Trotski
'De heer Trotski, die bendeleider en zwendelaar, verdient een flinke mep. Leer hem zijn plaats maar eens kennen!' In 1931 al maakte Stalin, leider/dictator van de Sovjet-Unie, met rode inkt deze bitsige aantekening op een brief van Leon Trotski.
Trotski was ooit de held van de Russische Revolutie, maar hij had steeds meer kritiek op de bureaucratisering van de communistische partij. Hij verweet Stalin ook dat die het socialisme wilde toespitsen op één land - zelf zag hij alleen heil in een wereldwijde revolutie. In 1940, na een jarenlange ballingschap in Turkije, Frankrijk, Noorwegen en Mexico, kreeg Trotski zijn flinke mep: in zijn huis in Mexico City sloeg een Russisch geheim agent hem de hersenpan in met een ijsbijl.
'"Een oorlog is absoluut onvermijdelijk"'
Trotski blijft tegenstrijdige reacties uitlokken in de voormalige Sovjet-Unie: voor sommigen is hij een martelaar, maar de meeste Russen zien hem als een verrader. Vanavond doen Daniël en Jürgen Ast op Canvas de op- en neergang van de man nog eens uit de doeken in de documentaire 'Trotzki: Aufstieg und Fall eines Revolutionärs'.
Ter inleiding diepen wij een historisch document op: het interview dat de Belgische romancier Georges Simenon met de revolutionair had toen die op het Turkse eiland Prinkipo verbleef. Het jaar was 1933, haast niemand ontsnapte aan de Grote Depressie maakte steeds meer slachtoffers, en met de verkiezing van Adolf Hitler tot rijkskanselier van Duitsland, gevolgd door de eerste antijoodse maatregelen in dat land, wankelde Europa op de rand van een nog diepere crisis.
Simenon werd vriendelijk ontvangen ten huize Trotski, maar de Rus stond erop zijn drie vragen schriftelijk te beantwoorden. Hij toonde zich een visionair: wie het interview leest, krijgt meteen een beeld van de wendingen die de geschiedenis de volgende decennia zou nemen. À vous la parole, Georges!
Georges Simenon Denkt u dat de rassenkwestie beslissend zal zijn voor de toekomst van Europa?
Leon Trotski «Rassenverschillen zijn belangrijk, maar ik geloof geen seconde dat ze de doorslag zullen geven. Ras is een statisch en passief begrip, terwijl de geschiedenis net dynamisch is. Klassen, sociale groeperingen en politieke stromingen, díé zullen de hoofdrol spelen. Rassenverschillen verbleken als je ze tegenover de impact van de arbeid en het denken zet - ga maar eens na wat de uitvinding van de verbrandingsmotor of van het machinegeweer allemaal teweeggebracht heeft.
»Met andere woorden: als vandaag, in de twintigste eeuw, Nazi-Duitsland besluit om de beschaving de rug toe te keren en te kiezen voor een beleid op basis van rassenverschillen, waarom zouden ze dan niet nog een stapje vérder gaan? Wie weet vinden de racisten wel nog betere inspiratie voor hun ideeën in het rijk van de mensapen.»
Simenon Kunnen we het groeperen van dictaturen beschouwen als een voorloper voor het groeperen van bevolkingen, of is dat een voorbijgaande fase?
Trotski «Als je me vraagt of de groep fascistische (Italië en Duitsland) en de groep quasi-bonapartistische dictaturen (Polen, Joegoslavië, Oostenrijk) van voorbijgaande aard zijn, dan is mijn antwoord helaas nee. Fascisme wordt niet uitgelokt door psychose of hysterie, zoals sommige salontheoretici graag beweren, maar door een diepe sociale en economische crisis die genadeloos aan Europa knaagt. De huidige conjunctuur verscherpt dat proces alleen maar.
»Natuurlijk zal de economie ooit opnieuw opleven, maar de algemene situatie in Europa zal er niet veel op verbeteren. Na iedere crisis worden de sterkere ondernemingen nog sterker, terwijl de zwakkere óf verder verzwakken óf helemaal instorten.
»Amerika heeft het op dit moment bijzonder moeilijk: zelfs de dollar heeft eraan moeten geloven. En toch zal de crisis in hun voordeel uitdraaien. Amerika is een economische reus, Europa is verbrokkeld - als een amalgaam van kleine ondernemingen die elkaar vijandig gezind zijn.»
Simenon Behoort een geleidelijke evolutie naar een betere toekomst tot de mogelijkheden, of is een schok noodzakelijk?
Trotski «Het fascisme, en dan vooral het Duitse nationaal-socialisme, brengt het gevaar van een oorlog met zich mee. Ik sta zelf aan de zijlijn en kan me dus vergissen, maar ik denk dat we dat gevaar onderschatten. De komende maanden misschien niet, maar zéker de komende jaren is een oorlog met kiem in Duitsland absoluut onvermijdelijk. Misschien vindt u mij nu een doemdenker. Ik trek nochtans alleen conclusies uit feiten, en laat me niet leiden door gevoelens van sympathie of antipathie.
»Dat gezegd zijnde: Hitler - of een combinatie van Hitlers - kan veel schade berokkenen en Europa een paar jaar terugsturen in de tijd, maar uiteindelijk zal de mensheid haar weg wel weer vinden. Daar ben ik van overtuigd. Het verleden is daarvoor het beste bewijs.»
