Trump of Biden? ‘De werkelijke macht ligt niet in Washington, maar bij het bedrijfsleven’

Trump is slechts een symptoom van wat er mis is met Amerika, stelt Ayad Akhtar in de roman Treurzang voor een thuisland. Het echte probleem is de ongebreidelde graaizucht.

Ayad Akhtar is geen man die valse hoop geeft als hij zelf geen uitweg meer ziet.

Wanneer de fotograaf voorafgaand aan het interview informeert welke sfeer zijn portret zou moeten uitstralen, is Akhtar snel met zijn antwoord. ‘Somber’, zegt hij, lachend maar toch ook serieus. «Doe maar pikzwart.»

Als het gesprek begint, valt hij meteen met de deur in huis: ‘Ik ben verontwaardigd over wat er gebeurt in dit land. We leven onder een totalitair regime, een totalitair regime van het bedrijfsleven. Ik denk niet dat het overdreven is dat zo te stellen. Daar zit de echte woede in dit land. Mensen voelen zich machteloos, in toenemende mate. Ze moeten zich inkopen in een systeem waarop ze geen invloed hebben. Een systeem dat ieder fucking moment van hun leven te gelde maakt.’

Zijn zorgen overstijgen dan ook de verkiezingen. ‘Ik zou me zeker beter voelen als Trump niet meer in het Witte Huis zit. Maar hoe dan ook: ik heb niet zo» n goed gevoel over de toekomst.’

Het echte probleem van Amerika zit dieper, stelt Akhtar. Het ging vooraf aan de huidige president, het zal naar het zich laat aanzien niet worden opgelost door een volgende, en het is voor een deel verweven met de identiteit van zijn land.

Wat hem stoort: iedereen focust op de verkeerde problemen.

Ayad Akhtar (50) ontvangt in zijn kantoortje in Chatham, op de eerste verdieping van een art nouveau-achtig winkelpand in een slaperig dorpje in de vallei van de Hudson, op zo’n drie uur rijden van Manhattan. De Amerikaanse schrijver van toneelstukken, scenario’s en romans – winnaar van een Pulitzer Prize, gelauwerd met meerdere Tony Awards – is onlangs met zijn verloofde, de actrice en regisseur Annika Boras, naar deze omgeving verhuisd.

Weg uit New York, de stad waar hij sinds zijn 20ste woonde, de stad waar hij successen vierde op Broadway. De stad ook die sinds de pandemie steeds meer ‘als een gevangenis’ voelt: ‘Ik was alleen nog maar thuis of eten aan het afhalen, of ik liep door Central Park. De redenen om daar te wonen, en daarvoor een hoge huurprijs te betalen, zijn door corona weg.’ Het succes begon hem bovendien te achtervolgen: ‘In New York heb je afstand tot niets of niemand. Om te kunnen schrijven, vluchtte ik steeds vaker de stad uit.’

Akhtar groeide op in het Midden-Westen, in een buitenwijk van Milwaukee, de grootste stad van swingstaat Wisconsin. ‘De omgangsvormen zijn daar totaal anders. New Yorkers zijn cynisch. Vriendelijk, maar cynisch. Ik ben veel te oprecht, dat stuit in de stad vaak op argwaan: ‘Hoezo wil jij weten hoe het met me gaat?’ Het voelde altijd een beetje alsof ik in een vreemd land was.’

Als een relatieve buitenstaander kijkt Akhtar ook naar de Verenigde Staten, het land waar hij geboren is en dat hij zo totaal anders ervaart dan zijn islamitische ouders die in de jaren zestig van Pakistan emigreerden naar het beloofde land. In zijn pas verschenen roman Treurzang voor een thuisland onderzoekt hij hoe de Amerikaanse Droom is verworden tot een koortsdroom. Akhtar legt Amerika genadeloos onder de loep: hoe kan het dat het land van vrijheid en onbegrensde mogelijkheden zo uiteen is gevallen, zo is gekelderd tot een natie waar miljoenen onder schulden gebukt gaan en waar immigranten en Afro-Amerikanen in angst leven? Hoe kan een land dat zo prat gaat op zijn unieke vorm van democratie in andere landen dood en verderf zaaien?

Treurzang voor een thuisland is tegelijkertijd een wervelende, confronterende, verhelderende en verwarrende roman, met Donald Trump in een belangrijke bijrol. Een mengvorm van familie-epos, sociale geschiedenis, droomduiding en nuchtere analyse die wonderwel werkt. Feit en fictie doen in het boek voortdurend aan stuivertje-wisselen.

‘Ik wilde niet alleen in inhoud, maar ook in vorm iets zeggen over de staat van ons land’, zegt hij. «Iets zeggen over een tijd waarin de grens tussen waarheid en fictie is ingestort, waar entertainment een vervanging is geworden voor politiek, voor het denken – niet alleen aan de rechterzijde van het politieke spectrum, overal.» Akhtar wilde iets schrijven dat net zo naadloos laveert tussen feit en fictie als Instagram of Trumps Twitteraccount. «En met precies zo» n aanzuigende werking.»

Hij opent zijn roman met een soort brief aan zijn mede-Amerikanen. ‘Ik weet dat we ons geen ‘wij’ meer voelen’, zegt hij. «Ik weet dat we tot op het bot zijn verdeeld, maar ik wilde toch proberen een soort ‘wij’ te creëren dat we allemaal begrijpen als we erover lezen, al is het maar voor even op papier.’ Daarin helpt Akhtar zijn landgenoten af van elk mogelijk geloof in een goed imago van hun vaderland. ‘Amerika is begonnen als een kolonie en is altijd een kolonie gebleven’, schrijft hij. ‘Dat wil zeggen: een land dat nog altijd wordt bepaald door graaizucht, waar verrijking topprioriteit is en de maatschappelijke orde een bijkomstigheid.’

U heeft het over een totalitair regime van het bedrijfsleven. Wat bedoelt u daarmee?

Ayad Akhtar «De werkelijke macht is bij het bedrijfsleven komen te liggen, niet in Washington. Het regime van het bedrijfsleven is gebaseerd op het creëren van schulden: dat levert kapitaal op en het maakt de onder- en middenklasse afhankelijk van een systeem waar ze zelf aan mee betalen. Die afhankelijkheid geldt niet alleen voor luxeproducten. Door de commercialisering van het openbare leven moeten Amerikanen zich diep in de schulden steken voor onderwijs, gezondheidszorg, huisvesting, dat zijn basisbehoeften. Het totalitaire zit erin dat we geen seconde meer vrij zijn: zelfs menselijke aandacht wordt met sociale media en kabel-tv te gelde gemaakt.»

We kunnen toch kiezen of we daaraan meedoen?

AKHTAR «Het is bijzonder lastig je daaraan te onttrekken, daar zijn algoritmen voor gemaakt, dat is de dynamiek van het nieuws. Ze verdienen geld met onze hersenactiviteit. Bewustzijn wordt cashflow. Zo zit Facebook in elkaar.

«Weet je, mensen praten over singulariteit – het moment dat een kunstmatige vorm van intelligentie escalerend de samenleving gaat veranderen – dat moment is al geweest! Het was geen grote gebeurtenis; er was geen knal. We hebben ontdekt dat menselijk gedrag voorspelbaar genoeg is om er geld aan te verdienen. We hebben technologie ontwikkeld, een geldmachine, die onze aandacht omzet in dollars en die haar zo stuurt dat ze nog meer dollars oplevert. We weten niet wat dit voor de samenleving gaat betekenen, dat kan je opvatten als een vorm van singulariteit.»

Is dat een politieke macht?

AKHTAR «Het maakt Mark Zuckerberg helemaal niets uit aan welke kant van het politieke spectrum we staan, zolang we maar tijd op Facebook doorbrengen. Het kan hem echt niets schelen. Als hij maar advertenties aan ons kan verkopen, linksom of rechtsom.»

In zijn boek laat Akhtar de hoofdpersonen foeteren over de ‘contractuele horigheid’ van de Amerikanen. Hij beschrijft hoe het land is veroverd op de natives, en daarna een kolonie is gebleven waar de kolonisator nooit is vertrokken. Het land bleef altijd een ‘plunderende patria’, met zelfverrijking als leidraad.

Maar het kwam pas echt tot volle wasdom in de jaren tachtig onder president Ronald Reagan, betoogt Akhtar. Bedrijven mochten ongebreideld fuseren, overnemen, aan schaalvergroting doen en de middenstand opslokken. Probeerde de overheid voorheen nog de arbeider met wetten en bepalingen te beschermen, nu werd de regelgeving losgelaten ‘in het voordeel van de consument’. Deregulering en het vrijemarktkapitalisme kregen vrij baan, ook daarna, onder de Democraat Bill Clinton.

Daarbij speelde een zeker ‘commercieel racisme’ : door de massafusies werd de zwarte middenstand geëlimineerd. Dat was niet exclusief, de witte middenstand was net zo goed de dupe, maar het resultaat was wel dat de macht zich concentreerde in witte handen: supermarkten, banken, verzekeringsmaatschappijen, mediabedrijven.

U groeide op in Wisconsin, een bijna archetypische Amerikaanse staat: platteland en stad, boeren en industrie, half-Republikeins, half-Democratisch. Hoe is dat veranderd?

AKHTAR «Het is totaal veranderd. De transformatie van het Amerikaanse leven heeft zich over een tijdsspanne van veertig jaar afgespeeld, met een versnelling in de laatste vijftien jaar. De armoede en verwaarlozing. En de politiek, de bizarre politiek van dit land. Wisconsin was een soort laboratorium voor rechtse denktanks, zoals die worden gefinancierd door de gebroeders Koch, de aanjagers van de deregulering en het vrijemarktdenken, en de conservatieve Bradley Foundation met het motto «een goede maatschappij is een vrije maatschappij» .

Wisconsin was een soort petrischaaltje voor Amerika; veel dingen die hier voor het eerst gebeurden, gebeurden later overal. Ik heb het zien gebeuren, de overname van de politiek door het bedrijfsleven, de ontmanteling van milieuwetten en de vakbonden, de polarisatie, de gerrymandering. Ik was erdoor verontwaardigd en verward, maar de afgelopen jaren was ik dus wat minder verontwaardigd over wat er met het land gebeurde, want ik had het al gezien.»

In Treurzang voor een thuisland beschrijft hij het zo: ‘Dollars vloeiden weg uit het Amerikaanse binnenland naar welva­render plaatsen aan de verstedelijkte kusten. In het Zuiden kreeg de landbouw de zwaarste klappen. De mensen – zwart, wit of bruin – konden niet meer leven van wat hun land opbracht. Fusies leidden tot steeds grotere landbouwarealen en steeds meer geautomatiseerde systemen die nodig waren voor bevloeiing en oogst. De prijzen van landbouwproducten daalden inderdaad, maar dat gold ook voor de belastinggrondslag. Nooit waren er zo veel slechtbetaalde banen geweest, en die gingen meestal naar migranten die geen bezwaar hadden om tegen een hongerloon te werken. De steden werden armer, waardoor ook de scholen verarmden. Het onderwijs begon af te brokkelen. Voor wegen en bruggen gold hetzelfde.»’

Toch is die armoede eigenlijk lang geen onderwerp van politieke discussie geweest.

AKHTAR «Ik raakte steeds meer gefrustreerd doordat iedereen meende dat het probleem in Amerika op de een of andere manier identiteit is, dus zwart versus wit, man versus vrouw, geloof, lhbti-kwesties. Ja, daar zitten problemen, het is iets waaraan moet worden gewerkt, zeker, maar het is geen fundamenteel, existentieel probleem. Die ongebreidelde obsessie met identiteitspolitiek...

«Het was frustrerend dat als ik probeerde te spreken over het beeld dat ik had van Amerika me werd gevraagd: maar wat heeft de islam ermee te maken? Ik weet het niet, zei ik dan, ik denk helemaal niets. Het is frustrerend daartoe te worden gereduceerd, en vanuit daar te moeten redeneren. Het heeft niets te maken met wat ik wilde zeggen.

«Ik was ook overweldigd door een soort verdriet; ik zag het einde van het leven van mijn ouders tegen de achtergrond van de teloorgang van het land. Ik zag de gezondheidszorg veranderen, kariger worden, daaraan had mijn vader als cardioloog zijn leven gewijd, dus dat ging als het ware ook ten onder. En ik zag dat als een weerspiegeling van veranderingen in de Amerikaanse maatschappij die niet goed waren. Niet goed. En dan de ideologie die dit allemaal rechtvaardigde, en die deed alsof dat dé American way was, de enige juiste weg... toen ben ik dit boek gaan schrijven.»

Hoe past Donald Trump in deze ontwikkeling?

AKHTAR «Trump noemt zichzelf de schuldenkoning. ‘Niemand houdt meer van schulden dan ik’, heeft hij eens gezegd. Trump zou als fenomeen ondenkbaar zijn zonder het systeem van schulden. Hij belichaamt de ontologische categorie van schuld: hij is de personificatie ervan, van het verschil tussen ogenschijnlijke waarde en echte waarde. Hij vertegenwoordigt de kloof tussen illusie en realiteit, de belofte die nooit wordt uitbetaald.

«In zekere zin staat Trump ook symbool voor de Amerikaanse samenleving die vanwege zijn positie in de wereldeconomie, de naoorlogse wereldorde en het feit dat de dollar toen de reservevaluta werd nooit schulden heeft hoeven aflossen. Amerika heeft nooit schulden terugbetaald! Ach, al die mooie woorden over hoe uitzonderlijk dit land is. Nee, ongestraft leven op de pof, dát is de kern van Amerika’s exceptionalisme. Dát is de kern van de economische realiteit die alles mogelijk heeft gemaakt.»

Zo bezien klopt het dus eigenlijk perfect dat we nu met Trump in zo’n complete onwerkelijkheid terecht zijn gekomen, denkt Akhtar nog even verder. Achter zijn rug hangt een ingelijste filmposter van Wall Street (1987), Oliver Stones portret van de graaicultuur in de financiële sector, en op de achtergrond klinken zacht Italiaanse opera’s. ‘Maar dat is maar één manier om naar Trump te kijken. Laten we naar een volgende analyse gaan.’

«In de jaren zestig maakte de Franse filosoof Guy Debord in zijn boek De spektakelmaatschappij werkelijk een briljante analyse van wat het begin van het televisietijdperk betekende voor de verandering van de maatschappij, maar ook van de politiek. De kwesties die Debord aankaartte, komen volledig tot wasdom in Trump als fenomeen: het entertainmentmodel van de politiek.

«Alle vormen van informatie worden ons tegenwoordig als entertainment aangeboden, om onze aandacht maar vast te houden op onze apparaten en die aandacht te gelde kunnen maken. Het is dus ergens volstrekt logisch dat een man die veertien jaar lang op televisie heeft gespééld dat hij een leidinggevende was, het Amerikaanse volk de ultiem legitieme ervaring heeft voorgeschoteld dat hij ook leidinggevende zou kunnen zijn in de Oval Office. Guy Debord zou hier een natte droom van hebben gekregen.

«Zo kun je doorgaan. Het is gek hoe je naar Trump kunt kijken. Hij is als een Rubiks kubus; ongeacht welke kant je hem opdraait, er komt steeds een nieuwe kleur boven, waarmee hij weer een andere dimensie van het hedendaagse Amerika lijkt uit te drukken.»

Ziet u hem als eindpunt of als toppunt van deze ontwikkelingen?

AKHTAR «Misschien hebben Amerikanen lang genoeg de kans gehad om naar dit fenomeen te kijken en te beseffen hoe gruwelijk het is. Wellicht komt er een verschuiving. Ik hoop het. Maar ik vrees dat het trumpisme overal woekert, dat iedereen een pestkop is geworden.

«Tegelijkertijd denk ik dat, door de hegemonie van het bedrijfsleven, de behoefte aan een sterk figuur die belooft die te doorbreken is gebleven. Wat me heeft verbaasd aan de Republikeinse partij, de afgelopen jaren, is dat er nog geen sterke sociaal-conservatieve stroming is ontstaan die zich tegen het bedrijfsleven keert – een Republikeinse arbeiderspartij. Ja, senator Josh Hawley gaat een beetje die kant op, met zijn aanvallen op Silicon Valley. Ze zouden die draai kunnen maken, richting de lagere en middenklasse, zwart en wit, en ze zouden weer de macht grijpen.

«Dan moeten ze eerst uit dat post-Reagan-idee van conservatisme zien te komen. Is het conservatief om de belangen van het bedrijfsleven te dienen? Ik denk het niet. Is een minderheid bakken met geld laten verdienen conservatief? Volgens mij is het enkel disruptief.»

En aan de linkerkant van het spectrum? Ziet u daar een uitweg?

AKHTAR «Alleen als ze weg kunnen komen van dat identiteitsgedoe. Ja, dat identiteitsgedoe is belangrijk, want het doodschieten van zwarte mensen moet ophouden. Dat is makkelijker gezegd dan gedaan. Mocht het lukken dan zijn de problemen waar ik het over heb nog niet opgelost, daarover moeten mensen ook nadenken. En dat gebeurt: de Elizabeth Warrens van deze wereld hebben daar een diepgaand begrip van, de Bernie Sandersen van de wereld minder. Van Alexandra Ocasio-Cortez weet ik het niet. Ik vermoed dat zij op een dag president zal zijn, maar of zij het zal begrijpen weet ik nog niet.»

Denkt u dat u als relatieve buitenstaander een scherper beeld heeft van wat er met dit land is gebeurd?

AKHTAR «Een Joods-Amerikaanse vriend van me belde me op nadat hij mijn boek had gelezen, en zei: ‘Door dit boek wenste ik bijna een moslim te zijn.’ Hij dacht dat ik een beter perspectief had, vanwege wat ik heb meegemaakt als moslim na 9/11 en met mijn kennis van wat het Amerikaanse beleid met moslimlanden heeft gedaan – en hoe die twee spiegelbeelden van elkaar zijn. Het geeft me misschien wel een donkerder beeld dan nodig is.»

(VK)