Tom Lanoye: ‘Als je beweert zwaar te lijden onder overgevoelige seuten, wie is dan eigenlijk het watje?’

Al meer dan veertig jaar is Tom Lanoye (63) schrijver, maar dit had hij nog niet meegemaakt. In de kelder van een schouwburg stuitte hij op de verroeste Duitse machinerie van een reusachtige toneelschijf, die als een deus ex machina aangaf wat hem te doen stond: eindelijk zijn grote Vlaamse collaboratieroman schrijven over de wereld van het theater. Titel van de roman: ‘De draaischijf’, die afgelopen week de Boon-publieksprijs won. ‘‘Het verdriet van België’ had een retouche nodig.’

‘De draaischijf’ begint met een zin die alleen uit de pen van Tom Lanoye kan vloeien: ‘Ik had me de dag waarop ik word begraven heel anders voorgesteld.’ De brompot met dienst is de grote Vlaamse cultuurdrager Alex Desmedt, die niet begrijpt dat zijn kist ter aarde wordt gelaten in een uithoek van de Antwerpse begraafplaats Schoonselhof. Het ereperk was wel het minste dat hij, als voormalig directeur-generaal van verscheidene Antwerpse theaters, had verdiend. Gemakshalve minimaliseert hij de smet die al jaren op zijn naam rust: hij heeft het culturele leven in de metropool aangestuurd ten tijde van de Tweede Wereldoorlog, en enkel stukken van Duitse en Dietse origine geprogrammeerd. Hij heeft zijn Joodse vrouw, steractrice Lea Liebermann, in de coulissen gehouden. Hij heeft zijn broer Rik, dirigent in de opera, Joodse en protesterende muzikanten laten ontslaan. Hij heeft in een gebouw onder zijn bevoegdheid de verjaardagsviering van Adolf Hitler bijgewoond, samen met de Wehrmacht. Maar gecollaboreerd met den Duits? Nee, dat heeft Alex Desmedt volgens zijn eigen bescheiden inschatting niet gedaan. Bijna vijfhonderd bladzijden lang beklaagt de man zijn deerniswekkende lot in een dubbelzinnige monoloog die het midden houdt tussen narcistisch pleidooi en ongenadig demasqué. ‘De draaischijf’ is een oorlogsroman waarin de bominslagen even hard klinken als de lachsalvo’s. Om het op zijn schoon Diets te zeggen: een tour de force.

Tom Lanoye «‘De draaischijf’ gaat over de archetypische Vlaamse collaborateur die tussen alle mogelijke vuren zit en tegelijk zijn minderwaardigheidscomplex uitschreeuwt. Mijn favoriete zin in het boek is: ‘Mocht het koesteren van een minderwaardigheidscomplex een olympische discipline zijn, dan won ik zilver, brons en goud.’»

HUMO Waarom heb je het eerst over zilver?

Lanoye «Voor het ritme: alles is theater (lacht).»

HUMO Oké.

Lanoye «Ik heb ooit ‘Mefisto’ van Klaus Mann voor het theater bewerkt, het verhaal van een acteur die zijn ziel aan de nazi’s verkoopt voor een succesvolle carrière. Als voorbereiding op die bewerking had ik de ‘Faust’-vertaling in het Diets van Joris Diels gelezen. Straf gedaan, trouwens. Diels was tijdens de Tweede Wereldoorlog de intendant van de Bourla-schouwburg in Antwerpen. ‘Hij is onze Mefisto,’ had men mij verteld, ook al had hij een Joodse vrouw, de actrice Ida Wasserman. Diels heeft model gestaan voor Alex Desmedt, maar ik zeg uitdrukkelijk: this book is not based upon a true story, al zitten er heel wat elementen uit de werkelijkheid in.

»Ik heb Desmedt ook trekjes van mezelf gegeven: hij is afkomstig van het Waasland, hij heeft het lijf van een kobold en hij wil ongeveer alles tegelijk doen: vertalen, bewerken, regisseren, acteren – die laatste twee dingen doe ik, godzijdank voor de acteurs, niet zelf (lacht).

»Het klinkt misschien vreemd, maar het verhaal van deze roman heeft mij gevonden, niet omgekeerd. Twee jaar geleden had ik net voor het Nederlandse theater ‘Faust’ van Goethe bewerkt, toen corona aan zijn veroveringstocht door de wereld begon: er was geen sprake meer van een voorstelling in de Koninklijke Schouwburg in Den Haag, maar ik wilde wel minstens een lezing van mijn werk. Dat hebben we met zijn drieën gedaan, de regisseur, de dramaturg en ikzelf aan zo’n grote Poetin-tafel, nota bene in de Ida Wasserman-foyer. Na afloop zei de dramaturg, die mijn voorliefde voor de periode van de collaboratie kent: ‘Tom, je weet toch dat hier nog het mechaniek staat van het grote draaipodium van het Deutsches Theater in den Niederlanden?’ De nazi’s hadden indertijd de Koninklijke Schouwburg overgenomen onder het adagium van Hitler: ‘Als de wapens spreken, mogen de muzen niet zwijgen.’ Ik dacht dat de dramaturg me voor de gek hield. Maar hij bracht me naar de catacomben, waar ik plotseling oog in oog kwam te staan met een machinerie als van Panamarenko. Op slag viel in mijn hoofd alles in de juiste plooi. Ik had de titel van mijn boek gevonden: ‘De draaischijf’! En de eerste draaischijf was natuurlijk draaikont Alex Desmedt, vrijelijk geïnspireerd door Joris Diels, een onbetrouwbare verteller die zich beklaagt dat hij heeft gecollaboreerd, maar zelf het slachtoffer is geworden. Een man die cultuur gebruikt tot meerdere eer en glorie van zichzelf.»

HUMO Toch slaag ik er niet in hem onsympathiek te vinden.

Lanoye «Joris Diels heeft eens een interview aan Maurice De Wilde gegeven voor ‘De tijd der vergelding’, zijn reeks over de repressie, maar het gesprek is nooit uitgezonden. Diels had met zijn onweerstaanbare charme de grote De Wilde om zijn vinger gewonden.»

Buste van Hitler

HUMO Alex Desmedt lijkt meer het slachtoffer van zijn ambitie te zijn dan van zijn ideologie.

Lanoye «Hij heeft geen ideologie. Pragmatisme, zo heet de Vlaamse basisideologie. Kijk, aan de ene kant van het spectrum heb je zware collaborateurs, die wel degelijk misdaden hebben begaan uit ideologische motieven. Aan de andere kant heb je zogenoemde lampisten, zondebokken die niet meer hebben gedaan dan overal de symbolische lamp aansteken. Maar de middenmoot, de meerderheid, is erin geslaagd de martelaarsmythe van de Vlaamse collaborateur ingang te laten vinden bij een breed publiek, waardoor ook de zwaarste collaborateurs worden schoongewassen. Zij gaan door voor slachtoffers terwijl ze mededaders zijn.»

HUMO Desmedt zit geklemd tussen zijn Joodse vrouw en zijn broer, die wél een ideologische collaborateur is.

Lanoye «Hendrik Diels, de broer van Joris, was de medeoprichter van de Algemeene SS-Vlaanderen. Op de website van het open riool Doorbraak.be lees ik nu al een vergoelijkend stuk in de trant van: ‘Wat heeft componist-dirigent Hendrik Diels eigenlijk misdaan: gedirigeerd voor de Wehrmacht?’ Die man had een buste van Hitler in zijn kantoor staan. Hij heeft muzikanten die de Brabançonne hadden gespeeld, ontslagen. Hij heeft minstens één ondergeschikte de dood ingedreven met de hulp van zijn broer. Maar wel een geniale dirigent, hoor.

»In het boek is Alex Desmedt een volkomen onbetrouwbare verteller die zijn eigen waarheid bij elkaar liegt en ensceneert. Hopelijk denk je als lezer toch af en toe: momentje, klopt het wel wat hij zegt? Een roman moet ambigu zijn, vijftig tinten grijs naar boven brengen, zij het niet noodzakelijk op sadomasochistische wijze (lacht).

»Joris Diels was een verwarrende figuur: als het Vlaamse theater nu zo ver staat, is dat mede aan hem te danken. Maar hij was ook een gigantische opportunist, die dankbaar gebruik heeft gemaakt van het martelaarsdiscours van de Vlaamse collaborateur, wat op zich ook theater is. Een mythe. En die mythe wordt van generatie op generatie doorgegeven.

»Ik stel voor dat we ook eens naar de feiten kijken: in Antwerpen zijn Jodenrazzia’s uitgevoerd op bevel van de burgemeester, met directe medewerking van politie en parket. Een paar duizenden Antwerpse ingezetenen zijn uitgeleverd aan de moffen. Waar staan de grote gedenktekens voor de slachtoffers in deze stad? Men is daar nu pas mee bezig, tachtig jaar na datum. In Amsterdam is onlangs een namenmonument ingehuldigd, bovenop alles rond Anne Frank. In mijn tweede vaderland, Zuid-Afrika, heb je indrukwekkende Joodse musea in Durban, Johannesburg en Kaapstad. Waar staat ons grote Antwerpse Joods museum?»

HUMO Er zijn intussen wel struikelstenen in Antwerpse trottoirs gelegd, met een verwijzing naar Joodse slachtoffers.

Lanoye «Er ís vooruitgang, hulde daarvoor! Maar hoelang heeft het niet geduurd voor men besefte dat je geen havendok kunt vernoemen naar een oorlogsburgemeester (Leo Delwaide, red.) die vele honderden Joden heeft laten deporteren? En waarom heet dat ding nu Bevrijdingsdok, een woord dat geen enkele buitenlander uit zijn bek krijgt? Waarom heet het niet het Charles Schepens- of Albert De Coninck-dok, naar verzetshelden? Of het Fidelio-dok, naar de verzetsbeweging?

»Ik bewonder hun gewapend verzet, zoals ik nu de terugvechtende Oekraïners bewonder. Maar in Vlaanderen worden de verzetshelden van toen geridiculiseerd. Het plaatje van de Tweede Wereldoorlog staat nog altijd in het teken van de martelaarsmythe, die voorwendt dat de repressieprocessen in België harder waren dan in het buitenland. Nonsens: Nederlandse rechtbanken oordeelden strenger dan Belgische. Maar die indianenverhalen over de repressie leiden hun eigen leven tot op de dag van vandaag, en ik weet waarover ik het heb: ik heb ze als jonge gast uit de eerste hand meegekregen van mijn leraar Nederlands, Anton van Wilderode. Geen kwaad woord over hem als geweldige leraar, goede vertaler, verdienstelijke pastorale dichter ook. Ik ben blij dat ik les van hem heb gekregen. Maar hij bleef wel herhalen dat het een ongrondwettelijke schande was dat burgers door militaire rechtbanken werden gevonnist na de oorlog. Daar was niets ongrondwettelijks aan! Hij beweerde ook dat nergens in Europa zoveel mensen zijn geëxecuteerd of vervolgd. Fout! De waarheid is: nergens in België was de collaboratie zo groot als in Antwerpen. Nergens zijn zoveel Joden op transport gezet naar uitroeiingskampen. In Brussel heeft de burgemeester geweigerd de Jodenster uit te delen. In Antwerpen heeft de stad, onder leiding van de burgemeester, een tiental ambtenaren aangeworven om Jodenlijsten te maken en Joden hun eigen ster te laten betalen. Alleen in Antwerpen zijn relatief gezien evenveel Joden weggevoerd als in Polen, Nederland en Duitsland. Maar van die inktzwarte bladzijde in onze geschiedenis is nog altijd maar heel weinig bekend.

»Antwerpen is vroeg bevrijd en de haven was relatief ongeschonden: ze werd algauw de geallieerde draaischijf voor de invoer van wapens, manschappen, tanks en veldhospitalen. Daarom hebben de Duitsers op het einde van de oorlog zoveel vliegende bommen op Antwerpen gegooid: ze wilden de haven treffen.»

Zwart zonder straf

HUMO Op de laatste bladzijde noemt Alex Desmedt zich het slachtoffer van de haven: ‘Noem het een geval van ironie, maar ik was en ik ben het gevolg van maatschappelijk theater. Onze haven is de draaischijf die mij heeft vermalen.’

Lanoye «De haven moest na de bevrijding zo snel mogelijk weer operationeel zijn. Als gevolg daarvan zijn een aantal afrekeningen niet uitgevoerd onder het motto: ‘Het heeft nu geen zin oude koeien uit de sloot te halen, de boel moet draaien.’ En later is het er niet meer van gekomen: ‘We moeten nu naar de toekomst kijken!’ Historicus Herman Van Goethem heeft in zijn boek ‘1942’ uitvoerig aangetoond dat het onderzoek naar de razzia van dat jaar is geklasseerd. ‘Uit kiesheid!’ Er waren te veel hooggeplaatsten bij betrokken. En de burgemeester van toen was na de verkiezing van zijn vrouw alweer schepen van de haven geworden.»

HUMO Je noemt zijn naam nergens.

Lanoye «Nee.»

HUMO Waarom noem je Leo Delwaide niet?

Lanoye «Te veel eer.»

HUMO En een familie die makkelijk een proces begint?

Lanoye «Nee. Als ik zijn voorganger Camille Huysmans – een prachtige figuur, een échte flamingant met een sociale dimensie – wel bij naam noem, kan ik die man toch niet dezelfde eer geven? De poelepetaat volstaat als omschrijving. Maar als Alex Desmedt zegt: ‘Ik ben opgeofferd als symbool, zo hoefden andere afrekeningen niet te worden vereffend,’ heeft hij het niet helemaal verkeerd.

» Economische collaboratie is grotendeels onbestraft gebleven. De verhuiswagens van Arthur Pierre, die aan de razzia’s een flinke stuiver heeft verdiend, zijn na de bevrijding blijven rijden. Het volstond dat het bedrijf een boete betaalde, en Pierre heeft een tijdje in de bak gezeten. (Zwijgt) Het boek werpt de morele vraag op waarom een man als Alex, met zo’n uitzonderlijke eruditie in het repertoiretoneel, wat ook mijn privéreligie is, mijn bron van wijsheid en goedheid, zo ver meegaat in een abjecte ideologie.»

HUMO Waarom luisterden de nazi’s in Auschwitz naar klassieke muziek?

Lanoye «Precies. We verdringen zo’n vraag omdat ze scary is. Kunst is namelijk juist de basis van de abjecte opvattingen van dergelijke mensen: in naam van onze kunst en cultuur willen zij een dam opwerpen tegen ‘de barbaarse horden die er zitten aan te komen’. Luister naar wat Thierry Baudet van Forum voor Democratie vertelt over de uil van Minerva en de boreale wereld die verloren gaat, dat is exact hetzelfde geleuter: Baudet is een fascist van het zuiverste water.

»De volgende vraag is: wat zou jij doen onder een bezetting van fascisten, die er ogenschijnlijk voor altijd zal zijn en die je alle mogelijkheden biedt om je vak eindelijk te professionaliseren? Stop je met schrijven en ga je in innere Emigration, of doe je water bij de wijn? En wanneer heb je er zoveel water bij gedaan dat je geen wijn meer overhoudt?»

HUMO En?

Lanoye «Ik vrees dat mijn temperament zou opspelen: ik zou nogal snel gaan schelden. Ik ben ook niet getrouwd met een Joodse vrouw, maar met een trotskist, dat helpt (lacht).»

HUMO Wat betekent het voor jou dat je grote liefdes, theater en tekst, zijn aangebracht door een leraar met dubieuze denkbeelden?

Lanoye «Op het einde van zijn leven was Van Wilderode niet meer dubieus, hij was de zwarte mascotte van het Vlaams Blok.»

HUMO Hij heeft het vuur wel doen ontbranden bij Chris De Stoop en bij jou. Dat is geen geringe prestatie.

Lanoye «Als er een kliklijn voor extreemrechtse leraren was geweest, had ik Van Wilderode niet verklikt. Ik heb in dankbaarheid aangenomen wat hij aanbood. Maar ik merk met het klimmen van de jaren dat ik zijn aanbod, zíjn klassieken, heb geïdealiseerd. Sinds de dood van Pol Dehert, de eerste dramaturg met wie ik goed heb samengewerkt, vraag ik me af: ‘Wat als ik Dehert tien jaar eerder had ontmoet?’ Ik ben lang te klassiek in mijn keuzes geweest.

»Van Wilderode heeft me het vuur van de literatuur gegeven. Knut Hamsun, Hans Lodeizen, zelfs Franz Kafka en Hugo Claus heb ik via hem ontdekt. Maar niet Louis Paul Boon, Gerard Reve of Bertolt Brecht. Dat was vast geen toeval. Ik heb hen pas ontdekt op een leeftijd dat je niet meer dezelfde vonk van literatuur krijgt, omdat je al zoveel gelezen hebt. Ik vraag me af wat Boon op jonge leeftijd bij mij had teweeggebracht.»

HUMO Het is wel goed dat ook mensen zoals jij zich met de klassieken inlaten.

Lanoye «Wie leest die nog? Als ik met jonge theaterstudenten spreek, gaat het vaker over Netflix-reeksen dan over ‘Lucifer’ van Joost van den Vondel. Ik zie goed theater in Vlaanderen, maar op literair niveau is het soms armetierig.»

HUMO Het is geen teksttheater, bedoel je?

Lanoye «Laat ik maar eens beginnen zagen zoals Alex Desmedt (lacht). Je ziet regisseurs samenwerken met een goede choreograaf en scenograaf, een geweldige belichter en de beste acteurs, maar de tekst of bewerking gaan ze even snel zelf doen. Daar spreekt een gênante overmoed uit: schrijven is ook een vak. Na dertig toneelstukken mag ik zeggen: ik beheers dat vak. Maar al te vaak hoor ik dingen op het toneel waarvan mijn oren gaan tuiten. De norm is vaak: spreken zoals in het echte leven. Maar laat ik voor het gemak nog één keer citeren uit het boek: ‘Voor realisme kom je niet naar het toneel, voor realisme blijf je thuis.’ Theatertaal is muziek zonder instrumenten.»

Oorlog als hygiëne

HUMO ‘Het boek heeft mij gevonden,’ zei je daarnet. Was je niet bang toen je eraan begon?

Lanoye «Doodsbang.»

HUMO De ultieme Vlaamse collaboratieroman is misschien al geschreven: ‘Het verdriet van België’ van Hugo Claus.

Lanoye «Die had een retouche nodig (schatert). Oké, Claus heeft over de oorlog geschreven. Gerard Walschap ook in ‘Zwart en wit’. Erwin Mortier in ‘Marcel’. En Jeroen Olyslaegers in ‘Wil’. Een stuk of vijf romans. Vergelijk dat eens met de productie in Nederland. Daar heeft elke auteur minstens één boek over de Tweede Wereldoorlog geschreven. Ik heb twintig jaar lang met dit boek in mijn hoofd rondgelopen, ik voelde me bijna schuldig dat ik de vorm niet vond, maar het is hoog tijd dat alle Vlaamse auteurs romans schrijven die eens en voor altijd de martelaarsmythe ontkrachten.»

HUMO Heb je niet gevloekt toen Jeroen Olyslaegers als eerste met een boek over de Antwerpse Kristallnacht kwam?

Lanoye «Nee, meer dan tien jaar geleden heeft Herman Van Goethem ons allebei uitgenodigd voor de eerste geschiedkundige workshop over die razzia’s in Antwerpen. Alle drie hebben we daar nu een boek aan gewijd. En Jeroen is sowieso een goede maat. Twee jaar geleden kon hij niet uit ‘Wil’ voorlezen op de herdenking van de grootste razzia, en ik heb met plezier zijn plaats ingenomen. Achteraf kwam een jonge orthodoxe man naar me toe: ‘Wat is hier de bedoeling van?’ Ik legde het in een paar woorden uit, en opeens begon die kerel onstuitbaar te huilen. Eindelijk werd zijn verdriet ook in Antwerpen zichtbaar, daarom is het boek van Jeroen me ontzettend dierbaar.

»Mijn boek gaat ook over de oorlog, dat klopt. Maar wat is daar mis mee? Het is alsof je me zou vragen: ‘Hebben we niet al een boek over de liefde?’»

HUMO Er staan zinnen in die, met de oorlog in Oekraïne, fel resoneren. ‘Oorlog is de hygiëne van de geschiedenis,’ bijvoorbeeld.

Lanoye «Dat was dé slagzin waarmee heel wat intellectuelen de Eerste Wereldoorlog zijn ingegaan. Ik heb begrepen dat de rechterhand van minister-president Jan Jambon (N-VA), Joachim Pohlmann, tot de Ernst Jünger-fanclub behoort. Jünger is de schrijver van ‘In Stahlgewittern’, ‘Oorlogsroes’. Een boek dat de moderne oorlogsvoering tegelijk vervloekt en verafgoodt: met littekens en doodsverachting kan een soldaat zijn ware mannelijkheid bewijzen. Een onthutsend en fascinerend boek, een prachtig geschreven perversie van het oude ridderideaal, de Hitlerjugend was er dol op. Als mensen daar nu weer mee komen aanzetten, weet je dat de tijd aan het schiften is. Oorlog maakt voor sommigen eindelijk weer deel uit van ‘het volle leven’.»

HUMO En een te lange periode van vrede leidt tot ‘verweking’.

Lanoye «Sorry, jongens, maar het heeft altijd te maken met verwrongen mannelijkheid: wat een uniform met venten doet, ligt héél dicht tegen de grens van het fetisjisme. Het geeft mensen het recht dingen te doen die ze zonder uniform niet eens zouden overwegen. Een uniform ontmenselijkt. Het ensceneert en stimuleert de overgang van mens naar moordmachine.»

HUMO Een prachtige pagina in ‘De draaischijf’ is de aankomst van nazikopstukken Joseph Goebbels en Hermann Göring in hun Mercedessen bij de schouwburg in Den Haag. ‘Hun macabere sprookjeskoetsen, hun glimmende bolides met de vele sensuele rondingen en met vooraan, links en rechts, op de welving van ieder spatbord, een stijf vlaggetje met alweer een hakenkruis.’ Het fascisme is blingbling.

Lanoye «De kortste definitie van fascisme is: mannelijke hysterie. En daar horen kostuums bij, zoals in het theater. Macht is pas echte macht als ze is vormgegeven. In de middeleeuwen onderscheidde de aristocratie zich met haar kleren van de kooplui, die in hun ogen maar ordinaire sjacheraars waren. Nu proberen politici in hun klederdracht zoveel mogelijk op zakenlui te lijken. Dat zegt iets over het maatschappelijke theater van deze tijd. Taal hoort daar onlosmakelijk bij. Als Barack Obama zou hebben gespeecht als Jan Jambon, zou hij nooit president van de VS zijn geworden. Het is geen toeval dat autoritaire machthebbers dol zijn op toneel. Vaak hebben ze ook maîtresses in die kringen. Goebbels had als minnares een Hongaarse topdiva, Mao’s vrouw was een actrice, Evita Peron begon als starlet.»

Muilen met De Wever

HUMO Antwerpse burgemeesters gaan, volgens je boek, ook graag om met mensen uit de wereld van het theater.

Lanoye (knikt) «Ze weten dat zij ook een rol vervullen.»

HUMO Geldt dat ook voor de huidige burgemeester, Bart De Wever?

Lanoye «Uiteraard. Als ik de kostuums van Bart De Wever zou dragen, zouden de mensen zeggen: ‘Ocharme, die oude nicht legt het er wel iets te dik op.’ De Wever loopt erbij alsof hij een hippe remake van ‘The Sound of Music’ aankondigt.»

HUMO Is Bart De Wever een stiekeme fan van jou?

Lanoye «Van mijn jasjes dan toch. Zijn omgeving heeft me ooit laten weten dat hij, op vraag van de homobeweging, met een bekende homo wilde kussen voor de lens van een fotograaf. En of ik daar zin in had. Ik zei: ‘De bekendste Belgische homo lijkt me Elio Di Rupo, hem moet je eerst vragen. Dan is het aan Filip. En pas daarna kom ik in aanmerking, op voorwaarde dat het een tongkus is. Ik wil alleen muilen, als een soort ereteken.’ De Wever was verontwaardigd. Hij vond het al ontzettend ruimhartig van zichzelf dat hij zich leende voor een zedige zoen. Alsof ik niet ook een reputatie heb hoog te houden! Maar we dwalen af, waar hadden we het over?»

HUMO Het theater van de politiek.

Lanoye «Politici zijn natuurlijk gefascineerd door applaus. En het overtuigen van een publiek met tekst. Met name nationalisten zien kunst als hefboom voor hún politieke project. Geert Bourgeois (N-VA) verwoordde dat ooit zo: ‘Kunstenaars moeten de natie helpen vormgeven.’ Dat is de reden waarom zoveel nationalisten op moderne kunst spuwen: Vlaamse artiesten zijn geen maagden, laat staan dienstmaagden van een politiek vehikel. Vandaar het aanhoudende gescheld op ons. Als het om hedendaagse kunst gaat, zijn er geen grotere nestbevuilers en oikofoben dan rechtse flaminganten.»

HUMO Daarnet maakte je duidelijk dat je temperament je in de weg zou zitten om te collaboreren. Maar zou je, net als Oekraïense intellectuelen, ook in het verzet gaan en de wapens opnemen?

Lanoye «Ik ben geen pacifist. Thuis is het een punt van discussie, maar ik blijf ervan overtuigd dat sommige oorlogen gerechtvaardigd zijn. En dat is in Oekraïne absoluut het geval.»

HUMO Dus jij zou als Oekraïner de wapens opnemen?

Lanoye «Dan moet je goed met wapens zijn, inclusief het neerschieten van mensen. Ik betwijfel eerlijk gezegd of ik dat ben. Ik ben meer van het nijdige typwerk. Ook nuttig, hoor.

»Wat nu in Oekraïne gebeurt, is een kruising van tsarisme zonder erfopvolging en stalinisme zonder communisme. Het herstel van Groot-Rusland, gestut door een kerk, historische territoriumleugens en patriottische mythes: Edmund Burke op speed en goedkope wodka. Het is geen toeval dat extreemrechtse nationalisten als Filip Dewinter (Vlaams Belang) of Marine Le Pen zo goed bevriend waren met Poetin. Jarenlang zijn ze door hem gepamperd en onderhouden. Voor hen waren de Russen zowaar ‘onze broeders’ die voor dezelfde taal, cultuur en godsdienst streden. Nu moeten ze snel terugkrabbelen, de sukkels.»

HUMO Ook de Partij van de Arbeid veroordeelt Poetin niet.

Lanoye «Raoul Hedebouw heeft dat op het internet wel expliciet gedaan, maar in het parlement heeft zijn fractie zich onthouden bij een resolutie van de meerderheid, ook Europees. Flauw gehakketak. Oud of nieuw links: veroordeel overál een regime dat steunt op oligarchen en dat de massa’s onderdrukt en uitperst voor een permanente oorlogseconomie. In Zuid-Afrika weigert het ANC, met nog een paar communisten in zijn rangen, zich uit te spreken tegen de invasie van Oekraïne. Schandalig. In Afrika heeft Kenia als enige land de inval van Rusland veroordeeld. De rest onthoudt zich of stemt ermee in. Uit machiavellistische berekening, want Rusland is net als China een steeds grotere speler in Afrika. Bij sommige is het ook uit blijvende dankbaarheid voor de steun van de Sovjets tijdens de antikoloniale oorlogen. En bij allemaal, vrees ik, uit verzuurde rancune tegen het eeuwenoude imperialisme van hun vroegere kolonisatoren. Stupide! Imperialisme moet je veroordelen, of het nu uit het Westen of het Oosten komt.

»We zitten in een nieuwe realiteit: Duitsland spreekt de wens uit een heus leger te vormen en niemand stribbelt tegen. Ik begrijp die omslag: we zullen ons moeten wapenen. Ik betwijfel of sancties zullen volstaan. Economische sancties verdienen ook geen aura van wierook en rozenkransen: er zúllen mensen sterven door een gebrek aan medicijnen en voedsel.

»En het is niet afgelopen: Moldavië komt binnenkort onder vuur te liggen, dat is de volgende stap. Daarna is het misschien de beurt aan Estland, Letland, Litouwen, Finland en Zweden. Poetin droomt van het herstel van het tsarendom én de Sovjet-Unie. Hij surft op een golf van zelfbeklag en nationale trots – een parallel met mijn boek. Hij heeft gelijk als hij beweert dat het Westen kernraketten aan de Russische grens wilde opstellen en dat het Westen het omgekeerde niet zou pikken. In de Cubacrisis in 1962 is op het nippertje een kernoorlog vermeden. En het Westen is Irak eveneens binnengevallen op basis van propagandaleugens, dat klopt. Maar: two wrongs don’t make a right. Het geeft Poetin niet het recht gewapenderhand binnen te stormen in Oekraïne, een land onder leiding van een voormalige stand-upcomedian, acteur en scenarist. Hoe fucking ongelofelijk is dat eigenlijk? Niemand illustreert beter het samengaan van theater en macht dan president Volodimir Zelenski. En dan mogen we onze beide handjes kussen dat die andere performer niet meer in het Witte Huis verblijft.

»Hoe Zelenski spreekt! Zijn teksten en levensloop zijn een Hollywoodscenario, maar: I see a dead man walking, dat vrees ik wel. (Cynisch) En het is allemaal onze schuld, volgens patriarch Kirill van de Russisch-orthodoxe kerk: Oekraïne wil per se deel uitmaken van de zondige westerse wereld met zijn gayprides. Nichten als ik zijn de oorzaak van de Derde Wereldoorlog, zegt een man in een glitterjurk met een buitenissige hoed op zijn hoofd en een stevige staf in zijn hand. Kirill kan zo mee op de opvallendste gaypridewagen staan, zelfs zonder danspasjes op ‘Dancing Queen’ van ABBA.»

HUMO Inmiddels is iedereen het erover eens dat we moeten afkicken van Russisch gas. Dat is een lelijke streep door de rekening van Groen, dat met de bouw van nieuwe gascentrales de kernuitstap mogelijk wilde maken.

Lanoye «Ik zie minder dan ooit redenen om kerncentrales open te houden. Deze oorlog leert dat je ook zonder atoombom de klus kunt klaren: bombardeer gewoon een kerncentrale, al dan niet met een gekaapt vliegtuig. We moeten inderdaad zo snel mogelijk energieonafhankelijk worden, maar is de bouw van nieuwe, kleine kerncentrales echt de oplossing? Laat één idioot met een bommengordel in Doel binnendringen en we hebben het nu al aan ons been. Ik heb nog nooit jodiumpillen in huis moeten halen tegen de ontploffing van een windmolenpark.»

HUMO Met de jaren ben je niet minder strijdbaar geworden, hè.

Lanoye «Toch wel, ik ben milder geworden. Vroeger zei ik dat we collaborateur August Borms voor de zekerheid moesten opgraven en nog eens executeren. Zoiets wreeds zou ik niet meer zeggen (lacht).»

Seuten en watjes

HUMO Ben je trots op je nieuwe boek?

Lanoye «‘Ten oorlog’, ‘Sprakeloos’ en ‘De draaischijf’ vormen de top drie van mijn werk. ‘Sprakeloos’ is mijn ‘Kapellekensbaan’, ‘De draaischijf’ is mijn ‘Verdriet van België’. In minder dan één jaar tijd heb ik het geschreven: het kwam er als vanzelf uitgevloeid – zo lang had ik ermee in mijn hoofd rondgelopen. En wat ook prettig is: dit boek gééft me energie. Ik wil er de komende maanden veel uit voorlezen, misschien maak ik er wel een solovoorstelling van, maar daarna ga ik zo snel mogelijk weer schrijven.»

HUMO Een roman?

Lanoye «Ik wil een bewerking van ‘Lucifer’ van Vondel maken, een fenomenaal stuk dat door de ontelbare spellinghervormingen van het Nederlands helaas onbegrijpelijk is geworden. Hopelijk krijg ik iemand zo gek om mee in mijn project te stappen. En ik heb ook een nieuwe roman op het oog, ja.»

HUMO Over Congo?

Lanoye «Over kunst, Afrika en het Westen, meer zeg ik niet. Maar het zal een boek zijn dat met twee voeten in de wereld van vandaag staat, naar het voorbeeld van Louis Paul Boon.»

HUMO Hoe zou de jonge hemelbestormende Lanoye naar de 63-jarige auteur van nu gekeken hebben?

Lanoye (neemt het boek en bladert naar de laatste pagina’s, waar een overzicht van zijn werk staat) «Hij zou wel tevreden zijn, denk ik. Zeker met het grote aandeel voor theater: het mondelinge karakter van een tekst gaat voor mij boven alles. Het ritme moet goed zitten in alles wat ik schrijf. Ik ben blij dat die rode draad er is.»

HUMO Was jij woke avant la lettre?

Lanoye «Ik ben zo woke als de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens (zucht). Echt waar, ik slaag er niet in om in de installatie van een genderneutraal toilet in het hol van Pluto een bedreiging van onze westerse normen en waarden te zien. Ik vind het antiwokegedoe veel dominanter en hysterischer dan de excessen van wokeness. Al die politici en opiniemakers die waarschuwen voor ‘de dictatuur van de overgevoeligheid’! Als je beweert zwaar te lijden onder overgevoelige seuten, wie is er dan eigenlijk het watje? Antiwokers wentelen zich maar al te graag in een slachtofferrol om zelf de Rambo te gaan uithangen. Inmiddels worden wereldwijd vrouwen-, homo- en abortusrechten teruggeschroefd. In het zuiden van de VS worden boeken verbrand en bibliotheken gezuiverd zonder dat er één wokie in de buurt is gekomen.»

HUMO De slachtofferrol heb jij nooit opgenomen, in geen enkel boek.

Lanoye «Daar heb ik geen talent voor. Privé durf ik wel mijn kleine kwaaltjes uit te vergroten, aanstellerij is mij niet vreemd. Maar het slachtofferschap wérkt niet voor mij: het immobiliseert me als artiest. Het overtuigt niet. Natuurlijk, ik heb makkelijk praten vanuit een luxepositie: heel wat mensen zijn wél in oorlog met de samenleving.

»Als ik het uitreken, heb ik tweeënhalf boek geschreven die rechtstreeks uit mijn leven kwamen: twee kortverhalen in ‘Een slagerszoon met een brilletje’, het portret van mijn moeder in ‘Sprakeloos’, en mijn coming-out in ‘Kartonnen dozen’, weliswaar zonder dat daar één keer het woord ‘homoseksualiteit’ valt – en zeker niet ‘homofilie’, een term voor kwezels die ‘seksualiteit’ niet durven uit te spreken. ‘Kartonnen dozen’ is geen homoroman waarin het hoofdpersonage worstelt met zijn geaardheid. Hij worstelt met de liefde, dat is veel interessanter. Als je toon te klagerig wordt, ben je niet sexy meer. En ik ben al zo weinig sexy dat ik het me niet kan permitteren om ook nog eens te klagen (lacht).»

HUMO Tot slot, in het boek is kinderloosheid een thema: het is een splijtzwam tussen Alex Desmedt en Lea Liebermann. Is het ook een dingetje in jouw leven?

Lanoye «Totaal niet. Onze Zuid-Afrikaanse lesbische vriendin heeft ons ooit voorgesteld om als spermadonor voor haar op te treden. Ik was zo gek om daar vijf seconden over na te denken. René wuifde het meteen weg: ‘Ik heb al een kleine (lacht).’ Onze vriendinnen hebben twee prachtige vondelingetjes geadopteerd, intussen zijn ze pronte meiden van 17 en 19. In hen kunnen wij alles kwijt wat ons nog aan vaderlijke gevoelens rest. Ik hoef echt geen kinderloze drama’s te schrijven om mijn niet meer zo vruchtbare zaad in leven om te zetten. Au contraire. Mijn grootste geschenk aan de mensheid zal zijn dat ik me niet heb voortgeplant. Eéntje zoals ik is al meer dan genoeg.»

‘De draaischijf’ van Tom Lanoye is deze week gratis te downloaden bij Humo.