Tussen Amsterdam en Parijs: de wereld volgens de Nederlandse schrijver Bas Heijne
Wat valt er te leren uit de recente Nederlandse en Franse verkiezingen? En wie kan dat beter beoordelen dan de Nederlandse schrijver Bas Heijne, die de afgelopen jaren tussen Parijs en Amsterdam pendelde voor zijn veelgelezen en -geprezen zaterdagcolumn in de NRC?
'De geschiedenis is in overdrive gegaan en het kan allemaal uit de klauwen lopen, maar ik ben wel heel nieuwsgierig naar de afloop'
Ik had beter een bloemetje meegebracht, bedenk ik op de trap van zijn pand in de Jordaan, want op 18 mei krijgt hij voor zijn essays de P.C. Hooft-prijs overhandigd, de hoofdprijs op het terrein der Nederlandse letteren.
HUMO ‘Op zaterdagochtend,’ schreef de Volkskrant eens, ‘denkt een deel van Nederland: er is weer van alles gebeurd, maar wat vindt Bas Heijne er eigenlijk van?’
Bas Heijne «Nou, dat vraag ik me ook elke week af (lacht). Soms vind ik helemaal niks, of weet ik nog niet hoe ik me verhoud tot het nieuws van die week. Dat die column veel gelezen wordt is fijn, maar het is ook een extra stressfactor. Ik doe het nu zestien jaar, en de stress neemt alleen maar toe.»
HUMO Ik neem aan dat de P.C. Hooft-prijs behalve voor uw essays ook voor uw columns is bedoeld, al noemde u dat genre zelf eens ‘the poor man’s essay’.
Heijne «Dat vind ik nog altijd, maar de columns zijn wel een soort humus waar langere essays uit voortkomen. Dat die columns zoveel aandacht trekken, doet weleens vergeten dat ik zowat elk jaar ook een groter essay publiceer. Ik ben steeds directer gaan schrijven, niet zozeer over wat mij beweegt, want dat soort essayist ben ik niet, maar over wat de wereld in mij beweegt.»
HUMO Ook in uw columns gaat het niet over uw kat, zei u zelf eens, maar over identiteit en moraal.
Heijne «We leven in een wereld waarin van alles op ons afkomt – grote verschuivingen, grote woorden, niet alleen op politiek, maar ook op wetenschappelijk gebied. Daar wou ik over schrijven.»
HUMO Grote woorden die ik recent las: ons tijdsgewricht voelt niet meer aan als een tijdperk van veranderingen, maar als een verandering van tijdperk.
Heijne «Dat klopt in alle opzichten. Al moet je natuurlijk uitkijken voor hysterie. Na de stemming voor de brexit en de verkiezing van Trump zag je een paniek bij de mensen die het niet hadden zien aankomen. Vastbesloten het volgende onheil wél te voorzien, namen ze daar alvast een voorschot op met de somberste voorspellingen: Marine Le Pen president, het uiteenvallen van Europa… Nu het onverwachte was gebeurd, was álles mogelijk.»
HUMO Inmiddels staan we een paar stresstests verder: de PVV van Wilders werd niet de grootste partij in Nederland, Le Pen is vooralsnog geen president van Frankrijk. Nu kan de slinger weer de andere kant op: misschien is Trump geen trendsetter, eerder een ongeluk in de geschiedenis, zo luidde het in een hoofdartikel in de krant De Morgen.
Heijne «Nee, hoor, Trump is geen ongelukje. Kijk naar Turkije, Rusland, Groot-Brittannië… Er zijn wezenlijke verschuivingen in het wereldbeeld en het mensbeeld. Het is niet alles of niets: Marine Le Pen wordt waarschijnlijk geen president, maar het Front National is wel groter dan ooit. En Wilders is niet weg.
»Ik erger me aan die opluchting die je na de uitslag van Macron voelde bij de bestuurlijke elite in Europa, of in ieder geval in Twitter-Europa. Meteen weer die zelfgenoegzaamheid: ‘Het monster is verslagen!’ Nee, het monster bleek iets minder groot te zijn dan in de ergste angstdromen, maar het loopt in de komende decennia niet weg.
»Ik was in New Hampshire tijdens de voorverkiezingen in de VS en ik heb daar gezien hoeveel volk Trump lokte. Mensen stonden anderhalf uur voor hem in de rij, in de bittere kou. Ik heb gezien hoe graag ze hem altijd weer dezelfde frases hoorden uitspuwen: ‘I’m going to build that wall!’ Of ze hem nu geloofden of niet. Die radicale versimpeling van onze zo complexe wereld is heel aantrekkelijk. Elke dag wordt ook een enorme empathie van ons gevraagd: we moeten ons zorgen maken over de kinderen die aan de andere kant van de wereld onze schoenen maken, over het feit of we de planeet wel goed achterlaten met ons vervuilende gedrag, enzovoort. En dan is het heerlijk als Trump je van die enorme last komt bevrijden en zegt: ‘Climate change? Just look outside!’ Het sneeuwde die dag.
»In een wereld waarin het gevoel dat we over ons eigen leven beschikken flink is aangetast, is die andere belofte al even aantrekkelijk: dat mensen weer zeggenschap zullen krijgen over hun gemeenschap, hun land, of – in de meest radicale vorm – over hun eigen soort. Het verlangen daarnaar zal niet verdwijnen als Marine Le Pen géén president wordt. De populisten komen echt niet uit de lucht vallen. Voor die pijnpunten zal politiek gezien altijd een afzetmarkt blijven bestaan.»
undefined
'Met behulp van nieuwe technologieën wordt het steeds makkelijker om de mens te bespelen en te manipuleren'
HUMO De tegenstelling links-rechts, die Franse uitvinding, heeft plaatsgemaakt voor de tegenstelling open versus gesloten samenleving?
Heijne «De idealen van de verlichting – je bent vóór gelijkheid, vóór emancipatie en tegen groepsdenken, tegen nationalisme – zijn zeker na de Tweede Wereldoorlog dominant geworden. Inmiddels zijn die mooie woorden door het opkomende neoliberalisme en het marktdenken grotendeels onderuitgehaald. Er is een reactie gekomen – ik noem die de contraverlichting – die het universalistische mensbeeld naïef of hypocriet noemt, en die de nadruk legt op de groep, de eigen cultuur, de behoefte van mensen aan een behapbare samenhang in hun leven. Wat in het begin van de jaren 90 nog gerommel leek, met het Vlaams Blok, Leefbaar Nederland en Jörg Haider in Oostenrijk, is steeds meer mainstream geworden. En vandaag zijn Marine Le Pen en Emmanuel Macron de perfecte kandidaten voor die twee stromingen in de ideologische strijd van de komende decennia.»
HUMO Patriotten versus kosmopolieten noemt Marine Le Pen het zelf: doe je haar geen groot plezier door dat basisschema over te nemen?
Heijne «Ik sprak laatst de voorzitter van de Socialistische Partij in Nederland, en die zei ook: ‘Overal waar we aanbellen, gaat het dáárover. Niet over een cent erbij of een cent eraf, maar over het gevoel van een verlies van samenhang.’ De populistische partijen die daarop inspelen, bieden hun eigen oplossingen aan. Die maken een mens niet vrolijk, maar dan moet je zelf maar andere oplossingen bedenken. Marine Le Pen is tweede geworden in de eerste ronde van de Franse presidentsverkiezingen, de PVV van Wilders is de tweede grootste partij van Nederland: je kunt hen maar beter serieus nemen, en dat doe ik.
»Bestuurlijke elites gaan vrijwel altijd ten onder, schrijft Francis Fukuyama ergens, niet omdat ze alles fout doen, maar omdat ze niet onder ogen zien dat de samenleving andere verwachtingen heeft en zij gewoon blijven doen wat ze denken dat goed is. Veel Europese politici, tot in de hoogste regionen, hebben de afgelopen jaren wel gezien dat er iets vies opborrelt, maar ze denken te kunnen afwachten en ze hopen dat het vanzelf wel zal verdwijnen. Ik zeg: ga eropaf, kijk wat het is. Dat heeft lang argwaan gewekt: ‘Wat doet Heijne nu? Is hij naar the dark side overgelopen?’ Maar sinds Trump verkozen is, is dat veranderd.»
De bezem erdoor
HUMO Nederland beleefde onlangs, zoals u schreef, ‘de belangrijkste verkiezingen in tijden’. Voor Wilders werd het niet de grote doorbraak. Is dat wat we ervan moeten onthouden?
Heijne «Al vóór de verkiezingen was Wilders in de peilingen weggezakt. Trump maakte er een boeltje van in zijn eerste weken als president, en met alle onzekerheid door wat er in Rusland gebeurde, en in Turkije, gingen de mensen denken: we gaan het breiwerk niet zelf van de pennen trekken. Ze zijn naar het midden gevlucht.
»Trump heeft aangetoond – en dat is misschien wel aanleiding tot enige opluchting – dat populistisch radicalisme binnen een democratie tegen een muur loopt. Het is heel begrijpelijk dat mensen die zich miskend voelen, veel plezier beleven aan allerlei radicale fantasieën, wraakfantasieën ook: schoon schip maken! De bezem erdoor! Leg het moeras droog! Maar als die boodschap moet worden ingevuld, en in het geval van Trump door iemand zonder ervaring, schrikken ze er toch voor terug.
»Trump begon heel radicaal, met Steve Bannon als een aanjager die eindeloos provoceerde, maar hij botste tegen de grenzen van de rechtsstaat en zag zijn populariteit alleen maar dalen.
»Hetzelfde zie je bij Alternative für Deutschland. Frauke Petry had ook begrepen dat de partij moest inbinden, maar is er op het recente congres niet in geslaagd de leden daarvan te overtuigen. Ik denk dat ze elkaar nu uit de tent gaan vechten. Of ze worden extreem radicaal en zorgen nog voor veel ellende.
»Ook bij Wilders zie je die radicale inzet, met zijn A4’tje met voorstellen die je gewoon niet kúnt uitvoeren, tenzij in een dictatuur. De Koran verbieden: dat gaat niet in een democratie en een rechtsstaat. Je ziet Wilders nu hard zoeken: op persoonlijk vlak probeert hij aardiger te worden en zich gevoeliger te tonen. Hij pakt op Twitter uit met zijn nieuwe poesjes Snoesje en Pluisje. Maar als hij meer dan een buitenstaander wil zijn, zal hij ook qua ideeën moeten opschuiven. Hij zal zijn excuses moeten aanbieden omdat hij ‘Minder Marokkanen!’ riep.»
HUMO De Nederlandse kiezer heeft het populisme gestopt, was één analyse; een andere analyse wil dat het Wilders-discours door allerlei mainstreampolitici is overgenomen. Of zoals Maarten van Rossem zei: ‘De populistische schimmel zit overal.’
Heijne «Ik noem dat paaipolitiek: politici die Wilders de wind uit de zeilen proberen te nemen. Zoals Halbe Zijlstra, die binnen de liberale VVD voortdurend een Wilders-geluid laat horen. Zelf pleit ik er voortdurend voor dat ze een eigen visie moeten ontwikkelen: als je niet wil dat mensen altijd weer op hun achtergrond worden aangesproken, dan heb je een voorgrond nodig. Dan moet je mensen van verschillende herkomst toch het gevoel geven dat ze iets met elkaar delen.
»Ik ben een fan van Yuval Noah Harari, schrijver van ‘Sapiens’. Hij legt uit dat mensen evolutionair goed kunnen samenwerken in kleine groepen, maar zodra je te doen hebt met mensen die elkaar niet kennen, moet je een verhaal hebben om ze te doen samenwerken. Het Europa van na 1945 had twéé sterke verhalen: ‘Schouders eronder!’, want het continent lag in puin, en ‘Nooit meer zo’n oorlog’. Als je dat gegeven ontkent, of geen idee hebt van wat een bindend verhaal zou kunnen zijn, dan roep je het onheil over jezelf af.»
undefined
'Je kunt het hartgrondig met iemand oneens zijn zonder dat je hem ontmenselijkt – iets wat je vandaag te vaak ziet gebeuren op het internet'
Vergane glorie
HUMO Laten we even naar Frankrijk gaan, wat u zelf trouwens de afgelopen jaren geregeld hebt gedaan. Waarom eigenlijk?
Heijne «Zoals zo vaak: ik doe iets uit instinct, en verzin er vervolgens een verhaal bij. Er kwam een huisje vrij dat ik makkelijk kon huren, en ik zocht een plek om mezelf los te maken uit de Amsterdamse cocon. Om onzichtbaar te worden, en niet te vergroeien met het idee van hoe anderen je zien als schrijver. Je moet soepel blijven kijken naar jezelf en de wereld om je heen.
»Ik was niet specifiek francofiel, maar ik vind het er leuker dan ik had gedacht. Het geestelijke klimaat is stimulerend, juist omdat de grote problemen er voorbijkomen. Als ik daar bij mij om de hoek de boekhandel binnenstap, is er een enorm aanbod over de onderwerpen waar wij het nu over hebben – niet dat al die boeken even goed zijn (lachje). Ik heb inmiddels een enorme zwakheid voor de Fransen ontwikkeld, juist omdat ze niet goed mee kunnen in de wereld en met een gekrenkte trots zitten.»
HUMO Het dezer dagen veelbesproken cultuurpessimisme is heel voelbaar, daar in Parijs?
Heijne «Als je het zelf niet zou voelen, duwen ze het wel in je gezicht. Er is geen volk dat zo theatraal kan zwelgen in gedachten over de vergane glorie. Denk maar aan een boek als ‘Le suicide français’ van Éric Zemmour. Zoiets lost het probleem niet op, het ís grotendeels het probleem.
»Je merkt nu wel dat een generatie jongeren vooruit wil, en een positief contact met de buitenwereld wil. Zij hebben voor Emmanuel Macron gestemd.»
HUMO Heeft Macron dan een verhaal?
Heijne «Dat moet nog blijken. Hij is niet zozeer populair omwille van zijn eigen geweldige visie, maar omdat men zo’n hekel heeft aan de anderen. Bij Hollande wist iedereen van tevoren dat het niks zou worden, hij was een bleke figuur die destijds alleen maar was komen bovendrijven omdat men genoeg had van Sarkozy. Met Macron is het afwachten. We moeten trouwens nog zien of de mensen die op Jean-Luc Mélenchon hebben gestemd, in de tweede ronde op Macron zullen stemmen.
»Wat ik in Frankrijk zie, bevestigt wat Michel Houellebecq in zijn boek ‘Onderworpen’ beschrijft. Die roman gaat niet zozeer over de islam die het overneemt, maar over het feit dat iedereen in Frankrijk terugvalt op zijn groepsidentiteit, en van daaruit een halve burgeroorlog ontketent. Je merkt dat het radicalisme steeds aantrekkelijker wordt bij de islamisten, en ik verwacht ook nog meer radicalisme op links.»
HUMO Ik zag een opiniepeiling waarin vier op de tien Fransen zeggen een revolutie te verlangen.
Heijne «Zoals meestal in Frankrijk: de weg van de geleidelijkheid ligt hen niet zo. Als er geen ruit sneuvelt of geen brandbom aan te pas komt, is het niet goed. Ik heb jarenlang gelogeerd in de buurt van het parlement in Parijs. Daar stonden zowat elke dag demonstranten. En ik moet zeggen: je kunt je de wrok bij zowel links als rechts wel voorstellen, als je te maken krijgt met zo’n François Fillon. Nog na dat schandaal – hij had zijn vrouw royaal met overheidsgeld betaald om niks te doen – kon je hem in een ziekenhuis horen uitleggen dat er bezuinigd moest worden en dat het personeel langer moest werken, terwijl hij daar in zo’n pak van 6.500 euro stond dat hij van een goede vriend cadeau had gekregen.»
HUMO ‘Europa’ onthoudt van de eerste ronde in Frankrijk dat het spook van de frexit is verjaagd.
Heijne «Dan valt er eens een verkiezing mee, en krijg je meteen die houding. Zien ze zelf niet dat ze een elite van mandarijnen zijn? Je zult daar in Brussel ook wel genoeg bijeenkomsten meegemaakt hebben van vooral dichters – want die kosten niet zoveel – die wanhopige pogingen doen om de culturele identiteit van Europa te definiëren… Het apparaat van de Europese Unie zal drastische stappen moeten zetten als het het draagvlak van die unie wil vergroten.»
HUMO Europa kan niet werken, is dat de consensus die in de Lage Landen groeit?
Heijne «In deze vorm is Europa wellicht niet werkbaar. Er is hybris geweest, met die uitbreiding van zoveel landen. Polen staat heel anders in Europa dan wij, de Hongaren zoeken in de unie iets totaal anders dan de Belgen en de Nederlanders.
»Op korte termijn hangt veel af van een politicus als Macron. Blijkt hij echt een krachtige persoonlijkheid te zijn die het suf geslagen Frankrijk meekrijgt, zoals Justin Trudeau op zijn manier in Canada, dan kan er toch een nieuw elan komen. En eerlijk gezegd, ook als Marie Le Pen zou winnen en ze een referendum organiseert over de frexit, is het zeer de vraag of ze het zou halen. Na de brexit is het geluid dat we zonder de Europese Unie beter af zouden zijn toch verzwakt. Ik hoor Geert Wilders er de laatste tijd heel weinig over zeggen: hij weet dat hij vandaag op zijn bek zou gaan in een referendum. ‘Nexit’ klinkt heel lekker, tot je die moet realiseren. Toen hij Le Pen feliciteerde met haar resultaat in de eerste ronde, stond in die tweet ‘Minder EU’, en niet ‘Geen EU’.»
undefined
undefined
'Marine Le Pen wordt waarschijnlijk geen president, maar het Front National is wel groter dan ooit. Je kunt hen maar beter serieus nemen'
Dier tussen dieren
HUMO In uw essay ‘Onbehagen’ vraagt u zich af of u uw humanistische wereldbeeld vandaag nog overeind kunt houden. Het antwoord staat er niet zo duidelijk bij.
Heijne «Vraag je een kind om een huis te tekenen, dan tekent het allicht een huis met een puntdak op, terwijl je nauwelijks nog een huis kan vinden dat er één heeft. Net zo wordt ons mensbeeld een fictie die alleen nog met de tong beleden wordt. We doen nog altijd alsof de mens een zelfstandig iemand is, in beginsel uitgerust om rationeel te denken. Maar dat mensbeeld kraakt en piept aan alle kanten. In feite is de mens helemaal geen rationeel wezen – Daniel Kahneman heeft daar een prachtig boek over geschreven, ‘Ons feilbare denken’. Met behulp van nieuwe technologieën wordt het ook steeds makkelijker om de mens te bespelen en te manipuleren. Men weet steeds beter hoe men in jouw hoofd terecht moet komen.
»Politiek en commercie zien de mens niet meer als een individu, maar als een verzameling statistieken, een geheel van megadata, en ze weten je steeds beter te sturen. Daarom neemt het onbehagen alleen maar toe. Als Mark Rutte iedereen 1.000 euro belooft, zoals hij bij de vorige verkiezingen heeft gedaan, en je vraagt de mensen of ze ook geloven dat die 1.000 euro echt hun kant op zal komen, zeggen ze: ‘Nee, gaat niet gebeuren.’ Maar die belofte beïnvloedt hen tóch, het is een prikkel die je even voelt. En Rutte is niet naïef als hij zoiets doet, hij weet hoe het werkt. Dat zijn sales-technieken, en hij is verkoper van levensmiddelen geweest. Trump is evengoed een zakenman, die weet hoe je dingen moet verkopen.
»Tegelijk – en die link leg ik in mijn essay ‘Onbehagen’ – kleden wetenschappers de notie mens steeds verder uit: hij zal als dier tussen de dieren altijd zijn beperkingen hebben, en het verlichtingsdenken niet willen zien. Een ziel hebben we nooit kunnen vinden. Inmiddels is wel duidelijk dat die er niet is, en nu moeten we er ook mee leren leven dat wij mensen niet veel meer dan een verzameling neurologische processen zijn. Dat is iets waar we geen genoegen mee kunnen nemen, dus ook in dat opzicht groeit het belang van de verhalen die wij ons over onszelf vertellen.»
HUMO Een paar jaar geleden maakte u voor de VPRO een reeks tv-programma’s over nieuwe wetenschappelijke inzichten: dat heeft voor u wel een reeks eyeopeners opgeleverd.
Heijne «Ja, als alfa werd ik geconfronteerd met allerlei ontwikkelingen die ik maar met een half oog op de wetenschapspagina van de krant had gevolgd. Passeerde er een muis met een mensenoor op zijn rug, dan dacht ik: wat heb ik daarmee te maken? Die tv-reeks heeft me een enorme duw gegeven. We kunnen nu wel eindeloos discussiëren over voor of tegen de boerka, maar er komen belangrijker kwesties aan. Wij tweeën kunnen over niet al te lange tijd samen een kind krijgen als we huidcellen leveren en een draagmoeder hebben: dat is geen sciencefiction meer. En met het ethische debat daarover, waar de grenzen dan liggen, kunnen we niet snel genoeg beginnen.»
HUMO Maar daarmee is de kwestie nog niet opgelost of u uw humanistische wereldbeeld overeind hebt weten te houden.
Heijne «Het optimistische wereldbeeld van na de Tweede Wereldoorlog hield er te weinig rekening mee dat de mens een krom stuk hout is, zoals Kant zei, dat hij zich niet in een stramien van weldenkendheid laat vangen. Soms wil de mens – naar het woord van Dostojevski – gewoon iets stukmaken, en dat is dan is geen aberratie. Het hoort bij de mens en valt niet blijvend op te lossen door de rede, zoals de verlichtingsfilosofen dachten.
»Dat inzicht kan ook naar de andere kant te ver doorslaan. Veel mensen die ooit superlinks waren, zoals Leon de Winter, die het hardst hebben geloofd in multiculturalisme en broederschap, zijn nu de eersten om te beweren dat de mens niet te redden is. ‘Zet er een hek omheen en laat ze elkaar maar uitmoorden!’ Het optimisme had absoluut zijn blinde vlekken, maar die doorgeslagen houding vind ik veel kwalijker.
»Zelf vind ik een gezonde scepsis tegenover de idealen van de verlichting passend, omdat je altijd met de mens en zijn beperkingen te maken zult hebben. Een humanisme dat te zelfverzekerd en te zelfgenoegzaam wordt, graaft zijn eigen graf.
»De verlichting staat voor een aantal idealen die tegen de menselijke neigingen ingaan, maar die ethisch gezien wel de moeite waard zijn om voor te vechten. En dat is een eeuwige strijd: heb je de steen net de berg opgerold, dan kan hij er zo weer afdonderen. Als je het zo begrijpt, blijf ik mezelf een humanist noemen.»
HUMO In wat misschien uw mooiste essay is, ‘Angst en schoonheid’, over Louis Couperus, lijkt u aansluiting te vinden bij zijn gedachte dat het beter is geen groter verlangen te hebben dan de werkelijkheid aankan. Geluk is vooral berusting?
Heijne «Berusting klinkt wel erg defaitistisch. Ik gooi de handdoek niet in de ring, maar als het op de maakbaarheid van de samenleving aankomt, is een zeker besef van ontoereikendheid wel gezond, denk ik.»
HUMO Het is een cliché dat we vandaag heel boeiende tijden beleven. Wordt u weleens wakker met het gevoel: het mag ook een ietsje minder boeiend?
Heijne «Daar ben ik wat dubbel in. Ik ben in de jaren 70 opgegroeid in Zwanenburg, een dorp tussen Haarlem en Amsterdam, waar je een gevoel van verdoving kon hebben, alsof je niet met het echte leven in aanraking kwam. De jaren 80 waren weinig opwindend, en in de jaren 90 hadden we nog even de illusie dat alles die ene kant opging. En daarom vind ik wat vandaag gebeurt wel buitengewoon boeiend, ook met alle fascistoïde types en ideeën, alle smerigheden en vals spel. De geschiedenis is in overdrive gegaan en het kan allemaal uit de klauwen lopen, maar ik ben wel heel nieuwsgierig naar de afloop.
»Heel lang moest het in de krant allemaal simpel zijn: het liefst hadden lezers lifestyle-artikelen. ‘Waar heeft die man het over?’ was weleens de reactie op wat ik schreef. Vandaag komen heel veel mensen gráág naar mijn lezingen om te discussiëren over zo’n boekje als ‘Onbehagen’ – één van mijn beste essays, maar best ingewikkeld. Het gaat nu ergens over, en daarom vind ik het een heerlijke tijd, al kan ik de goede afloop niet verzekeren.»
