‘Tv’-kijken wordt weer spannend in Rusland: ‘Journalistiek komt dankzij YouTube weer tot leven’

Indrukwekkende films over de goelag, heuse onderzoeksjournalistiek en razend populaire interviews: er waait een frisse wind door de Russische media. Dat is niet te danken aan de traditionele staatstelevisie, maar aan internetproducties die soms tientallen miljoenen kijkers trekken.

De Moskouse protesten van afgelopen zomer, ­diverse bekende personen: ze werden en worden stelselmatig geweerd door de Russische staatstelevisie. Die is voor veel Russen nog steeds de ­primaire informatiebron, maar vooral de jongere generatie wil weleens wat anders dan de eenzijdige kijk op het eigen land en de wereld. Daarbij vergeleken zijn de razendsnelle ontwikkelingen op internet een verademing.

Al enkele jaren voelt de traditionele televisie in Rusland de hete adem van YouTube in de nek. Sommige internetprogramma’s trekken tientallen miljoenen kijkers – dat is meer dan een ­reguliere nieuwsuitzending op de federale staatszenders. Oppositieleider Aleksej Navalny maakte furore met een film waarin hij luxu­euze buitenverblijven en andere rijkdommen toont, die hij toeschrijft aan premier Dmitri Medvedev.

De onbetwiste vader van de moderne Russische journalistiek op YouTube is oud-sportjournalist Joeri Doed, die begon als videoblogger, doorpakte met razend populaire interviews en afgelopen jaar de eerste schreden zette op documentair gebied, met indrukwekkende, twee tot drie uur lange films over de goelag en het gijzeldrama in Beslan. Beide zijn inmiddels meer dan achttien miljoen keer bekeken.

‘Doed heeft zijn videoblog omgevormd tot een echt kanaal, dat miljoenen kijkers trekt,’ zegt televisiecriticus Irina Petrovskaja. ‘Hij deinst niet terug voor experimenten. Hij interviewt mensen uit verschillende generaties en brengt als het ware de communicatie tussen de ouderen en de jongeren tot stand. Ouderen laat hij de helden van het jonge publiek zien, het jonge publiek de helden uit het verleden. Zijn films zijn werkelijk grandioos. Niemand had verwacht dat urenlange films over algemene historische thema’s plotseling miljoenen kijkers trekken.’

Petrovskaja volgt al tientallen jaren nauwlettend de verrichtingen van de vaderlandse televisie, maar de wekelijkse radio-uitzending die ze daarover samen met een collega maakt, gaat inmiddels meer over YouTube dan over de traditionele beeldbuis. ‘Sinds vorig jaar heeft bij ons een verschuiving plaatsgevonden. Op dit moment is 90 procent, zo niet meer, van wat wij bespreken en wat interessant is voor onze luisteraars, afkomstig van de nieuwe ­televisie, dus van verschillende platforms op internet, zoals videoblogs, enzovoorts.’

Reclamepraatje

Aleksej Pivovarov (45) ervaart het als ‘een tweede jeugd’. Ooit sterverslaggever en later nieuws­lezer bij televisiezender NTV, besloot hij enkele jaren terug dat de journalistiek in het Rusland van Vladimir Poetin zo goed als dood was. Die conclusie was voorbarig, weet hij nu. ‘Ik dacht dat ik al die opgedane kennis en ervaring nooit meer nodig zou hebben. Daarom probeerde ik me bijvoorbeeld te bekwamen in ­mediamanagement. De overledene bleek dankzij YouTube echter weer tot leven te komen. En dat is een prachtige ontdekking.’

Pivovarov is de geestelijke vader van en drijvende kracht achter ‘De redactie’, een sinds vorig jaar wekelijks op YouTube verschijnend actualiteitenmagazine. Een unicum voor Rusland: voor het eerst wordt in dit segment reële onderzoeksjournalistiek bedreven, met verslaggevers die het land bereizen en repor­tages maken over gevoelige actuele en historische onderwerpen, zoals de geheimzinnige ­nucleaire explosie in de buurt van Archangelsk afgelopen zomer, de ramp met de atoomonderzeeër Koersk of het Molotov-Ribbentrop-pact, het niet-aanvalsverdrag uit 1939 tussen Nazi-Duitsland en de Sovjet-Unie. Het is een significante aanvulling op het bestaande aanbod voor YouTube, waarin lange en dikwijls goed bekeken interviews domineren – vaak met mensen die maar zelden te zien zijn op televisie.

Niet alleen blijkt er in Rusland nog altijd publiek te bestaan voor kwaliteitsjournalistiek, dat publiek geeft ook feedback. ‘En dat is enorm belangrijk, het besef dat je voor concrete mensen werkt,’ zegt Pivovarov geestdriftig. De manier van werken is wel veranderd, maar dat is voor Pivovarov geen beletsel. In zijn ­sobere werkkamer houdt hij voor de video­camera een zwartglanzende gadget omhoog en begint doodgemoedereerd zijn reclamepraatje. ‘Deze smartphone doet in feite niets onder voor een tablet...’

Het duurt een klein halfuur voor de juiste intonatie en bewegingen zijn gevonden en ­cameraman Slava eindelijk tevreden zijn duim opsteekt. Pivovarov, een doorgewinterde televisiejournalist, heeft het reclamemetier al ­aardig onder de knie. Is journalistiek wel te combineren met reclame? ‘Alles verandert,’ zegt Pivovarov glimlachend. ‘Geen enkel beroep gaat onveranderd de toekomst in. Ook de machinist van een moderne trein werkt anders dan ooit op een stoomlocomotief, nietwaar? Wij die anno 2019 op YouTube actief zijn, zijn een kruising tussen journalisten en bloggers.’

Pivovarov werkt al meer dan twintig jaar bij de televisie. Als nieuwslezer baarde hij in 2012 opzien door te eisen dat het NTV-journaal ­aandacht zou besteden aan de massale protesten in het centrum van Moskou, die werden genegeerd door media die door de staat worden gecontroleerd. Zo niet, weigerde hij het nieuws te lezen. Tegenwoordig is hij hoofdredacteur bij RTVi, een Russischtalige zender die opereert vanuit het buitenland en een kantoor heeft in Moskou. Hij mag daar zijn reguliere werkzaamheden combineren met zijn eigen internetproject ‘De redactie’.

Zo nodig dient zijn werkkamer bij RTVi als studio. De benodigde technische middelen zijn even simpel als betaalbaar: een laptop, een paar camera’s en een enthousiast collectief, dat zich inmiddels weet verzekerd van een ­dagelijkse belegde boterham. Met dank, bovenal, aan videoblogger Joeri Doed, erkent ­Pivovarov. ‘Wij wilden al lang iets doen op YouTube, maar wij begrepen niet hoe we dat rendabel konden maken. Productie is duur, ik heb nu twaalf mensen in dienst, wij zijn voortdurend onderweg. Joeri Doed heeft aangetoond dat er geld is voor deze markt, voor verhalende journalistiek op YouTube, voor interviews en voor serieuze content.’

Lak aan Poetin

Doed deed dat op een nieuwe, eigengereide manier – door als presentator zelf reclame te gaan maken en voor de camera producten aan de man te brengen. ‘Juist daarom komt de ­adverteerder graag naar hem toe. En iedereen doet dat nu zo, in navolging van Joeri,’ zegt ­Pivovarov, die behalve electronica ook een reisbureau, onroerend goed en een bank aanprijst.

Doed was ook trendsetter met zijn verrassend populaire historische films, waarmee hij zowel het oudere als het jongere publiek bedient. ‘Hij heeft ingespeeld op de wens die leeft bij het publiek,’ zegt Petrovskaja. ‘De ­oude generatie kijkers vindt dat we die belangrijke historische etappes niet mogen vergeten, voor het jonge publiek is het een historische openbaring. Jonge mensen weten niet wat er is gebeurd in 1994, 1995, 2000. Ze hebben geen idee dat er oorlog is geweest in Tsjetsjenië. De federale zenders hebben al die thema’s uit de actualiteit weten te verbannen. In wezen doet deze nieuwe televisie wat de oude televisie laat liggen.’

Het publiek voelt dat feilloos aan. Inmiddels kijken dagelijks in Rusland meer kijkers naar YouTube dan naar de federale kanalen, en dat blijft niet zonder gevolgen. ‘Ook wat betreft de reclame-inkomsten heeft internet de federale televisie ingehaald,’ zegt Petrovskaja. ‘Adverteerders zijn in de eerste plaats gebaat bij een koopkrachtig publiek en niet bij gepensioneerden – zeker adverteerders die auto’s aan de man brengen, of onroerend goed.’

Met al die nieuwe internetprogramma’s is een nieuwe, frisse wind gaan waaien door het bestaande – eentonige – televisiebestel, dat werd gedomineerd door voorspelbaar amusement en dito talkshows die het standpunt van de autoriteiten uitdragen. ‘Televisie’ kijken is weer spannend geworden, een gevoel dat de Russische kijkers sinds de jaren 90 goeddeels waren kwijtgeraakt.

De traditionele televisie staat vooralsnog met de mond vol tanden, want de ontwikkelingen gaan veel sneller dan voorzien. ‘Het houdt de bestuurders van de zenders enorm bezig’, zegt Petrovskaja. ‘Men had niet verwacht dat het internet het publiek, vooral het jonge publiek, zou wegkapen. Ze moeten dus iets doen, maar ze zitten gevangen tussen de eis te voldoen aan de behoeften van de oudere kijkers enerzijds en de belangen van de machthebbers anderzijds, die ze verplicht zijn weer te geven. Ze zijn met handen en voeten gebonden en kunnen die ongebreidelde groei van al die nieuwe blogs en YouTube-kanalen niet bijbenen.’

De overheid zoekt intussen naar middelen om weer vat te krijgen op het internet. Zo is er een wet aangenomen die het mogelijk moet maken het ‘soevereine’ Russische internet te isoleren van de buitenwereld. Pivovarov, naar eigen zeggen eerder ‘heel somber’, haalt er de schouders over op. ‘Laten ze dat eerst maar eens doen. Gek genoeg ben ik, toen we met ‘De redactie’ begonnen, optimistischer naar de dingen gaan kijken, want ik heb heel veel jonge, interessante, creatieve mensen leren kennen die lak hebben aan Poetin en die gewoon hun ding doen. Ze zijn met velen, zij worden straks de mainstream, de toekomst is hoe dan ook aan hen.’

© Trouw