Terug naar Congo met Jef Geeraerts

Naar aanleiding van vijftig jaar Congolese onafhankelijkheid heeft half België een boek, krantenreportage, fotoserie, televisie of radioreportage op de mediamarkt gegooid. Doorgaans van horen zeggen. Schrijver Jef Geeraerts (80) beleefde het persoonlijk, en trok tien dagen met pijnlijke kuiten terug naar het land waar hij ‘de zeven gelukkigste jaren van mijn leven’ doorbracht. Vanaf vanavond vier keer in ‘TerZake’, nu al in Humo.

Jef Geeraerts «Midden vorig jaar kwam Lieven Vandenhaute een beetje schoorvoetend met het plan om samen met mij terug naar Congo te trekken. Ik was onmiddellijk wildenthousiast. De VRT deed wat moeilijk over de financiële kant van de zaak, maar Lieven, een uitstekend radiomaker, was bereid ook voor geluidsman te spelen. Zijn man Erwin Mortier zou ons vergezellen: hij wilde zijn impressies bundelen in een boek dat over enkele maanden bij De Bezige Bij verschijnt. En dan ging er nog een door de jungle bezeten cameraman mee. Een gedroomd kwartet.»

HUMO Uiteindelijk stond je dan toch op je vertrouwde Afrikaanse bodem. Een dweil in je gezicht?

Geeraerts «Het was een enorme cultuurschok. Ik herkende mijn land niet meer. De voorbije vijftig jaar heb ik de situatie in Congo natuurlijk op de voet gevolgd: ik wist dat ik een puinhoop zou aantreffen, maar zo erg had ik het me nooit kunnen voorstellen. Het is verschrikkelijk. Door de graaicultuur werkt er niks meer. Ik wik mijn woorden: dat land wordt bestuurd door criminelen! De verkrachtingen, de moorden, het pijnigen van kinderen, het achtervolgen van ‘tegenstanders’, het plunderen van de schatkist... Het lijkt er allemaal vanzelfsprekend. De overbevolking is er ook gigantisch.»

HUMO Heb je een idee hoeveel Congolezen er zijn?

Geeraerts «Toen Kinshasa nog Leopoldstad was, woonden er tweehonderdduizend mensen; nu elf miljoen. In de tijd van de kolonisatie waren er ongeveer zeventien miljoen Congolezen; nu zesenzeventig miljoen. Hoe geef je die massa te eten? Zoveel vruchtbare grond is er niet, en nog dieper de jungle intrekken is geen oplossing. Gevolg? Immense armoede!»

HUMO Je bent geland in Kinshasa.

Geeraerts «Kinshasa is een horrorstad geworden. De armoede is er verschrikkelijk. Soms is er elektriciteit. Dat verbaasde me, maar voor de rest zijn ze daar weer in de negentiende eeuw getuimeld.

»Het permanente gevoel van onveiligheid schokte mij het meest.

Uit pure angst hebben we het hotel nauwelijks verlaten. Wij beschikten daar elke dag over een auto van de ambassade maar een rit door de stad: geen sprake van. Ik ben in mijn leven beren te lijf gegaan, en ik was vast van plan de stad te verkennen, maar voor ons hotel stonden permanent twee soldaten met geladen kalasjnikovs.

»In Kinshasa hebben we twee dagen moeten wachten op een bushvliegtuig dat ons naar Bumba zou brengen. Dat is de stad die het dichtst bij Yandongi ligt, ‘mijn’ dorp, diep in de brousse. Een wrak van vijfentwintig jaar oud. Airconditioning? Vergeet het maar. Ik kan moeilijk zeggen dat ik me echt veilig voelde, mais bon, we hebben al voor hetere vuren gestaan.»

HUMO Wat ging er door je heen toen je je ouwe dorp terugzag?

Geeraerts «Ik werd ontvangen als een koning. Ze zongen, dansten en zwaaiden met takken. Adembenemend! In Bumba waren ze ook heel vriendelijk, maar meer afstandelijk. In die stad van veertigduizend inwoners is de beschaving al meer doorgedrongen.

»Ik betrapte me tijdens die tiendaagse constant op een vreemd gevoel van fatalisme. In Kinshasa herinnerde ik me lange lanen met sierlijke bomen. Die zijn nu omgehakt, de lanen totaal stukgereden. Prachtige gebouwen zijn er ingestort of afgebroken, en op een verloederd terras bengelt er een stuk zeil. Heel triest werd ik daarvan.»

HUMO Hoe was het met je oude huis in Yandongi gesteld?

Geeraerts «Roetsj, kapot, bijna helemaal weg. Totaal onbewoonbaar. Maar het raakte me nauwelijks. Ik zag zovéél ellende om me heen.»

HUMO Waren de mensen uit je dorp ook zoveel veranderd?

Geeraerts «Het zijn nog altijd echte wilden, mét hun sympathieke kanten. Ze staan bekend als de wildste stammen van Congo, en dat zegt iets. In de tijd van de kolonisatie zijn ze vier keer tegen de blanken in opstand gekomen. Bijna met succes. Ze barsten van energie, ze zijn oersterk, brutaal, ze roepen en tieren, maar ze zuipen zich ook lam omdat hun leven uitzichtloos is en ze geen hoop meer hebben. Wie kan hen ongelijk geven? Ik ben de laatste om hen te veroordelen.»

HUMO Ben je in de armen van ouwe bekenden gevallen?

Geeraerts (lacht uitbundig) «Nee, nee, er was niemand meer uit mijn tijd. Maar de jongeren kenden mijn reputatie nog: streng maar rechtvaardig. Ik sloeg hen niet, maar je moest ze constant in het oog houden of ze voerden geen flikker uit. Met een alsjeblief kwam je niet ver. En vaak kwamen ze niet eens opdagen.

»Ze hielden zo van de drank, zie je. Voor Congolezen was het strikt verboden om arak te stoken. Congolezen kennen geen maat: wij wisten dat arak hen fataal zou worden. Nu liggen ze in de dorpen van ’s morgens tot ’s avonds stomdronken onder de platanen, maar in mijn tijd werd de totale drooglegging ingevoerd.»

HUMO Behalve voor de assistentgewestbeheerder?

Geeraerts «Haha, ik lustte toen al graag een whisky, maar je kon me geen groter plezier doen dan met mij op jacht gaan. Ik wou dat nog eens proberen, maar niemand wilde mee. ‘Veel te gevaarlijk,’ zeiden ze. De dieren hebben zich ver in de jungle teruggetrokken, de sluipwegen zijn overwoekerd en behalve apen is er in een straal van kilometers rond de dorpen toch geen wild meer te vinden.

»Vijftig jaar geleden worstelde ik met de sterke mannen, maar nu voelde ik me daar toch wat te oud voor. Ik heb me wel laten gaan tijdens mijn ontvangstfeest: ik was weer de superdanser op de evenaar! Wow, zo’n verlossend gevoel!»

Koude aap

HUMO Waarover klaagden de mensen ginder het meest?

Geeraerts «Het kan vreemd klinken, maar ze hunkeren weer naar de Belgen. Wij waren misschien geen lieverdjes, maar er heerste tenminste geen chaos zoals nu. Er was geen nijpende hongersnood. Ik weet wel niet of de jongeren de kolonisatie nog zouden dulden. Ze zijn, zoals alle jongeren, strontverwend en meesters in het niksdoen. Klink ik nu als een ouwe lul?»

HUMO Ze leven op de rand van de hongerdood. Hoe redden ze zich?

Geeraerts «Met de schamele oogstjes die ze zelf verbouwen. Pas op, alleen de vrouwen werken. Die doen alles: kinderen baren, schrobben, koken, wassen, op het veld werken, en van alles vervoeren met hun oude, gammele fietsen: enorme ladingen hout, houtskool, groenten, bananen, maniok... Ik voel echt bewondering voor die vrouwen.»

HUMO Heb je nog van je oude gerechten kunnen proeven?

Geeraerts «Ja, ik heb er nog aap en krokodil gegeten. Aap smaakt naar konijn, krokodil naar vis. Héérlijk. Ik voelde me weer vijftig jaar jonger. Maar Erwin en Lieven waren er niet zo wild van.

»Ze geloofden me eerst ook niet toen ik zei dat ik het dialect nog altijd vlot kon spreken, tot ze die mensen enthousiast hoorden antwoorden als ik een vraag stelde – toen moesten ze het wel geloven.»

HUMO Er is nog één missionaris in de streek. Wat doet die man daar nog?

Geeraerts «Ik heb geweldig veel respect voor hem. Op zijn tweeënzeventigste runt hij een heel complex: een ziekenhuis, scholen en een kerk. Een heel energieke man voor zijn leeftijd. Hij krijgt zogezegd hulp van zwarte abbés, maar je zag zo dat hij niet veel aan ze had. Zij zijn poepchic in het wit gekleed en doen heel erg uit de hoogte. Hij liep rond in een T-shirt en had een hoedje op. Een echte broussebeer.

»Op een avond vroeg ik hem wat die abbés de godganse dag uitspookten. ‘Niets,’ zei hij. ‘Voor veel geld duivels uitdrijven, met vrouwen naar bed gaan en baby’s twee of drie keer na elkaar dopen.

Ze maken de ouders wijs dat God bij het eerste doopsel niet goedgeluimd was en dat ze het nog eens moeten overdoen. Báf, wéér kassa!’ De mensen zijn ontzettend bang van de abbés, want die staan op goede voet met God en satan.»

HUMO Zijn de vrouwen nog altijd zo mooi?

Geeraerts «Nog altijd zeer wulps, moet ik toegeven. Ze lopen als antilopen en ze zijn veel beter gekleed dan vroeger. Ik weet niet hoe ze dat doen. Ze drijven handel aan de stroom, eentje houdt zelfs een carwash voor motorfietsen open.»

HUMO Geen ogenblik gedacht daar te blijven?

Geeraerts «Néé, geen seconde! In dit huis moet ik sterven, samen met mijn poezen.»

HUMO Mogen we een nieuw Congo-boek verwachten?

Geeraerts «Nee. Sinds de dood van mijn levensgezellin heb ik geen zin meer om te schrijven. Ik zou een reportage neerpennen, maar dat verhaal hebben Lieven en Erwin in mijn plaats uitgewerkt. Een nieuwe roman over Congo komt er niet. Ik heb geschreven wat er te schrijven was.»

HUMO Het overlijden van Eleonore heeft je een nekslag gegeven. Heeft die reis je een beetje opgekrikt?

Geeraerts «De dood gaat altijd met je mee. Maar je hebt het zo druk en je doet zoveel indrukken op dat je geest wel wat tot rust komt. Alleen, toen ik thuiskwam, hoopte ik Eleonore te kunnen omhelzen (heel stil).»

HUMO De koning is op de uitnodiging van president Kabila ingegaan om aanwezig te zijn op de jubileumfeesten. Is dat een goede zaak?

Geeraerts «Hij kan die uitnodiging van Kabila niet negeren. Ik hoop dat Albert van de gelegenheid gebruikmaakt om de corrup-tie in Congo aan te klagen, maar ik maak me weinig illusies. Dan zit het spel weer op de wagen: Kabila wordt woest en de hele ceremonie is verstoord. Albert is niet direct een rebel, hè.»

HUMO Kun je de strenge woorden van Karel De Gucht meer waarderen?

Geeraerts «Hij heeft de waarheid gezegd, maar niet diplomatisch genoeg voor een minister. Voor de camera’s en oog in oog met Kabila en alle Congolezen doe je dat niet. Zij hebben dat als een kaakslag aangevoeld. Je kunt wel gelijk hebben, maar je moet ook weten hoe je dat zo zegt dat je de anderen niet te erg kwetst.»

HUMO Je bent nu tachtig. Wat doet dat met een mens?

Geeraerts «Het is een cruciale leeftijd. Ik sta in de frontlijn van de dood.»

HUMO Ben je bang voor de dood?

Geeraerts «Ik heb geen doodsangst, ik heb stervensangst. Ik wil geen afscheid nemen van dit huis. Ik wil mijn vrienden zien, ademen, observeren, met de auto rijden. Eens moet ik voor de bijl, maar zullen we eerst nog een fles champagne laten knallen? Gezondheid!»