Steeds meer mensen krijgen last van vaccinnijd: ‘Zelfbedieners! Vriendjespolitiek! Schandalig!’

De pandemie doet niet enkel de zieken­huizen, maar ook woorden­boeken uit hun voe­gen barsten. De nieuwste term: ‘vaccin­nijd’ – dat wat je voelt wanneer anderen vóór jou gevaccineerd worden. ‘Ben ik nu écht jaloers op iemand met een chronische ziekte?’

Mijn gemoedstoestand is vergelijkbaar met de drankjes waarmee ze poseren. Twee vriendinnen die in de Verenigde Staten wonen, sturen een foto vanop een (clandestiene) rooftop party. De Johnson & Johnson in hun arm was een vrijgeleide voor de gin & tonic in hun hand. Ik ben dolblij voor hen. Sú-per-blij. Echt. Maar toch steekt er iets. Hoewel taal, zeg maar, echt wel mijn ding is, slaag ik er niet in om de mix in mijn hoofd uit mijn vingers te krijgen. Ik zoek een woord dat vreugde, ontzag, jaloezie, dankbaarheid en angst combineert, maar ik vind enkel een emoji. Cocktail cocktail cocktail, zet ik in de WhatsApp-groep.

In ons land worden op social media heel wat minder elegante icoontjes gebezigd wanneer Marc Coucke (56) en Guy Verhofstadt (67) bekendmaken dat ze de mouwen hebben opgestroopt om het resultaat van andermans werk te ontvangen. Neerwaartse duimpjes. Mannetjes die overgeven. Roodaangelopen woede­hoofdjes. En af en toe zelfs een duivel. ‘Zelfbedieners!’ ‘Mijn moeder van 86 zal wel wegkwijnen!’ ‘Vriendjespolitiek ten top!’ ‘Schandalig!’

Het is een understatement om te stellen dat de emoties de laatste tijd hoog oplaaien. Mensen zitten op hun tandvlees en bijten zich vast in het laatste splintertje perspectief dat hun geboden wordt. Dat verdomde vaccin. We schuifelen als een blinde massa naar de eindmeet en het idee dat iemand ons op dat moment voorbijsteekt, veroorzaakt een acute fight or flight-reactie en een groene waas voor de ogen. Of, zoals dat tegenwoordig heet: vaccinnijd.

Normaal, maar niet nuttig

Yentl Reynders (27) kan ervan meespreken.

YENTL «Ik heb mij in tijden niet zo veroordeeld gevoeld als toen ik bekendmaakte dat ik gevaccineerd werd. Ik heb wel honderd keer moeten uitleggen dat dit kwam omdat ik hielp in het vaccinatiecentrum en er een vaccin over was. Enerzijds begrijp ik het wel – ik heb een aantal vrienden die altijd op locatie en met andere mensen zijn moeten blijven werken. Dan steekt het dat iemand die al een half jaar thuis kan werken al geprikt is. Anderzijds wordt er gedaan alsof ik met dat vaccin opnieuw mag knuffelen, feesten en muilen en allez… nee hè.»

‘Dit had ik helaas voorspeld”, zucht professor klinische psychologie Patrick Luyten (KU Leuven).

LUYTEN «Het is een bekend fenomeen: hoe langzamer het gaat, hoe ongelijker mensen zich beginnen voelen en hoe groter de jaloezie wordt. Bovendien speelt er nog een tweede versterkend mechanisme mee: de nabijheid. Daarom kunnen we best wel om met het succes van een beroemdheid, maar zijn we jaloers op onze buurman. Met andere woorden: hoe meer mensen in jouw omgeving het vaccin (lijken te) hebben gehad, des te meer vaccinnijd je zult voelen.»

Hij geeft het voorbeeld van wachten op je eten in een restaurant. Als alle tafels rond je hun bord al voor de neus krijgen – zelfs de mensen die later binnengekomen zijn – dan wordt je ongeduld en de frus­tratie die daarmee gepaard gaat groter. Ook al weet je dat jouw zeebaars in zoutkorst een tijdrovender gerecht is dan het pastaatje van je buur. Ook al weet je dat jouw vriendin eerder recht heeft op die prik omdat ze psycholoog is en veel mensen ziet. Het voelt wrang. En dat op zich voelt nog wranger.

Luyten benadrukt dat (die) jaloezie des mensen is. We zijn nu eenmaal voorbestemd om ons constant met anderen te vergelijken. Bovendien hebben we ook een aangeboren streven naar gelijkheid. Jaloezie kán gedienstig zijn, wanneer bijvoorbeeld iemands halvemarathonresultaten je aanzetten om vaker te gaan trainen, maar doorgaans zorgt jaloezie niet voor een evolutionair voordeel. Het is dus een heel normale, maar niet bepaald nuttige emotie. De hoeveelheid boze emoji die je onder de statusupdate van Marc Coucke plaatst, verhogen je kansen op een snellere vaccinatie niet rechtevenredig. Toch is je daarop beroepen bijna begrijpelijk geworden.

Tijdens de ogenschijnlijk eeuwige lockdown werd de komst van een vaccin ons steeds als een smakelijke wortel voorgehouden. Als dát er is, dan is het rijk der vrijheid nabij. Ondertussen is de wereld erin geslaagd om maar liefst vijf geschikte vaccins te produceren, een absolute overwinning voor de wetenschap, maar bij de bevolking heersen vooral ongeduld en onzekerheid. De steeds veranderende leveringstermijnen, de onduidelijkheid rond de reservelijsten en het ontbreken van een duidelijke tijdlijn zorgen ervoor dat mensen steeds nijdiger gaan worden. Ze willen de boot niet missen, maar ze hebben geen idee aan welke kade en op welk tijdstip het anker gelicht wordt. Zal er getoeterd worden voor vertrek, of stuurt de kapitein enkel een sms-notificatie naar zij die zich via de juiste apps hebben ingeschreven?

De prikpic

‘Ik kon toch moeilijk ‘nee, merci’ zeggen?’, schokschoudert Michelle Ginée (40), die op de dienst Wonen bij het OCMW werkt. Omdat ze verplicht op thuisbezoek moet, werd ze naar voren geschoven voor een prioritair vaccin. MICHELLE «Ik was daar eigenlijk niet van op de hoogte, en plots was er dan die uitnodiging. Ik ging dat echt niet weigeren. Hoe meer mensen gevaccineerd zijn, hoe beter, toch? Daarom zag ik het ook als mijn burgerplicht om dat op sociale media te delen. Ik heb toen in mijn privéberichten direct reactie gehad van iemand die zei dat ze niet durfde te vertellen dat ze al gevaccineerd was omdat mensen daar voos op reageren.»

Zelf heeft Michelle in haar persoonlijke omgeving vooral positieve reacties geoogst.

MICHELLE «Maar je hoort wel dat mensen zich vragen stellen. Zo is een bevriend koppel aan het verbouwen, en ze vroegen zich af of hun keukeninstallateur – die elke dag bij andere mensen over de vloer komt – dan ook geen voorrang moet krijgen. ‘Want waar trek je de lijn?’ Op sociale media krijg ik soms wel nijd naar mijn kop. Wanneer ik bepaalde maatregelen aanklaag of er bijvoorbeeld voor pleit dat gevaccineerde ouderen weer bij elkaar op de koffie zouden mogen. ‘Dat is alleen maar omdat ge zelf al een spuit hebt gehad’, krijg ik dan. Terwijl ik het coronabeleid altijd al aan de kaak heb gesteld. (lacht)»

Het is niet verwonderlijk dat de meeste negativiteit geoogst wordt op sociale media, vooral omdat ze in deze tijden onze blik op de wereld vormen. Berichten van mensen die gevaccineerd zijn krijgen veel likes, waardoor het algoritme ze prominenter in ons gezichtsveld duwt. Dat kan ertoe leiden dat mensen het idee krijgen dat ‘iedereen behalve zij’ al geprikt werd.

‘Vergeet niet dat sociale media vooral bevolkt worden door mensen die nog (lang) niet aan de beurt komen’, zegt professor media­psychologie Koen Ponnet (UGent).

PONNET «Mensen die al een jaar lang offers brengen voor een groep die ondertussen steeds dichter bij de vrijheid kruipt. De negatieve berichtgeving in de pers over bijvoorbeeld de vaccinvoorraden of over vaccinprivileges zijn enkel olie op het vuur.»

Het is ook makkelijker om al dan niet anoniem hevig te reageren op sociale media, omdat de post meestal ook geen context biedt. Wanneer iemand je persoonlijk vertelt dat ze al geprikt zijn geweest, bijvoorbeeld omdat ze als vrijwilliger in een vaccinatiecentrum werken, zal dat minder kwaad bloed zetten dan wanneer iemand een foto post van zijn vaccinatiemoment met een opgestoken duim.

PONNET «Voor alle duidelijkheid: de oorzaak van de vaccinnijd ligt niet bij de mensen zelf, maar bij de organisatorische onduidelijkheid. Maar wie zijn prikpic toch met zijn volgers wil delen, doet dat best ingetogen. Schrijf niet: ‘yes eindelijk kan ik mijn vrienden weer knuffelen’, maar spreek bijvoorbeeld dankbaarheid uit.»

Gewoon gunnen

Ik weet het wel. Ergens in een vriezer liggen straks ook twee ampullen ‘met mijn naam op’. Het voelt dan ook een beetje vreemd om jaloezie te voelen voor iets dat me sowieso nog te wachten staat. Doorgaans wordt de emotie ervaren wanneer een ander iets heeft dat jij niet hebt. De collega die een peperdure nieuwe wagen heeft gekocht. Je nicht die een jaar verlof zonder wedde kan opnemen om een wereldreis te maken.

LUYTEN «Dit is echter niet te vergelijken met een kind dat jaloers is op het meer blinkende speeltje van een vriendje. Het vaccin is hét speeltje, het enige dat ertoe doet en het enige dat iedereen wil. Er is niets anders.»

Volgens Luyten zorgt dat niet enkel voor vaccin­nijd, maar soms ook voor vaccin­schaamte bij mensen die toch al geprikt werden. Toen mijn leeftijdgenote Lize Spit (33), die om den brode nochtans ook gewoon een klavier aan gort tikt, aankondigde dat ze haar uitnodiging voor een pikuur in de bus had gekregen (‘voor het eerst in 21 jaar brengt diabetes me ’n voordeel’) zag ze zich genoodzaakt daar een paar uur later een haast verontschuldigende tweet aan toe te voegen omdat ze heel wat berichten had gekregen. ‘Ik heb eerlijk gezegd geen idee hoe het komt dat ik al uitgenodigd werd. (Ik had ook pas juni verwacht.)’

Echt, Swartenbroux? Jaloers op iemand met een chronische ziekte? Telkens als ik mezelf op een zweempje vaccinnijd betrap, probeer ik mijn interne stem op de vingers te tikken. Ik moet me eroverheen zetten! Gewoon gunnen! Tous ensemble! Er is immers al genoeg polarisatie in de wereld. Toch is het niet vruchtbaar om dit te gaan moraliseren, benadrukt medisch filosoof en ethicus Ignaas Devisch (UGent).

DEVISCH «Je bent geen slecht mens omdat je soms die gevoelens van nijd koestert – of een goed mens omdat je het kan rationaliseren. Die opdeling maken zorgt net voor een toename aan polarisatie. Het is ook logisch dat het grote saamhorigheidsgevoel van het begin vandaag plaats heeft gemaakt voor meer frustratie en verdeeldheid. Het duurt nu al heel lang en voor sommige mensen is het voorbije jaar loodzwaar geweest. Op dat moment worden je morele behoeftes ook een beetje overschaduwd door je basisbehoeftes waar niet aan voldaan wordt. Zij die het moeilijk hebben, kunnen privileges van anderen minder makkelijk aanvaarden. Niet omdat ze moreel minder hoogstaande mensen zijn, maar omdat ze meer leed kennen.»

‘Prik op overschot?’

Elien Van de Walle (31) staat als leerkracht in de tweede en derde graad middelbaar onderwijs al een jaar in de frontlinie.

ELIEN «Er zijn uiteraard regels op school, maar we moeten daar niet naïef over doen. Jongeren gaan niet constant op afstand van elkaar blijven of nooit een balpen of een stuk koek doorgeven. Als ik iets moet uitleggen moet ik ook vaak dichter komen dan anderhalve meter. Dat zorgt er soms voor dat ik me in gevaarlijke situaties bevind. Sinds de beslissing is gevallen dat er alles aan gedaan zal worden om de scholen open te houden zonder dat leerkrachten prioritair gevaccineerd worden, voelt iedere prik als een mes in de rug. Ik dacht echt dat wij voorrang zouden krijgen. Zeker omdat minister Weyts weer naar voltijds contact­onderwijs wil gaan. In plaats daarvan zitten we op ons tandvlees en is er discussie over het inkorten van de vakantie.»

LUYTEN «Dit is een rechtstreeks voorbeeld van hoe jaloezie in wezen ook draait om een gevoel van niet erkend te worden, van niet mee te tellen. Vaak zijn dat ook mensen die een geschiedenis kennen van zich niet belangrijk voelen – zij het door hun job of in hun persoonlijke leven. Voor leerkrachten speelt dat bijvoorbeeld erg mee: zij staan al langer op de barricaden voor meer erkenning en betere werkomstandigheden; corona heeft daar nog een schepje bovenop gedaan. Dat zij nu niet tot de prioritaire groep behoren terwijl ze wel moeten doorwerken in soms onveilige omstandigheden wakkert die gevoelens alleen maar aan.»

Het is daarom dat de vaccinaties van Marc Coucke of Verhofstadt extra afgunst zaaien. Het liedje ‘dat de elite het wel weer voor zichzelf zal regelen’ is voor heel wat mensen oud zeer. Het is allicht ook waarom Naiké Costa (36) geen nijdige reacties heeft ontvangen op haar vaccinatie. Als directeur van woon-zorgcentrum Sint-Jozef in Assenede begrijpen mensen meteen waarom zij voorrang heeft gekregen.

COSTA «In mijn omgeving was er vooral veel blijdschap, omdat ze ook wel weten hoe het voorbije jaar voor ons geweest is. We waren ook wel een van de eersten om geprikt te worden, mensen waren vooral heel nieuwsgierig naar hoe het voelde en keken de kat een beetje uit de boom.

»Naarmate de weken verstreken kreeg ik soms wel een berichtje: heb je er geen op overschot? (lacht) Toen die eerste doos vaccins geleverd werd, wou ik er bijna naast gaan slapen zodat er zeker niets mee kon gebeuren. Ik ben zo dankbaar en opgelucht. Ik heb er even over getwijfeld of ik zou delen dat ik mijn prikjes gekregen heb, maar uiteindelijk weet iedereen dat zorgmedewerkers al gevaccineerd zijn. Ik gebruik mijn sociale media nu vooral om de werking van woon-zorgcentra positief te belichten en te laten zien wat voor effect dat vaccin heeft op onze bewoners en medewerkers. We hebben een heel moeilijk jaar achter de rug, maar dankzij het vaccin gaat het leven hopelijk weer naar normaal terugkeren.»

Relaties onder druk

De goede verstaander beseft dat we nog lang niet aan de nieuwe patatjes zijn. Laat staan dat we deze zomer op een bevrijdingsfeest met de ploeg van elf miljoen van een pak frieten zullen kunnen genieten. De vaccin­nijd zal alleen maar toenemen, de sfeer zal alleen maar grimmiger worden. Of om het met de woorden van Marc Van Ranst te schrijven: ‘De maatschappij op slot doen is één ding. Wat daarna komt, is ambras van hier tot ginder.’ Momenteel valt het leeuwendeel van de gevaccineerden immers nog te vergoelijken. Ze lopen extra risico vanwege hun leeftijd, hun job, of de ziektes die hen kwetsbaar maken. Het is makkelijk om bij berichtgeving van een gevaccineerd omaatje, een spoed­arts of een kankerpatiënt een hartje te plaatsen en jezelf op de borst te kloppen dat jij wél een ‘gunner’ bent, maar wat als straks de zomer aanbreekt? De maanden waar iedereen hals­reikend naar heeft uitgekeken?

Het moment waarop men, als alles volgens plan verloopt, enkel op basis van leeftijd prikjes gaat toedienen?

‘Ik denk dat de gemoederen al heel wat minder verhit zouden zijn als er een heldere tijdlijn was waarop mensen konden terugvallen om te weten wanneer zij voor hun prik aan de beurt komen”’ zegt Devisch. In principe zou het immers geen ethisch probleem moeten zijn dat iemand van 39 eerder gevaccineerd wordt dan iemand van 28 – ook al lopen ze min of meer hetzelfde risico. Het zorgt voor een duidelijke volgorde die rust zou moeten brengen. De vaccinatiesnelheid en -grimmigheid is momenteel echter als dusdanig dat er tussen de 39-jarige en de 28-jarige drie weken, maar evengoed drie maanden tijd kunnen zitten.

Zulke situaties kunnen sociale relaties behoorlijk onder druk zetten. Gezellig, zo’n barbecue waar de helft van het gezelschap met een mondmasker aan een andere tafel moet zitten. Want laten we dan toch maar even de olifant in de kamer benoemen: mochten er zogenaamde privileges gekoppeld worden aan een vaccin, kan dat betekenen dat een deel van een vriendengroep of een koppel al wel de hort op kan, terwijl de rest thuis moet blijven. In Denemarken en Israël werkt men bijvoorbeeld met certificaten waarmee gevaccineerden op café of naar de bioscoop kunnen.

Agressie temperen

Ook in België legde minister Vandenbroucke (Vooruit) het topic voorzichtig op tafel.

PONNET «Dat had men beter nog niet gecommuniceerd. Als je al sinds het begin van de pandemie solidariteit vraagt van de bevolking onder het motto ‘samen uit, samen thuis’, dan kun je niet verwachten dat dit in goede aarde valt bij het jongere deel van de bevolking dat zich een jaar lang aan de regels heeft gehouden om de ouderen niet te besmetten. Zo ondermijn je de solidariteit en het draagvlak voor de maatregelen, die nog steeds nodig zijn.»

DEVISCH «Je kunt tijdens een wedstrijd de spelregels niet veranderen, zeker niet wanneer je dat niet voor iedereen doet. Dat ruikt naar onrechtvaardigheid. Tijdens de voorbereiding van de vaccinatiestrategie is het geen enkele keer publiekelijk voorgelegd of de bevolking het ermee eens zou zijn dat gevaccineerden sneller hun vrijheden zouden terugkrijgen dan niet-gevaccineerden. Dat is logisch, want dan zou er massaal foert gezegd worden.»

Marc Van Ranst vindt het evenmin een slim idee.

VAN RANST «Hoewel een vaccin niet 100 procent effectief is, zou je puur virologisch gezien de teugels kunnen laten vieren voor sommige groepen, omdat ze minder besmettelijk zijn. In de woon-zorgcentra gebeurde dat al. Op de werkvloer, bijvoorbeeld, zou het ook kunnen.»

Sociologisch daarentegen kan het grotere problemen veroorzaken, oppert de viroloog in Het Nieuwsblad. ‘Want hoe verantwoord je dat binnenkort de ene misschien een masker moet dragen en de andere niet? Of thuis bezoek mag ontvangen zonder kapje?’

Volgens professor emeritus huis­artsen­genees­kun­de en lid van de Taskforce Vaccinatie Jan De Maeseneer is het vooralsnog niet de bedoeling om maatregelen te treffen waarbij er duidelijk het onderscheid gemaakt wordt tussen gevaccineerden en niet-gevaccineerden. Maar aan de internationale regelingen zullen we niet kunnen ontsnappen – daar wordt het wellicht ‘no vaccine, no travel’.’

Rebellie

En? Hoe staat het ondertussen met uw ‘gunnen’?

‘Het is een psychologische wetmatigheid dat het moeilijker wordt om vol te houden wanneer het einde in zicht is’, zegt Luyten. Hij stelt dat we op een mogelijk gevaarlijk kantelpunt gekomen zijn waar er enerzijds rebellie zal komen van de groep die al gevaccineerd is, die zal clashen met de groep die de maatregelen en de uitzichtloosheid beu is. ‘Dat kan tot een kettingreactie leiden.’

Volgens Ponnet is er dan ook dringend nood aan heldere, motiverende communicatie rond de vaccinatiestrategie, die mensen een idee moet geven wat de zomer voor hen in petto heeft, zeker voor de groep die nog lang moet wachten op hun vaccin. Luyten treedt hem daarin bij.

LUYTEN «Om nog maar eens de restaurantmetafoor boven te halen: wanneer je op je eten wacht en de ober zegt dat je eten er over tien minuten aankomt, dan wordt je agressie getemperd. Wanneer hij zijn schouders ophaalt en zegt ‘dat ze ermee bezig zijn’, word je alleen maar bozer.’»

Essentieel is het idee dat mensen gelijkwaardig behandeld worden. Berichten van vaccinatiecentra die mensen willekeurig uit de supermarkt of een museum plukken om dosissen die anders zouden vervallen toe te dienen, dragen niet bij tot dat gevoel.

LUYTEN «Het geeft meer het idee van een kansspel – ‘had ik maar daar geweest op dat moment’. Zoiets leidt onvermijdelijk tot een gevoel van onrechtvaardigheid. Natuurlijk mogen vaccins niet verloren gaan, maar zorg ervoor dat er uniformiteit komt, zowel in de strategie als in de noodoplossingen. Dat geeft mensen houvast.»

Cruciale periode

Om de vaccinnijd tegen te gaan, moet er dus snelheid gemaakt en duidelijkheid geschept. Zeker voor mensen die nog niet gevaccineerd zijn.

DEVISCH «Ik denk alleen dat momenteel geen minister zich durft uit te spreken omdat het onduidelijk en onvoorspelbaar is. Anderzijds snakt het volk naar transparantie. De criteria en het tijdskader moeten helder gecommuniceerd worden, of mensen gaan afhaken.»

Volgens Devisch moet er bovendien perspectief geboden worden dat niet enkel vasthangt aan het moment waarop jij als individu je prikje krijgt, maar aan overkoepelende vaccinatiecijfers. Anders gaat iedereen het nog meer op zichzelf trekken en verliezen we het collectieve doel helemaal uit het oog. De overheid moet werk maken van het vraagstuk hoe we de samenleving kunnen organiseren wanneer alle risicogroepen gevaccineerd zijn, en er dus meer vrijheden mogelijk zijn. ‘Dit is een cruciale periode voor het draagvlak’, benadrukt hij.

U leest het. De komende maanden worden nog behoorlijk pittig. Beter spaart u dus uw krachten voor het Belgisch kampioenschap kin­kloppen. Want alle vaccinnijd ten spijt: wie rationeel nadenkt, weet dat er toch iemand de laatste zal zijn om het vaccin te krijgen. Net zoals er iemand de laatste zal zijn om Covid-19 te krijgen. Ik weet alvast welke van de twee ik het minst lullig vind.

(DM)