Valt verplichte vaccinatie af te dwingen? En wegen de voordelen op tegen de antivax-wantrouw?

Nu niet alleen de viruscirculatie maar ook de coronafrustratie opnieuw hoog pieken, roepen gezondheidsministers op om vaccinatie eventueel te verplichten. Waarom is dat (g)een goed idee?

Zijn er goede argumenten om coronavaccins op te leggen?

Omdat volksgezondheid, economie en maatschappij zeer zwaar aangetast worden, moet een verplichting bespreekbaar zijn, zeggen verschillende medici, ethici en juristen. Het verplichte poliovaccin is bovendien een precedent.

“Ethisch is zo’n zware ingreep wel pas aanvaardbaar als je eerst andere opties hebt benut”, zegt medisch ethicus Chris Gastmans (KU Leuven). “Ook moet er duidelijk bewijs zijn dat het zoden aan de dijk zet. Het mag geen emotionele keuze zijn gebaseerd op het ras-le-bol bij gevaccineerden.”

Of er al maximaal is geïnformeerd en aangepord is, blijkt een debat op zich. Maar dat nog meer informatie de gaten in de buffer tegen het virus kan dichten lijkt twijfelachtig. Want die worden eerder gevormd door ongevaccineerde kinderen en een harde kern vaccinweigeraars dan door burgers die niet op de hoogte zijn van pandemie en vaccins.

Ook tonen statistieken de potentiële winst. “Als het gaat over aantallen ziekenhuisopnames wordt het verschil tussen landen voor een derde bepaald wordt door vaccinatie. Het verschil tussen dodentallen wordt voor zestig procent door vaccinatie bepaald”, zegt biostatisticus Geert Molenberghs (KU Leuven/ UHasselt). “Dat is dus echt aanzienlijk.”

Portugal, met 88 procent het best gevaccineerde land ter wereld, is ook een argument pro verplichting. Het aantal ziekenhuisopnames per miljoen inwoners per dag is daar 0,6. In ons land, waar 75 procent is gevaccineerd, is het 15,3. Molenberghs: “Het betekent dat je met die ruim tien extra procenten meer vaccinaties grote winst kan boeken.”

Wat zijn bezwaren?

Steeds meer gevaccineerden zijn voor een verplichting. Maar bijna alle experts vrezen een averechts effect bij de doelgroep. Hun al lage vertrouwen in de overheid dreigt door een verplichting een extra duik te nemen. En hardnekkige weigeraars zullen het zien als een bewijs voor hun aanvoelen dat we in een ‘dictatuur’ leven waarin zij ‘vrijheidsstrijders’ zijn.

“Ik vroeg het net aan Heidi Larson (vermaard onderzoeker die The Vaccine Confidence Project leidt, London School of Tropical Health and Medicine & UAntwerpen BDB) en zij acht het risico aanzienlijk dat je de weigeraars met een verplichting net versterkt in hun positie”, zegt vaccinoloog Pierre Van Damme (UAntwerpen). “Zo voel ik dat ook aan. En ik blijf sensibilisering belangrijk vinden. Hoe dwing je zo’n prik bovendien concreet af? De enkele ouders die poliovaccins voor hun kind weigeren en die door rechter boetes opgelegd krijgen betalen die, maar daar is geen vaccinatie mee gerealiseerd.”

Motivatiepsycholoog Maarten Vansteenkiste (UGent) wijst ook op zijdelingse schade. “Je kunt weigeraars nu wel een revolver tegen het hoofd zetten waardoor de vaccinatiegraad stijgt, maar dat dreigt op langere termijn verzet te voeden tegen vaccinaties tout court.”

En misschien jut alleen al het debat weigeraars en twijfelaars nu nog meer op en is dat onnodig. Want om de vierde golf te breken is het sowieso te laat. “En het kan dat de zorgverleners verplicht prikken al voldoende helpt en we tegen die tijd de nieuwe medicatie hebben waardoor een algemene verplichting niet meer nodig zal zijn”, zegt Gastmans. “Al acht ik de kans ook groot dat sommige twijfelaars nu alsnog een prik nemen omdat het de hele tijd over verplichting gaat.”

Is een verplichting juridisch mogelijk?

Zowel onze grondwet als het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM) garanderen het recht op fysieke integriteit. Door de overheid opgelegde inspuitingen gaan daar regelrecht tegenin. Toch bestaan ze, zoals het in ons land verplichte poliovaccin.

“Je moet dat recht zo absoluut mogelijk intact houden”, zegt Christophe Lemmens, advocaat gespecialiseerd in medisch recht. “Tegelijkertijd is dat recht niet absoluut. Het EVRM stipuleert dat het kan ingeperkt worden als daar een dwingende noodzaak toe is. En dat is al vaker gebeurd.”

In april nog oordeelde het Europees Hof voor de Rechten van de Mens nog dat Tsjechië dat recht niet schendt door een reeks vaccins te verplichten, bijvoorbeeld. In 2010 schrijft datzelfde Hof in een arrest dat overheden het recht op zelfbeschikking mogen inperken in het kader van een epidemie. In 2013 oordeelde het Hof van Cassatie dat ouders die niet akkoord gaan met hun veroordeling omdat ze hun kind een poliovaccin weigeren door die veroordeling niet geschaad zijn in hun mensenrechten.

Vele doden en zieken, zware maatschappelijke, sociale en economische verliezen zouden volgens Lemmens voor de overheid en rechters zeker kunnen gelden als ‘dwingende noodzaak.’

Maar makkelijk zal de discussie niet zijn. Een overheid die vaccins verplicht, moet bovendien een fonds voorzien om eventuele schade door die vaccins te vergoeden. En hoe je een vaccinatie praktisch afdwingt en hoe je weigeraars bestraft is ook een groot vraagteken. Hoe dan ook komt er best eerst een parlementair debat, vindt Lemmens.

Hoe zit het in andere landen?

De discussie flakkert overal op, maar er zijn nauwelijks landen die de hele bevolking momenteel een vaccin opleggen. Indonesië verplicht coronavaccinatie sinds februari. Wie weigert krijgt een boete of wordt de toegang tot sociale en overheidsdiensten ontzegd. De kleine eilandstaat Micronesië kondigde in juli een verplichting af en ook in Turkmenistan is vaccinatie verplicht voor volwassenen.