert zelfverdediging: ‘Voorzichtig zijn kost niets’

Wat kan men als ongewapende en ongetrainde burger aanvangen tegen het blinde geweld van terroristen? Niets, is het voor de hand liggende antwoord. Maar dat is buiten Pascal Vanostende gerekend: hij organiseert sinds kort cursussen voor wie wil weten hoe te reageren bij een aanslag. Vanostende put daarbij uit de principes van krav maga, een gevechtstechniek die ontwikkeld werd door het Israëlische leger. ‘Bij een massale schietpartij valt gemiddeld elke tien seconden een dode: íéts doen is beter dan níéts doen.’

PASCAL VANOSTENDE «Op onze eerste sessie, een maand geleden, kwamen een vijftiental mensen opdagen. Gewóne mensen die begrepen dat gevaar ook hier niet denkbeeldig is: de gebeurtenissen van vorige week hebben hun gelijk gegeven. Het goeie nieuws is dat je met een minimum aan training je overlevingskansen kunt vergroten. Vergelijk het met een cursus EHBO: je zult nadien geen levensreddende operaties kunnen uitvoeren, maar na een ongeval kun je wel de eerste zorgen toedienen en dat is altijd beter dan simpelweg op de ambulance wachten.»

HUMO Uw training is gebaseerd op de principes van krav maga, een gevechtssport ontwikkeld door het Israëlische leger.

VANOSTENDE «Ik zou eerder over verdedigingsmethode spreken. Als je krav maga onder de knie wilt krijgen, moet je drie keer per week naar de sportzaal, vier jaar aan een stuk. Na die vier jaar ben je wellicht zo’n type dat op de Thalys spontaan en eigenhandig een wilde schutter kan overmeesteren. Dat is uitdrukkelijk niet de bedoeling van déze cursus. Wij gebruiken de basisprincipes van krav maga om het grote publiek redzamer te maken in noodsituaties. Krav maga is expliciet op de praktijk gericht, het is gebaseerd op de natuurlijke reflexen van mensen: het is geen gevechtssport voor op de tatami. Je moet het zien als een filosofie, een verzameling richtlijnen en principes die van pas komen wanneer je de keuze hebt tussen slechte omstandigheden, slechtere omstandigheden en de slechtst denkbare omstandigheden.»

HUMO Belangrijker dan pure vechtkracht is de zogenaamde situational awareness, weet ik sinds ‘The Bourne Trilogy’: hoe snel en accuraat kun je de omgeving en haar gevaren inschatten?

VANOSTENDE «Vaak volstaan al enkele kleine voorzorgsmaatregelen. De eerste raad die ik bijvoorbeeld altijd geef: ‘Wees niet op de verkeerde plek.’ Je kunt veel risico’s vermijden door symbolische plaatsen te vermijden, of ruimtes waar veel mensen bijeenkomen. Natuurlijk kan dat niet altijd, of misschien wíl je dat niet. Dan is het zaak om – als je ergens binnenkomt – zo snel mogelijk de ruimte te lezen. Waar zijn de nooduitgangen? En als er geen nooduitgangen zijn: waarlangs kun je wegvluchten? Probeer uit te vinden waar je dekking kunt zoeken als er iets gebeurt. Muren van gipsplaten houden geen kogel tegen, betonnen steunmuren wel.

»Situational awareness gaat ook over kleine menselijke signalen: we raden mensen aan om aandachtig te zijn. Als iemand een tas laat staan: maak hem of haar er attent op. We weten nog niet helemaal hoe het in Zaventem is gegaan, maar in Israël zal niemand zomaar een tas laten staan. Je wordt meteen aangesproken door omstanders, en als je niet snel reageert, zal de politie die zak onmiddellijk aan flarden schieten. De volgende keer zul je twee keer nadenken als je je zak even laat staan om een sandwich te gaan kopen. Dat is een mentaliteit die wij ons nog eigen moeten maken.»

HUMO In Zaventem hebben de daders hun koffers met dodelijke inhoud gewoon binnengerold op trolleys: dat valt zelfs de meest aandachtige reiziger niet op.

VANOSTENDE «In Israël raak je de luchthaven niet binnen zonder dat je papieren en je bagage gecontroleerd zijn.»

HUMO Volgens minister van Binnenlandse Zaken Jan Jambon kunnen zulke controles hier niet: er zouden opstoppingen ontstaan vóór het luchthavengebouw, waar terroristen evengoed een bom kunnen laten afgaan.

VANOSTENDE «Ik kom vaak op Ben-Gurion, de luchthaven van Tel Aviv: ik heb er nog nooit in de wachtrij gestaan. Als het daar kan, waarom hier dan niet? Het is gewoon een politieke beslissing: hoe ver wil je gaan om je burgers beter te beschermen? Ik beweer overigens niet dat er nooit iets zal gebeuren in Israël, maar de risico’s liggen er lager, en in het geval van aanslagen vallen er minder doden. Hier kun je op het vliegtuig naar Spanje stappen nadat je een keer met je identiteitskaart hebt gezwaaid: in Israël word je gescreend door iemand die getraind is om lichaamstaal te lezen. Ze lezen de nervositeit en spanning van het gelaat van mensen af, en kunnen inschatten of extra controle nodig is of niet.»

HUMO Totale veiligheid is een illusie, en elke extra beschermende maatregel brengt ons een stap verder richting politiestaat.

VANOSTENDE «Ik hou niet van dat woord, maar mensen moeten zelf uitmaken of ze liever in een onveilige samenleving wonen dan wel in een samenleving waar een strengere veiligheidscultuur heerst. Ik kies graag voor het laatste. Als ik in Israël de trein neem, moet ik mijn bagage door een metaaldetector laten screenen. Ik beschouw dat niet als een schending van mijn privacy: men wil gewoon zien of ik geen wapens bij me heb.»

HUMO Welke raad geeft u uw cursisten voor het geval ze effectief met een terroristische aanval worden geconfronteerd?

VANOSTENDE «We proberen onze cursisten zo goed mogelijk voor te bereiden op het ergste. Het zal niet zijn zoals een Hollywoodfilm die je vanuit je knusse fauteuil bekijkt. Het zal lelijk zijn, er zal gekrijst en gejammerd worden, je zult over de gewonde mensen struikelen. We leggen mensen zelfs uit dat het niet ondenkbaar is dat ze zichzelf bevuilen: dat is een perfect normale reactie. Als je dat soort dingen op voorhand weet, zul je een noodsituatie beter doorkomen.»

HUMO Maar hoe moet je reageren wanneer je oog in oog komt te staan met een gewapende terrorist?

VANOSTENDE «Ik zei het al: in vier uur tijd kun je geen vechttechnieken aanleren. En je mag ook geen te hoge verwachtingen creëren. Er zijn mensen die zeggen: ‘Ik storm er recht op af.’ De waarheid is dat niemand weet hoe hij zal reageren. We kunnen de mensen gelukkig wel een aantal basistips geven die gebaseerd zijn op de uitgangspunten. Dat doen we met rollenspelen. De eerste situatie die we nabootsen: een aanval door een terrorist die in het wilde weg messteken uitdeelt. Dat is overigens géén hypothetische situatie. Kijk – opnieuw – naar Israël: daar worden ze steeds vaker geconfronteerd met dat soort aanvallen. Doordat men de controles er heeft opgedreven, zoeken terroristen steeds vaker hun toevlucht tot messen – keukenmessen van 5,95 euro, met een keramisch lemmet dat niet zichtbaar is voor metaaldetectoren. Explosieven en bommengordels produceren en transporteren: dat is erg omslachtig. Wij staan nog maar aan het begin, maar wij zullen ook met wilde steekpartijen te maken krijgen, gecoördineerd en op verschillende plekken tegelijk. Iemand die echt getraind is in krav maga heeft gesofisticeerde technieken onder de knie waarmee hij een messentrekker helemaal alleen kan uitschakelen. Dat kunnen wij onze cursisten natuurlijk niet aanleren. Maar we tonen ze wel hoe je zo iemand kunt omsingelen, bijvoorbeeld, en hoe iemand boven op de terrorist kan springen als hij naar een ander uithaalt. Een wilde schutter kun je ook neutraliseren, niet door recht op hem af te lopen, want dan knalt hij je gewoon neer. Maar strek je armen eens recht voor je uit, alsof je een pistool richt, en laat dan iemand – een vrouw van 50 kilogram is voldoende – naar je arm springen. Je bent de controle over je wapen metéén kwijt. Vaak gebruiken terroristen ook handgranaten bij aanslagen. We leggen dan eerst het mechanisme van een handgranaat uit – dat de terrorist eerst een veiligheidspin moet verwijderen, en nadien de hefboom moet laten openveren – om vervolgens te tonen hoe je zo iemand kunt neutraliseren door zijn handen rond de granaat te omklemmen.»

HUMO Maar wat te doen in het geval van een zelfmoordterrorist met een bommengordel of een koffer vol explosieven? De mensen die omkwamen bij de explosie in het metrostel konden toch geen kant op?

VANOSTENDE «Dan geldt er maar één advies: vlucht zo ver mogelijk weg. Als er een louche iemand naast je komt staan en verdacht gedrag vertoont: neem afstand. Voorzichtig zijn en gevaar mijden kost niets, is gemakkelijk en erg efficiënt. Maar we moeten ook eerlijk zijn: als je op de Titanic zit, en er zijn geen reddingssloepen meer, dan beland je in het ijskoude water. Je moet realistisch zijn. Ik ken goed getrainde beoefenaars van krav maga die denken dat ze zich uit elke penibele situatie kunnen redden, maar ik weet zeker dat dat niet klopt: soms komen zelfs Israëlische soldaten om in heel gewelddadige omstandigheden.»

De jonge moslim: ‘Michel reageert beter dan Hollande’

Hij kan een aardig deuntje meefluiten als het gaat over – vaste prik na een aanslag – polarisering en gebeurlijke opflakkeringen van intolerantie tegen iedereen die islamitisch oogt. De 24-jarige Antwerpse blogger en student Mohamed Ouaamari werd in september vorig jaar na een als grap bedoelde tweet door zwaarbewapende agenten besprongen, tegen de grond gesmakt en een nacht in de cel gegooid.

MOHAMED OUAAMARI «Het klinkt raar, maar vanaf Charlie Hebdo is de polarisering bij elke aanslag eigenlijk alleen maar afgenomen in intensiteit. In 2014, na de aanslag in het Joods Museum in Brussel, was het het ergst. Iedereen, politici incluis, riep toen: ‘Komaan moslims, distantieer jullie!’ Ik ben blij dat de gemeenschap consequent bleef en zei: ‘Nee, wij distantiëren ons niet, want we hebben hier niets mee te maken.’ En naarmate er – jammer genoeg – meer aanslagen kwamen, drong dat bij de bevolking precies ook steeds beter door. Ineens zag men bijvoorbeeld dat er in Parijs ook moslims gestorven zijn, dat de aanslagen bovendien plaatsvonden in een buurt waar veel migranten wonen...

»Bij de vorige aanslagen werd ik op Twitter overspoeld door een storm van haatreacties, nu heb ik maar drie negatieve tweets gekregen. En die vielen dan ook nog heel goed mee, niets ál te ranzigs. Vroeger was de publieke opinie: ‘Wat is het nu, aan welke kant staan jullie?’ Nu is het veel meer: ‘We vormen samen één gemeenschap, en het zijn die terroristen die daarbuiten vallen.’ Wat ook geholpen heeft, was de reactie van Charles Michel, die precies dát gezegd heeft, die zich uitsprak tegen polarisering. Veel verstandiger dan de Franse president Hollande, die opnieuw zei: ‘We nemen wraak, bombarderen dat land kapot.’

»Op de dag van de aanslagen in Zaventem en Brussel zei Jan Jambon bij ‘Van Gils & gasten’ ook iets heel interessants. Iemand had geopperd dat we ‘meer Nederlandstalige imams nodig hebben’, maar Jambon repliceerde met: ‘Jongens die in staat zijn tot dit soort terreur, gáán helemaal niet meer naar de moskee, die hébben geen contact meer met imams.’ Ik vond het een positief signaal dat hij dat zei.

»Eigenlijk heeft iedereen goed gecommuniceerd. Alleen Bart De Wever heeft zijn woede even geuit: ‘Ik moet oppassen wat ik zeg in mijn woede, want dan zeg je dingen waar je later spijt van krijgt.’ Hij moest even zijn ei kwijt, denk ik.»

HUMO Minder polarisering betekent niet dat de haat helemaal weg is: er is dat ene beruchte voorbeeld waarbij iemand vorige week op de oprit van een koppel – géén moslims – de woorden ‘ROT OP, MOLSIMS’ (sic) had gekalkt.

OUAAMARI (lacht) «Ja, maar werkelijk iedereen heeft dat weggelachen, dus symptomatisch kan je dat ‘Molsims’-geval niet noemen.

»Vanavond (vrijdag, red.) is er een samenkomst in Antwerpen, een wake, georganiseerd door vijf jonge moslims. Het positieve is dat ze niet vertrekken van het standpunt: ‘Wij zijn moslims tegen terreur’ – maar wel: ‘Wij zijn mensen die opkomen voor de gemeenschap.’ Dat klinkt beter, is verstandiger en het slaat ook echt op iets. Het is namelijk vanzelfsprekend dat je tegen terreur bent.»

HUMO Zelf heb je via Twitter aangekondigd een jou onbekend niet-moslimkoppel te willen uitnodigen bij je thuis.

OUAAMARI «Een spontane ingeving op de dag na de aanslagen. Ik dacht: ‘Stel je voor dat iedereen in de moskee, waar ik toen net vandaan kwam, contact zoekt met niet-moslims. Mensen die ondertussen ook wel weten dat terroristen niet bij onze gemeenschap horen en dat wij daar niet achter staan, maar wel nog met vragen zitten. Moslims en niet-moslims samen aan tafel, om gezellig te keuvelen en om samen door het verwerkingsproces te gaan: dat zou toch super zijn?’

»Er kwam vrijwel meteen reactie, en er was heel snel een afspraak geregeld. Ook leuk: ik ben ondertussen zelf ook al twee keer uitgenodigd bij andere mensen. Het idee was vooral om een signaal te geven: ‘Stop the talking, en doe iets échts.’ Ik vind het in elk geval beter dan nog maar eens een open brief te schrijven of op tv te zeggen: ‘Dit behoort niet tot de islam’, ‘De islam is een religie van de vrede’, enzovoort... Die dingen werken toch niet, het heeft geen effect. Na zo’n aanslag heeft ook niemand daar een boodschap aan.»

HUMO Hoe heb je de dag van de aanslagen zelf beleefd?

OUAAMARI «Ik kwam het te weten via mijn gsm, live, via alle tweets die ik ineens zag komen binnenrollen. En toen besefte ik: ‘Shit, ik heb vrienden die daar werken.’ Als beveiligingsmedewerkers, ze zaten vorige week ook in ‘Koppen’. En toen zag ik ook nog een Facebook-melding van een andere vriend die zich net in Zaventem had ingecheckt. Ik ben meteen beginnen rond te bellen – ‘Zijn jullie allemaal in orde? Wat is er gebeurd?!’ Heel blij dat iedereen veilig bleek. Maar ze zijn er – uiteraard – nog altijd geweldig van onder de indruk. Ze beseffen volgens mij ook nog niet helemaal wat er precies gebeurd is – maar dat is logisch: wat daar dinsdag is gebeurd, was surrealistisch.»

HUMO Hoe vaak heb je jezelf al de hamvraag gesteld: ‘En nu?’

OUAAMARI «Ik kom steeds meer tot het besef dat we zullen moeten leren leven met de idee dat aanslagen tot de mogelijkheid behoren. Dat we moeten denken: ‘Oké, dat bestaat nu, maar we kunnen evengoed sterven in een auto-ongeluk op de ring.’ Natuurlijk is dat niet hetzelfde, maar ik ga in elk geval niet minder met het vliegtuig reizen, of minder vaak de metro nemen. We moeten het een plaats geven en verdergaan; een andere optie zie ik niet.

»We kunnen het toch niet tegenhouden. Een zot die iets wil doen, zal er altijd in slagen een grote massa op te zoeken. Militairen op straat lossen niets op. Je kan wel hopen op goed speurwerk van de politie, een efficiënte werking van het gerecht, zodat dit soort aanslagen voorkomen worden. En vooral: hopen dat de nieuwe generaties jongeren wél in de juiste richting worden opgevoed, niet opnieuw in handen komen van mensen met een verschrikkelijke ideologie.

»Gisteren hoorde ik iemand zeggen: ‘Een tip voor de Staatsveiligheid: de terroristen van morgen zijn vandaag 10 jaar oud.’ Dat is zo: we kunnen niets veranderen aan wat we nu meemaken – wel kunnen we nadenken over hoe we onze kindjes moeten voorbereiden op een samenleving die er helemaal anders zal uitzien.»