Statiegeld deed blikjes uit het Duitse straatbeeld verdwijnen: ‘Enkel toeristen willen ze nog’

Bij ons lukt het niet, maar in Nederland komt er na twintig jaar discussie eindelijk statiegeld op blik. In Duitsland kennen ze al veel langer zo'n systeem. En het werkt: er zwerft minder afval op straat.

Op de oude grens tussen West- en Oost-Berlijn ligt het Mauerpark. Hoog op een heuvel in het park staat nog steeds een deel van de muur, waar graffitikunstenaars dagelijks kleurrijke beelden op spuiten. Sinds de val van de Muur is het voormalige grensgebied een plek waar bands uit de buurt muziek spelen, toeristen op de rommelmarkt rondsnuffelen en jongeren bij zonsondergang bier drinken, in groepjes op het in de zomer platgetrapte gras.

Maar met de komst van het park kwam ook de rotzooi. De buurt van Mauerpark, Prenzlauer Berg, maakte na de val van de Muur een transformatie door. ‘Tijdens de DDR lag er nauwelijks afval op straat’, vertelt buurtbewoner Holger met een bekertje koffie in zijn hand. ‘Glas, papier of textiel, dat leverden we allemaal in voor de recycling. Daar kreeg je geld voor.’

Dosenbier macht schlau

Hoe anders was de situatie destijds in West-Duitsland. Daar werd het blikje razend populair in de jaren tachtig. Het werd gezien als symbool van de overvloed, een verpakking dat na het drinken in de afvalbak of in de natuur belandde. Pas na de val van de Muur kreeg ook het zuinige Oost-Duitsland ermee te maken. Punkers liepen met winkelwagens vol blikjes bier door Berlijn, Duitse voetbalfans op weg naar een Bundesligawedstrijd lieten een spoor van blik achter. In 1995 kwam de band Illegal 2001 met het nummer ‘Dosenbier macht schlau’, van bier uit blik word je slim.

Het populaire blikje ontketent in de jaren negentig een verhitte discussie in de Duitse politiek. Klimaatminister Klaus Töpfer maakt zich zorgen om de wegwerpcultuur en wil de verkoop van hervulbare flessen stimuleren. Want terwijl het blikje de Duitse markt verovert, keldert het marktaandeel van hervulbare flessen tussen 1998 en 2004 van 70 naar 60 procent. Töpfer streeft naar een marktaandeel van 80 procent. Hij stelt statiegeld op wegwerpverpakkingen voor, waarmee de verpakking een consumenteninvestering wordt.

Pas na de eeuwwisseling komt er ruimte voor dit idee in de regering van de SPD en de Groenen. De nieuwe klimaatminister Jürgen Trittin van de Groenen ziet het als zijn missie om de wet door te drukken. Grote drankmerken en Duitse supermarkten, die klagen over miljardeninvesteringen, spannen nog rechtszaken aan. Maar die ­verliezen zij en in 2003 wordt het statiegeldsysteem ingevoerd, bijna twintig jaar eerder dan in Nederland. Vorige week maakte de Nederlandse staatssecretaris Stientje van Veldhoven bekend dat blikjes 15 cent statiegeld krijgen vanaf 31 december 2022. In Duitsland ligt dat tarief met 25 cent nog ­hoger.

Het nieuwe, Duitse statiegeldsysteem kampt meteen met opstartproblemen. Het is onhandig, omdat consumenten hun verpakkingen alleen in mogen leveren op de plek waar ze de producten hebben gekocht. Ook wordt Duitsland onder leiding van Frits Bolkestein, destijds Europees commissaris voor de Interne Markt, naar het Europese Hof van Justitie gesleept. De Duitse wet zou vrij verkeer van goederen in Europa belemmeren, omdat geïmporteerde dranken meestal in wegwerpverpakkingen zitten die vanwege het statiegeld duurder worden.

Maar Duitsland wint de rechtszaak en bedrijven en supermarkten geven hun verzet op. De controversiële wet wordt na de opstartproblemen niet alleen langzaam geaccepteerd, er klinkt zelfs enthousiasme, omdat de maatregel effect lijkt te hebben. Voor het statiegeldsysteem gingen jaarlijks acht miljard blikjes over de toonbank, twee jaar later nog maar 500 miljoen. In de jaren na de invoering van de wet treedt klimaatminister Trittin, die een groot muziekliefhebber is, bij feesten zelfs op als DJ Dosen­pfand (blikstatiegeld).

Goedkopere flesjes

Osman Yilmaz, eigenaar van een ‘späti’ (een avondwinkel) in de buurt van het Mauerpark, herinnert zich nog hoe groot het effect was van het nieuwe statiegeldsysteem in 2003. ‘Klanten kochten alleen nog maar flesjes, omdat die goedkoper waren’, zegt hij. ‘Kijk, en dat heeft nog steeds effect’, zegt hij terwijl hij wijst naar de koelkasten vol flessen bier. ‘Ik verkoop nauwelijks nog blikjes.’ Slechts op één plank staat een bescheiden aantal energiedrankjes en sterke drank gemixt met frisdrank.

Zijn winkel is geen uitzondering. Werp een blik in een willekeurige Duitse späti en je ziet ze volgestouwd met variaties bierflessen, geen blikjes te bekennen. De bierfles is niet weg te denken uit het straatbeeld van Berlijn, waar mensen graag een rondje lopen of aan het water zitten met een flesje. ‘De enige klanten die blikjes willen zijn de toeristen van de hotels hier verderop’, zegt Yilmaz. ‘Zij willen Hollands bier uit blik, waar je geen opener voor nodig hebt. Jongeren hier in Berlijn gebruiken gewoon hun aansteker om bierflessen te openen.’

Hoewel de wet er in eerste instantie voor zorgde dat de verkoop van blik enorm afnam, is de laatste jaren toch weer een toename te zien. Energiedrankjes uit blik werden steeds populairder en in 2010 zette Coca-Cola zijn blikjes weer terug in de Duitse supermarktschappen. Hoewel de blikjesverkoop nooit meer in de buurt is gekomen van de acht miljard blikjes die voor het statiegeldsysteem jaarlijks over de toonbank gingen, werden in 2019 inmiddels alweer vier miljard blikjes verkocht.

Dat neemt niet weg dat het statiegeldsysteem wel een deel van het afvalprobleem oploste. ‘In de vroege jaren 2000 was het hier heel gewoon dat je blikjes naast de treinrails zag liggen en in de parken. Dat is compleet verdwenen’, vertelt David Lommatzsch, directeur van de Vereniging Drankverpakkingen van de Toekomst (BGVZ). ‘Het effect van het statiegeld zag je ook in het afgelopen jaar, nu de restaurants veel afhaalmaaltijden verkopen. Je ziet daardoor vuilnis in de parken, maar je ziet nauwelijks flesjes of blikjes. En als je die ziet, dan verdwijnen ze snel.’

Begeerd door statiegeldjagers

Want rondzwervende flessen en blikjes zijn erg gewild vanwege het statiegeld. In grote Duitse steden verzamelen mensen ze voor een extra inkomen. ‘Pfandsammlers’ worden deze mensen genoemd. Over het algemeen zijn dat daklozen of ouderen die niet genoeg pensioen ontvangen om van rond te komen. Berlijners zetten hun lege drankverpakkingen onder de prullenbakken, zodat ze makkelijk te grijpen zijn voor de statiegeldjagers. Blikjes zijn het meest begeerd, omdat zij met 25 cent het meest opleveren.

Door het Duitse statiegeldsysteem wordt bijna 98 procent van alle drankverpakkingen ingezameld. ‘Ik denk dat statiegeld op wegwerpverpakkingen Nederland zeker zal helpen om veel afval van de straat te krijgen’, zegt Lommatzsch. Een ander voordeel is dat statiegeld op wegwerpverpakkingen recyclen in de hand werkt. ‘Wegwerpverpakkingen zijn in Duitsland geen afval. Ze belanden niet op de vuilnisbelt’, vertelt hij. ‘Het statiegeldsysteem maakt wegwerpblikjes en -flessen veel milieuvriendelijker, omdat je hele hoge inzamel- en recyclingpercentages krijgt.’

Wegwerpverpakkingen nu veel minder vervuilend

Wegwerpverpakkingen zijn nu veel minder vervuilend dan achttien jaar geleden, toen het statiegeldsysteem in Duitsland werd ingevoerd. Ze worden gemaakt met gerecycled materiaal en de verpakkingen zijn steeds dunner. Daardoor zijn ze soms net zo milieuvriendelijk als hervulbare flessen. ‘Als je bijvoorbeeld flessen bier vanuit Berlijn terug moet rijden naar Beieren, dan gaat dat ten koste van het klimaat omdat je een hoge CO2-uitstoot hebt’, zegt Lommatzsch.

In 2019 verruimde Duitsland zijn statiegeldsysteem. Nu zit er ook 25 cent statiegeld op bepaalde melkdrankjes en vruchtensap in wegwerpverpakkingen. Veel Duitse bedrijven vinden statiegeld inmiddels niet meer zo’n groot probleem, ziet voorzitter Tobias Bielenstein van Mehrweg, een organisatie die informeert over hervulbare verpakkingen. Bedrijven hebben zelfs een groeiende interesse, omdat ze volgens EU-wetgeving steeds meer gerecycled materiaal in hun flessen en blikjes moeten verwerken. ‘Daardoor ben ik er zeker van dat ook andere EU-lidstaten, net als Nederland, snel hun statiegeldsysteem zullen uitbreiden.’

Ook denkt Bielenstein dat de aandacht voor het klimaat een effect heeft op de Duitse markt. Hij ziet de afgelopen twee jaar nieuwe interesse in hervulbare verpakkingen, met name in glazen flessen. Doordat plastic hervulbare flessen in populariteit daalden, kelderde het marktaandeel jarenlang. Een aantal jaar geleden bleef het hangen rond de 40 procent. Hervulbare glazen bierflessen bleven in trek, maar de afgelopen jaren worden glazen flessen ook steeds vaker voor andere dranken gebruikt. De klimaatbeweging heeft volgens Bielenstein de glazen fles opnieuw op de kaart gezet.

In dat opzicht is Duitsland volgens Bielenstein best bijzonder in Europa. Als hij het over recycling in Duitsland heeft, dan moet hij altijd denken aan de kleine dorpjes uit het stripverhaal Asterix en Obelix. ‘Net zoals die dorpjes gedraagt Duitsland zich altijd wat apart in Europa’, zegt Bielenstein. ‘Natuurlijk denkt heel Europa de afgelopen jaren na over het klimaat, maar in Duitsland heeft het een heel duidelijk effect op het koopgedrag van mensen’, vervolgt hij. ‘Je zou denken dat je je vooral druk moet maken over ons vlieggedrag om het klimaat te redden, maar wij vinden drankverpakkingen hier ook heel belangrijk.’

De hele naam van buurtbewoner Holger is bekend bij de hoofdredactie

(Trouw)