Straffeloosheid in België: de elektronische enkelband wérkt niet

'Vorig jaar slaagde een veroordeelde jongen erin zijn enkelband door te geven aan zijn vader, zodat hij op stap kon gaan.'

‘We maken een einde aan twintig jaar straffeloosheid,’ verklaarde de vorige liberale minister van Justitie Annemie Turtelboom begin 2014. ‘In België zullen vanaf 1 februari alle straffen vanaf vier maanden écht worden uitgevoerd.’ Hoe de minister dat ging klaarspelen? Door met het extra geld – 1 miljoen euro – dat haar departement had gekregen om iets aan de krakkemikkige strafuitvoering in dit land te doen, onder meer het aantal mensen dat onder elektronisch toezicht (ET) staat, flink op te trekken. Eind 2011 stonden nog geen 800 gedetineerden onder elektronisch toezicht, afgelopen december waren dat er al meer dan 2.000.

Bij zo’n detentie buiten de gevangenismuren kan een veroordeelde zijn straf, of een deel ervan, in de vorm van huisarrest uitzitten, met een elektronische controleband rond de enkel. Door dit systeem toe te passen bij opgelegde celstraffen van vier maanden tot drie jaar, zou Turtelboom tegelijkertijd de overbevolking in de Belgische gevangenissen proberen weg te werken.

Ei van Columbus?

In navolging van Nederland, waar men het elektronisch huisarrest al in de jaren 90 invoerde als kostenbesparend alternatief voor gevangenisstraffen, begon België in 1998 met een proefproject. Vier jaar later werd het ET officieel ingevoerd met een ministeriële omzendbrief.

Die enkelbanden werken ofwel met Radio Frequency Identification (RFI) – radiogolftechnologie – en bestaan uit een thuisunit die continu in contact staat met de enkelband en met een centraal controlecentrum, ofwel met gps-technologie die via een satelliet tot op 5 meter nauwkeurig kan aangeven waar de onder toezicht geplaatste zich bevindt.

Recent is daar ook nog het systeem van de stemherkenning bijgekomen, waarbij geen enkelbanden meer worden gebruikt, maar de verdachte of veroordeelde onder huisarrest gehouden wordt door hem op willekeurige momenten te bellen. De voorwaarden voor zo’n controle zijn onder meer het bezit van een vaste telefoon en een ‘standaard’ gebruik van de stem. Iemand die verkouden is, bijvoorbeeld, wordt niet herkend door de computer.

Het elektronisch toezicht heeft op zich geen ‘strafuitvoerende’ rol, maar is bedoeld om te controleren of de voorwaarden die zijn opgelegd aan een verdachte of een voorwaardelijke veroordeelde, zoals een locatiegebod – op één plek blijven – of locatieverbod – níét op een bepaalde plek komen – worden nageleefd. Elektronische detentie of huisarrest is wél strafuitvoerend: de veroordeelde wordt opgesloten in zijn eigen huis en mag de deur niet meer uit. In Nederland wordt deze alternatieve vorm van detentie gebruikt ter vervanging van korte celstraffen van hooguit drie maanden. In België worden straffen onder de vier maanden gewoon niet uitgevoerd. Alles daarboven wel. Maar straffen tussen vier maanden en drie jaar worden tegenwoordig vaak met een enkelband uitgevoerd.

Begin 2014 ging in ons land ook het systeem van de voorlopige hechtenis onder elektronisch toezicht van start, waarbij een onderzoeksrechter kan beslissen om verdachten in voorarrest te houden met behulp van een enkelband met gps. Het ET is zo niet alleen een manier om de overbevolking in de gevangenissen tegen te gaan, maar ook om kosten te besparen. Volgens de FOD Justitie kost een dag gevangenis 130 euro per gedetineerde, en een dag voorhechtenis onder elektronisch toezicht met gps maar een fractie daarvan: 8,5 euro. Nog goedkoper is een dag onder ET met spraakherkenning (5,5 euro) of onder klassiek ET met radiogolftechnologie (4 euro).

Heeft Justitie met het elektronisch toezicht echt het ei van Colombus in huis gehaald?

Doe maar een enkelbandje

Niet meteen. Heel wat specialisten stellen zich vragen bij Turtelbooms aanpak. ‘Ik ben een absolute tegenstander van ET bij de strafuitvoering,’ zegt Philippe Van Linthout, onderzoeksrechter bij de Mechelse afdeling van de Antwerpse rechtbank van eerste aanleg en covoorzitter van de beroepsvereniging van onderzoeksrechters.

Philippe Van Linthout «Met dat systeem holt men de celstraffen tot drie jaar compleet uit. Iemand heeft bijvoorbeeld twee jaar en zes maanden gevangenis gekregen: en dan gaan wij dat even omzetten in een jaartje elektronisch toezicht? Dan geef je als Justitie toch een raar signaal? Je negeert in feite de beslissing van de rechter. Als de minister zegt dat het ET opsluiting in de gevangenis vervangt, dan zeg ik: dat kan niet.»

Ook Brice De Ruyver, hoogleraar criminologie aan de Universiteit Gent, ziet een serieus moreel probleem en vindt het gebruik van elektronische enkelbanden een bijzonder vriendelijk alternatief voor een gevangenisstraf.

Brice De Ruyver «Een rechter die een vrijheidsstraf uitspreekt, verwijdert iemand voor een bepaalde periode uit de samenleving. Als je die persoon vervolgens een enkelband geeft, laat je hem weer los in die samenleving. Zeggen dat een enkelband hetzelfde is als een celstraf, is gewoon niet waar. Kijk naar Nederland, waar men veel strenger en consequenter optreedt. Daar valt er niet te ontsnappen aan een opgelegde celstraf.»

Van Linthout «In Nederland spreken rechters zelfs celstraffen uit van één week, en die straf voeren ze dan ook uit. Niemand wil een week in de gevangenis zitten, dus dat is veel effectiever dan iemand achtereenvolgens drie maanden met uitstel, zes maanden met uitstel en twaalf maanden met uitstel te geven. En als men geen uitstel meer kan geven, worden bij ons al die vonnissen bij elkaar gegooid, en gaat men de straf na maanden of jaren van uitstel eindelijk uitvoeren. En wat gebeurt er dan vaak? ‘O,’ zegt men bij Justitie, ‘als we alles bij elkaar optellen, zitten we nog altijd niet aan drie jaar. Geef de veroordeelde maar een enkelbandje.’ Zoiets krijg je in het buitenland écht niet uitgelegd.»

undefined

'Als men elektronisch toezicht gebruikt om opgelegde celstraffen te vervangen, negeer je de beslissing van de rechter' Onderzoeksrechter Phlippe Van Linthout

Voor het gebruik van ET bij voorlopige hechtenis, het domein waar hij als onderzoeksrechter dagelijks mee te maken krijgt, is Philippe Van Linthout een stuk milder.

Van Linthout «In Mechelen passen we het systeem van enkelbanden met gps al vanaf het begin toe. Precieze cijfers heb ik niet, maar ik denk dat we het in zeker de helft van de gevallen gebruiken. Mijn ervaring is dat het werkt. Want als je huis je gevangenis is, dan mag je echt niet naar buiten: niet om de post te halen, niet om naar de bakker te gaan... De enige uitzondering is overmacht: als je een hartinfarct krijgt, of als je huis in brand staat.»

HUMO Dus u bent tevreden met het huidige systeem?

Van Linthout «Bij het systeem van ET mét gps, dat uitsluitend bij voorlopige hechtenis gebruikt wordt, is onze ervaring dat de opvolging zeer nauwgezet verloopt. Ik krijg geregeld mails van het NCET (het Nationaal Centrum voor Elektronisch Toezicht, dat de dragers van de enkelbanden in de gaten houdt, red.) met meldingen als: ‘Uw verdachte is 1 meter van de lijn afgeweken.’ Of: ‘Tussen 10:15 uur en 10:19 uur was het signaal van de enkelband verbroken, moeten we daar iets aan doen?’ Als iemand zo zorgvuldig gevolgd wordt, en als de problemen meteen aan de onderzoeksrechter gemeld worden, dan moet het toch werken, niet?»

Aanhouding light

Het systeem van enkelbanden met gps bij voorlopige hechtenis zorgde anders wel meteen voor problemen toen het door minister Turtelboom werd ingevoerd. De procureurs-generaal legden de vinger op een wonde door zich af te vragen: ‘Wie heeft de autoriteit om een verdachte met een enkelband achterna te gaan en te arresteren als hij ervandoor gaat, nadat hij door de raadkamer naar de strafrechter is verwezen en vóórdat hij definitief is veroordeeld?’ Niemand, zo stelden de procureurs-generaal. Want vanaf het moment van de verwijzing is de onderzoeksrechter die de verdachte een enkelband rond het been heeft geklonken, niet langer bevoegd, en de wet zegt niet wie die bevoegdheid dan wél heeft. Je kunt een verdachte namelijk niet oppakken omdat hij ontsnapt is, want ontsnappen is in België niet strafbaar. Bij Justitie gingen stemmen op om dit probleem op te lossen door een nieuw arrestatiebevel uit te vaardigen wegens het stelen van staatseigendom – de enkelband. Dat werd echter al snel afgedaan als te onnozel voor woorden.

Daarnaast heerste er onder onderzoeksrechters ook wantrouwen over de technische werking van het systeem. Verdachten met een enkelband zouden niet adequaat opgevolgd worden, waardoor sommige onderzoeksrechters ET links lieten liggen.

HUMO Is de bezorgdheid van uw collega’s gegrond?

Van Linthout «Elektronisch toezicht is gewoon niet altijd een goed idee. Als er recidivegevaar is, bijvoorbeeld. Met een enkelband kun je er iemand niet van weerhouden in oude criminele gewoontes te vervallen. Met opsluiting in de gevangenis kan dat wel. Een drugsdealer zal in de gevangenis veel meer moeite hebben om zijn zaakjes verder te zetten, terwijl hij thuis met zijn enkelband gewoon leveranciers en klanten kan blijven ontvangen. Of denk aan een witteboordencrimineel die btw-carrousels heeft draaien. Ga je met een enkelband voorkomen dat hij zijn pc weer aanzet om te frauderen? Nee, natuurlijk niet.

»Als je als onderzoeksrechter voor dergelijke risico’s vreest, moet je de verdachte laten opsluiten, punt. Idem voor vluchtgevaar. Een vluchtgevaarlijke verdachte stop ik liever in de cel dan dat ik hem thuis de schaar in zijn enkelband laat zetten. Het alarm zal dan heus wel afgaan, maar dan is de vogel natuurlijk allang gevlogen, en je weet niet zeker of je hem nog zult terugvinden.»

HUMO Dat zijn nogal wat uitzonderingen. Wanneer gebruik je dan wel een enkelband?

Van Linthout «Als je als onderzoeksrechter vindt dat een verdachte niet tot één van de risicocategorieën behoort. Stel je voor: ouders met een volwassen kind met het downsyndroom die hun kind laten inslapen en daarna zelfmoord proberen te plegen, maar daar uiteindelijk niet in slagen. Dat is gebeurd, hè. Na die mislukte zelfmoordpoging komt het hele systeem in werking, want die mensen leven nog en hebben iemand vermoord. Bij moordenaars beslis je normaal gezien: ‘Opsluiten.’ Maar in dit geval zal de verdediging zeggen: ‘Mijn cliënten zijn er helemaal kapot van. Ze hebben hun eigen kind vermoord. Ze zullen dat echt niet opnieuw doen.’ Dan kun je beslissen om elektronisch toezicht op te leggen. Daar is de maatschappij in zo’n geval ook meer mee gediend dan met opsluiting in de gevangenis. Dat kost immers veel meer geld.

»Mensen vergeten vaak dat voorlopige hechtenis niet bedoeld is om te straffen: de verdachte is nog niet veroordeeld. Vroeger had een onderzoeksrechter drie keuzes tijdens een gerechtelijk onderzoek: de verdachte vrijlaten, hem vrijlaten onder voorwaarden of hem aanhouden. Nu hebben we naast de gevangenis nog een extra optie: de enkelband. Een aanhouding light, zeg maar, en dat is mooi. Een enkelband is dus een goed bijkomend instrument, maar zeker geen manier om alle risico’s bij een voorlopige hechtenis af te dekken. De minister van Justitie moet dan ook eerlijk zijn: het ET is géén volwaardig alternatief om de overbezetting in onze gevangenissen op te lossen.»

Op stap

Bij het NCET gooit men een emmer koud water over het enthousiasme – met voorbehoud – van onderzoeksrechter Van Linthout. ‘De enkelband met gps werkt gewoon niet goed,’ zegt een werknemer van de monitoringafdeling van het NCET. ‘De controleverbinding is gebrekkig en valt geregeld uit omdat het materiaal niet deugt.’

HUMO En het nieuwere systeem met spraakherkenning, werkt dat wel?

Werknemer «Het herkennen van de stem van de gedetineerde wil niet altijd lukken. Bij het installeren van het systeem moet de verdachte een aantal zinnetjes inspreken die door de computer worden geregistreerd. Vervolgens wordt die verdachte opgebeld en moet hij die zinnetjes herhalen. Maar onze computers zijn vaak niet in staat om de stem te herkennen. Bovendien zijn er te veel mogelijkheden om vals te spelen. Die problemen bestaan al sinds het prille begin, maar ze zijn nog altijd niet opgelost. De politiek doet er ondertussen ook niets aan. Er wordt met andere woorden veel geld uitgegeven aan technologie die maar half werkt.»

‘Ik kan echt niets goeds zeggen over het enkelbandensysteem van Turtelboom,’ zegt Gino Hoppe, vakbondsvertegenwoordiger van het ACOD voor de sector Justitie.

undefined

'Het is spijtig dat zo veel mensen minister Turtelboom hebben geholpen om de gebreken van de apparatuur te verdoezelen. Ze heeft de enkelbanden aangekocht, maar het systeem om ze correct te gebruiken, dát zat er niet bij [Vakbondsvertegenwoordiger Gino Hoppe'

Gino Hoppe «Het is spijtig dat zo veel mensen haar voor de verkiezingen van mei vorig jaar hebben geholpen om de gebreken van het systeem te verdoezelen. Het enige wat Turtelboom heeft gedaan is die enkelbanden aankopen. Het systeem om die enkelbanden correct te gebruiken, dát zat er niet bij.»

Het enige ET-systeem dat geen technische mankementen lijkt te vertonen, is de klassieke enkelband die gebruikmaakt van gewone radiogolven. Maar daar speelt dan weer een probleem dat voor alle vormen van elektronisch toezicht geldt: personeelstekort.

Bij het NCET zegt men dat er op dit moment meer dan 2.000 enkelbanden in omloop zijn, een duizendtal aan Franstalige kant en meer dan duizend in Vlaanderen.

Hoppe «Dat zijn twee keer zo veel enkelbanden als er opgevolgd kunnen worden. Door het nijpende personeelstekort functioneert het enkelbandensysteem in zijn geheel niet goed.

»Je vraagt je dan ook af wat ex-minister Turtelboom wilde bereiken met haar verklaring dat er morgen 3.000 of 4.000 mensen met een enkelband zullen rondlopen, terwijl men bij het NCET nú al niet kan volgen. Dat bleek nog maar eens in augustus vorig jaar, toen een veroordeelde jongen erin slaagde zijn enkelband af te doen en door te geven aan zijn vader, zodat hij op stap kon gaan.»

De twintiger uit Herentals, die ervan verdacht wordt zijn huurhuis in brand te hebben gestoken, had in afwachting van zijn proces huisarrest met een enkelband gekregen. Hij woonde bij zijn vader en was er al snel in geslaagd de band los te maken. Het bedrog werd pas een aantal dagen later ontdekt.

Het was niet de eerste keer dat de mankementen van ET in het nieuws kwamen. In maart vorig jaar deed er zich in Zonhoven een spectaculair verkeersongeval voor, waarbij maar liefst zeven jonge mensen tussen 15 en 23 jaar om het leven kwamen. De chauffeur van de verongelukte auto was een jongen uit het drugsmilieu die veroordeeld was tot het dragen van een enkelband. Volgens de regels van ET had hij thuis moeten zitten, onder controle van Justitie, maar daar was hij moeiteloos aan ontsnapt. Een vriend van hem, die ook een enkelband droeg, was in de maanden voordien tijdens zijn elektronische detentie cocaïne blijven dealen. Na het ongeval verklaarde de vader van één van de slachtoffers in een open brief aan De Standaard dat de jongeren de enkelband als een ‘cool statussymbool’ beschouwden, en beklaagde zich over de gebrekkige controle van Justitie. In een reactie op de open brief verklaarde de directrice van het justitiehuis van Dendermonde dat bij straffen van minder dan drie jaar de opvolging ‘minimaal’ is geworden.

HUMO Merkt u iets van die onderbezetting bij het NCET, meneer Van Linthout?

Van Linthout «Ik heb toch nog niemand van het NCET huilend aan de lijn gehad. Maar het verhaal van Justitie is bekend: we zijn met te weinig en de politiek zegt dat er de komende tijd niemand zal bijkomen. De vorige minister van Justitie heeft geen rekening gehouden met de extra werklast die ET ook bij ons veroorzaakt. Vroeger werd een aanhoudingsmandaat opgemaakt en dat was het dan. Een aanhoudingsmandaat onder ET is een ander paar mouwen. Daar komen een hele reeks extra handelingen en documenten bij kijken, waarbij een hele hoop diensten op de hoogte gehouden moeten worden. Een serieuze extra belasting waar we helaas geen extra volk voor hebben gekregen. Ik moet als onderzoeksrechter alle bijkomende mails lezen over verdachten die van hun lijn afwijken of op de loop zijn. En die komen de klok rond, hè. Als ik dan zeg: ‘Geef mij een gsm waarop ik mijn mails kan lezen’, dan krijg ik van mijn chef te horen: ‘Sorry, maar daar is geen geld voor.’ Die smartphones hebben we allemaal zelf moeten kopen.»

***

Voor Turtelbooms opvolger Koen Geens (CD&V) lijkt er ondertussen geen vuiltje aan de lucht. Hij laat ons weten ‘sterk in het belang van ET binnen de strafuitvoering te geloven’. Volgens de minister is ‘de opvolging zeer stringent, met strenge controle op het huisarrest’. Op onze vragen over de operationele en technische problemen met de enkelbanden, en over het ondergraven van rechterlijke uitspraken door het systeem van ET, wou de minister niet antwoorden.