SOS democratie: populisme, punkpolitiek en de populariteit van uniformen

‘Het is geen toeval dat het wantrouwen in de politiek gelijkloopt met een groeiende inkomensongelijkheid.’ De Australische politieke wetenschapper Roberto Stefan Foa en zijn Amerikaanse Harvard-collega Yascha Mounk onderzochten de kracht van onze westerse democratieën. ‘Veel mensen weigeren de realiteit onder ogen te zien. Dat is verontrustend.’

'Als 150 miljoen Amerikanen een militair regime willen, dan zitten we met een groot probleem'

Roberto Stefan Foa «De geschiedenis kan ons te allen tijde verrassen. In de tweede helft van de vorige eeuw bouwden veel academici hun carrière op de studie van de Sovjet-Unie. Al die sovjetologen waren er rotsvast van overtuigd dat de toenmalige USSR te groot en te sterk was om te vallen, zelfs toen het in 1989 duidelijk werd dat het er toch zat aan te komen. Vandaag beheerst hetzelfde geloof ons denken over de westerse, liberale democratieën. Die overtuiging wilden wij in ons onderzoek tegen het licht houden.»

HUMO Hoe meet men de sterkte van een democratie?

Foa «Wij hebben in de eerste plaats de sterkte van het gelóóf in de democratie gemeten. We vroegen aan mensen of ze vertrouwen hebben in democratie, wat democratie voor hen betekent en of ze liberale normen zoals de vrijheid van meningsuiting en persvrijheid respecteren. We peilden ook naar hun bereidheid om ondemocratische principes te omarmen, en wilden weten of ze de voorkeur geven aan een systeem met parlementaire verkiezingen of aan een sterke leider.»

HUMO Eén van de opmerkelijkste resultaten uit uw onderzoek is de brede steun voor een militair bewind. In de Verenigde Staten was 17 procent voorstander, in Polen maar liefst 22 procent.

Foa «Dat was een enorme verrassing. World Values Survey (een grootschalige enquête naar waarden en normen van burgers over de hele wereld, red.) stelt die vraag elke vijf jaar. In 1995 was nog maar één op de zestien Amerikanen voorstander van een militair regime, bij de laatste telling was dat één op de zes. Alles doet vermoeden dat het percentage in de volgende enquête nog hoger zal zijn.»

HUMO Waar komt dat groeiende verlangen naar een militaire leider vandaan?

Foa «Eén van de redenen is dat onze samenleving bijzonder snel evolueert. Steeds meer mensen zoeken naar hun plaats in de wereld. Als er één structuur is die duidelijkheid en discipline belooft, dan is het wel het leger. Die resultaten betekenen niet dat voorstanders grondig hebben nagedacht over hoe het Pentagon het land dan wel zou besturen. Ze stemmen voor de persoon die belooft het systeem door elkaar te schudden.»

HUMO U doelt op populisten als Trump, Wilders e tutti quanti. Waarom scoort deze categorie van politici zo goed?

Foa «Populisme gaat niet over de herverdeling van rijkdom, maar over de herverdeling van woede. Sinds het uitbreken van de financiële crisis in 2008 en de economische en politieke crises die erop volgden, is er veel woede in het Westen. Al is dat maar een gedeeltelijke verklaring. Volgens mij heeft het minstens evenveel te maken met een verlies van nationale soevereiniteit als gevolg van de globalisering. Er is veel gaande: bedrijven verhuizen naar lageloonlanden, jobs verdwijnen, en dan is er nog de migratieproblematiek. Mensen lopen verloren.

»Eens je als politicus weet hoe het populisme werkt, is het best eenvoudig: zoek een grote groep individuen in de samenleving die zich vernederd, misleid en genegeerd voelt. Kanaliseer hun woede en richt ze op minderheden, niet alleen aan de onderkant van de maatschappij, maar net zo goed in de toplaag: de culturele, politieke of economische elite. Met elke agressieve tweet die Donald Trump verstuurt, voelt zijn aanhang zich weer iets beter. Populisme is punkpolitiek, gericht op de omverwerping van het establishment, niet op socio-economische verandering.»

HUMO De aanhangers van die punkpolitiek hoeven daarom geen antidemocraten te zijn. Je kan hen ook bekijken als ontevreden democraten die net méér democratie willen.

Foa «Leiders als Erdogan of Trump beweren dat ze de stem van het volk vertolken. Ze presenteren zich als democratisch, ook al zijn ze van nature heel ondemocratisch en staan ze voor een totale afbraak van onze democratische instellingen. Voor hun electoraat maakt dat niet zoveel uit. Heel veel mensen willen eerst en vooral verandering, of ze zich nu links of rechts in het politieke spectrum bevinden. Uit ons onderzoek bleek dat mensen de meest uiteenlopende redenen hebben om ontevreden te zijn. De brexit was daar een heel sterk voorbeeld van. Iedereen stemde tégen iets, maar niemand wist eigenlijk goed waarvóór men stemde. Toen ik een vriend uit Noord-Engeland vroeg waarom hij en zijn familie ‘ja’ hadden gestemd, zei hij alleen: ‘Nu weet Londen dat we bestaan.’»

HUMO Wantrouwen tegenover een zittende regering hoeft niet meteen een wantrouwen tegenover de democratie te betekenen.

Foa «Dat onderscheid is heel belangrijk, maar tegelijk schuilt er een vals gevoel van veiligheid in: denk aan de Sovjet-Unie. Volgens ons onderzoek begint ook het systeem zélf te eroderen.»

HUMO Volgens de Vlaamse schrijver David Van Reybrouck was 2016 het slechtste jaar voor de democratie sinds 1933.

Foa «Oef, dat is een ferme uitspraak. We staan ongetwijfeld voor een periode van onzekerheid en er zijn zeker gelijkenissen met de jaren 20 en 30 van vorige eeuw, maar ik zou me ook niet al te ongerust maken. Veel westerse democratieën zullen deze woelige tijden doorstaan, op voorwaarde dat ze naar nieuwe democratische modellen zoeken. Het is ook onze enige redding.»

HUMO Uit uw onderzoek blijkt dat jongeren minder democratische overtuigingen koesteren dan de mensen die geboren zijn tussen de twee wereldoorlogen.

Foa «Wie opgroeide tijdens de Koude Oorlog, keek naar de regimes in Centraal- en Oost-Europa en had een duidelijk idee van hoe een totalitair regime er uitzag. De huidige jonge generatie heeft dat idee niet en gaat er dus veel losser mee om. We mogen het hun niet kwalijk nemen. Daarnaast zijn er de socio-economische veranderingen. Oudere generaties groeiden op in bijzonder gunstige omstandigheden: de werkloosheid was laag en de inkomensgelijkheid was hoog. Vandaag de dag krijgen jongeren geen toegang tot de huizenmarkt of kredieten, ze werken aan minimumlonen of verzeilen in de vaak hoge jeugdwerkloosheid.»

HUMO Het politieke bedrijf presenteert zich ook niet als bijzonder aantrekkelijk: een troep ruziemakende mannen met hier en daar een vrouw.

Foa «Eén van de meest nefaste trends in de westerse democratieën van de voorbije dertig jaar is de opkomst van carrièrepolitici. Omdat ze geen achtergrond hebben in vakbonden en gemeenschapswerk, groeit de afstand tussen politici en burgers. Hoe groter die afstand, hoe cynischer en apathischer de bevolking wordt. Die houding versterkt dan weer de invloed van belangengroepen en lobbyisten op de nationale politiek. Het is een zelfversterkend effect.

»De opkomst van het populisme heeft dan ook één groot voordeel: ze lokt traditionele politici uit hun tent. Plots voelen ze zich geroepen om hun band met de burger te versterken.»

HUMO Is het woord democratie niet misleidend? Hongarije, geleid door de autocratische Viktor Orbán, is in theorie ook een democratie.

Foa «Het is misleidend omdat we ervan uitgaan dat een land ofwel een democratie is, ofwel niet. Dat klopt natuurlijk niet. Tussen Noord-Korea, zowat het meest ondemocratische land ter wereld, en Zwitserland, waar men burgers heel sterk bij het beleid betrekt, zitten veel varianten. Van Hongarije zegt men dat het minder democratisch is dan tien jaar geleden, vanwege de inperking van vrijheid van meningsuiting en persvrijheid. Het grote gevaar van populistische politici is net dat ze democratieën in die richting duwen. Maar democratieën zijn ook soepel. Ze kunnen even snel weer een andere richting opgaan.»

HUMO Uw onderzoek kreeg de nodige kritiek te slikken. Onder meer de Washington Post beweerde dat jullie de cijfers misbruikten. Jongeren zouden zich meer dan ooit bewust zijn van het belang van democratie.

Foa «Volgens critici veroorzaken onze stellingen nodeloze paniek. Hun standpunt is: als 1 op de 3 Amerikanen liever een sterke leider wil dan democratische verkiezingen, dan zijn er nog altijd 2 op de 3 Amerikanen die dat niet willen. Mijn standpunt is: als 150 miljoen Amerikanen een militair regime willen, dan zitten we met een groot probleem. Net zoals op het eind van de jaren 80 weigeren veel mensen die nieuwe realiteit onder ogen te zien. Dát is pas verontrustend.»