Van The Beatles tot Bach: wat muziek met ons doet

Een leven vol seks en drugs? Redelijk saai zonder de bijbehorende rock-’n-roll. Muziek verbroedert, biedt troost, brengt ons tot rust en doet niet enkel onze twee linkerbenen, maar ook onze ziel dansen.

'Het is belangrijk om je kind al vroeg aan muziek bloot te stellen'

Waarom voelen we ons zo aangesproken door klanken en melodieën die an sich eigenlijk niets betekenen? De Brits-Amerikaanse Diana Deutsch (77), professor psychologie aan de universiteit van Californië in San Diego, heeft van die vraag haar levenswerk gemaakt: al meer dan vier decennia lang probeert ze het mysterie van de muziek te ontrafelen.

- Mevrouw Deutsch, kunt u zich een leven zonder muziek voorstellen?

Diana Deutsch «Dat zou een triest leven zijn.»

- Muziek maakt u gelukkig?

Deutsch «Neen, dat is wat kort door de bocht. Muziek kan me diep raken, maar het maakt me niet gelukkig of verdrietig: dat zijn verkeerde etiketten.»

- Wat betekent muziek dan voor u?

Deutsch «Wanneer ik aan de piano zit, voelt het alsof ik aan een poort sta waarachter zich een uitgestrekt, ondergesneeuwd landschap ontvouwt, zover het oog reikt. Ik zie dat dan daadwerkelijk voor me. En zodra ik een voet in de sneeuw zet, behoort dat hele land mij toe. Daar voel ik me zorgeloos: ik kan er doen wat ik wil en spelen waarmee ik wil. Zo voel ik me ook wanneer ik in mijn studio aan het experimenteren ben.»

- Ik denk dat ik weet over welke vrijheid u het hebt. Die heb ik het meest intens als tiener ervaren: aan de piano kon ik de wereld, die mij bij momenten ondraaglijk leek, volledig vergeten – en mezelf ook. Was dat bij u ook zo?

Deutsch «Tot op de dag van vandaag. Ik ben het niet die iets creëert, maar de muziek. Ik ben alleen tot haar wereld toegetreden.

»Als klein meisje betekende die wereld álles voor me. Ik zat urenlang aan de piano te oefenen en had altijd en overal muziekpapier bij me. Andere tieners verafgoodden filmsterren, ik aanbad componisten. Neem nu Schubert: hij componeerde muziek die klinkt als vogelgezang. Helaas heeft hij een groot deel van zijn muziek zelf nooit gehoord, omdat hij op het einde van z’n leven zo ziek was, dat hij het huis niet meer uit kon. Wanneer ik hem speel of hoor, krijg ik nog steeds knikkende knieën. Maar ik bewonderde ook alle andere groten, en ik vond het geweldig dat ik via een instrument een deel van hun werk kon worden. Al volstond dat niet voor me: ik wilde begrijpen waarom hun muziek mij zo ontroerde.»

- Zo bent u tot uw beroep gekomen.

Deutsch «Helemaal niet: ik wilde componiste worden! Maar mijn vader duwde me met zachte dwang de richting van de psychologie uit: als beeldhouwer wist hij heel goed dat er met kunst niets te verdienen valt.»

- Hielden uw ouders van muziek?

Deutsch «Ze konden heel goed zingen, en ze deden dat ook voortdurend. Soms begon mijn vader aan tafel te zingen, waarop mijn moeder en ik invielen – in de Oost-Joodse traditie speelt muziek een grote rol. Maar er waren geen instrumenten voorhanden, en ik volgde ook geen muziekles. Onze buurvrouw had wél een piano: op een keer sloeg ze enkele toetsen aan, en ik kon haar meteen vertellen welke tonen ze speelde – ik moet toen een jaar of vier geweest zijn. Ze was verbluft, maar ik begreep niet waarom: ik vond het niet meer dan normaal dat je tonen van elkaar kunt onderscheiden, net zoals je dat ook bij kleuren kunt. Plots kwamen er acht volwassenen om ons heen staan: niemand van hen kon zeggen welke tonen de buurvrouw speelde. Het duurde een hele poos voor ik besefte dat ík de uitzondering was, niet de anderen (lacht). Van toen af mocht ik van mijn vader pianoles volgen.»

- U beschikt over een absoluut gehoor, iets waar 1 op de 10.000 mensen mee gezegend is.

Deutsch «Die cijfers gelden voor ónze cultuur. Maar bij bevolkingsgroepen met een toontaal, zoals het Mandarijn, liggen die cijfers veel hoger. Dat weet ik uit eigen onderzoek: twee jaar lang heb ik Amerikaanse en Oost-Aziatische conservatoriumstudenten geronseld voor mijn studie. Ik wilde hen in aparte groepen testen op hun vaardigheid om, zonder referentietoon, toonhoogtes te benoemen. En wat bleek: bij de Amerikaanse studenten beschikte vrijwel niemand over een absoluut gehoor, bij de Oost-Aziaten waren dat er net heel veel. Dat komt doordat toonhoogtes een betekenisonderscheidende functie hebben in een toontaal: eenzelfde woord kan verschillende dingen betekenen, afhankelijk van de gebruikte toonhoogte. Aangezien sprekers van een toontaal gevoeliger zijn voor variaties in toonhoogte, kunnen ze daardoor ook beter toonhoogtes benoemen dan sprekers van een niet-toontaal.»

undefined

'Diana Deutsch: 'Ik wilde eigenlijk componiste worden, maar mijn vader wist heel goed dat met kunst niets te verdienen valt.'

- Het is dus genetisch bepaald?

Deutsch «Neen. We hebben ook Oost-Aziatische Amerikanen getest die thuis geen toontaal spreken, en die scoorden slechter dan degenen die in het Chinees opgevoed waren. En wat we ook zagen: hoe vroeger de Oost-Aziatische testpersonen met muzieklessen waren begonnen, hoe nauwkeuriger hun gehoor.»

- Dus het absolute gehoor is niet aangeboren, maar aangeleerd?

Deutsch «Volgens mij wordt elke mens ermee geboren. Alleen moet je er tijdig gebruik van maken, namelijk tijdens de taalontwikkeling, anders gaat het verloren.»

- Er moet een onderscheid gemaakt worden tussen muzikaliteit en het absolute gehoor. Mozart beschikte bijvoorbeeld over een absoluut gehoor, Wagner dan weer niet.

Deutsch «Zegt men. Het absolute gehoor wordt zowel over- als onderschat. Wanneer muzikanten er niet over beschikken, zijn ze van streek. Geen idee waarom, want daar komt het niet op aan. Sommige wetenschappelijke publicaties claimen zelfs dat een absoluut gehoor nadelig is voor muzikanten, wat natuurlijk evenzeer onzin is.»

Het liegende oor

- U werd beroemd als ontdekker van akoestische illusies, ofte illusies van het gehoor. Daarmee hebt u aangetoond dat we evenmin op onze oren als op onze ogen kunnen vertrouwen. Hebt u, met uw buitengewone gehoor, ook last van akoestische illusies?

Deutsch «Zeker, de meeste akoestische illusies heb ik zelf ontdekt. In 1973 nam ik the octave illusion waar: ik had me toen net een simpele elektronische signaalgenerator aangeschaft, omdat ik onderzoek naar het kortetermijngeheugen wilde doen. Ik joeg afwisselend een lage en een hoge toon door het linkerstereokanaal. In het rechterkanaal speelde ik dezelfde sequentie, maar omgekeerd. Wanneer uit het linkerkanaal de lage toon weerklonk, kwam uit het rechterkanaal dus de hoge toon, en omgekeerd. Maar toen ik de koptelefoon opzette, hoorde ik rechts alleen de hoge, en links alleen de lage tonen. En wanneer ik de koptelefoon omdraaide, was het resultaat krek hetzelfde! Het leek alsof ik in een ander universum terechtgekomen was, of gewoon gek was geworden (lacht). Maar aan wie ik de koptelefoon ook gaf, iedereen zei hetzelfde: sommigen beweerden dat ze rechts een fluit hoorden, en links een gong. Alleen een paar linkshandigen hoorden ook links de hoge tonen.»

undefined

- Hoe komt dat?

Deutsch «Omdat het rechteroor bij rechtshandigen de toonhoogte van een geluidsbron vaststelt – bij het andere oor wordt de frequentie dan onderdrukt. Komen er echter gelijktijdig een hoge toon van links en een lage toon van rechts binnen, dan horen we enkel de lage toon, omdat die het rechteroor binnenkomt. Ook al denken we op dat moment dat die lage toon van links komt! Want van links komt dan immers de hoogste frequentie. Of: een akoestische illusie tussen toonhoogte en locatie.»

- Dan staan de orkesten in elke concertzaal ter wereld verkeerd opgesteld: het publiek hoort de violen van links, de contrabassen van rechts. Ik heb me al vaak afgevraagd waarom ik de individuele stemmen zo slecht kan horen.

Deutsch «En je bent niet de enige. Op een conferentie kwam Ray Dolby eens naar me toe, de uitvinder van het ruisonderdrukkingssysteem (het Dolby noise-reduction system ofte Dolby NR, red.) dat in elke stereo-installatie zit. Hij bekende me dat hij al zijn hele leven lang vooral links lage tonen en rechts hoge tonen had waargenomen – niet meteen wat je je bij hoogstaand hifimuziekgenot voorstelt.»

- Moet ik de verbindingen van mijn stereo-installatie verwisselen?

Deutsch «Dat heb ik al geprobeerd: als je de kanalen verwisselt, kun je de stemmen niet alleen beter horen, maar ook de tonen beter onderscheiden. Het klinkt vreemd, omdat we dat niet gewoon zijn. En er zijn veel zulke effecten. Zelfs muzikanten horen veel minder dan ze denken! Muziek ontstaat, veel meer dan we geloven, in ons hoofd. Als je naar een foto kijkt, is het simpel: wat je ziet, kun je zo vaak herbekijken als je wil, of je kunt bepaalde dingen verifiëren. Muziek daarentegen is vluchtig. En het menselijke gehoor is een puinhoop: er zitten maar 16.000 zintuigcellen in het oor – ter vergelijking: in het oog zitten er 125 miljóén. En de geluidsgolven die daar aankomen, zijn ook nog eens verwrongen door de akoestiek van de ruimte waarin je je bevindt. Dus moeten onze hersenen de tonen die wij denken te horen, uitvinden.

»Ken je mijn spookwoorden?»

Deutsch schakelt haar installatie in. Een robotstem die mij aan de mechanische klanken van Kraftwerk doet denken, lijkt afwisselend van links en rechts te komen. De stem herhaalt ondefinieerbare lettergrepen.

Deutsch «Wat hoor je?»

- ‘Ma dai’.

Deutsch «Spreek je Chinees?»

- Neen.

Deutsch «Mensen horen de merkwaardigste dingen: jonge vrouwen denken het woord ‘love’ te horen, studenten met examenstress horen ‘no time’. Als je de tape aan ernstig zieke patiënten laat horen, horen die verschrikkelijke dingen als ‘blood’ of ‘I’m dying’.»

- Wat staat er echt op?

Deutsch «Mijn stem. Je hoort het woord ‘nowhere’ tegelijkertijd uit beide speakers, maar in twee gemanipuleerde toonhoogtes. Een Duitse studente bleef ooit bij hoog en laag beweren dat ik het Duitse woord ‘genug’ erin had gesmokkeld, en ze werd woedend toen ik dat ontkende.

»De manier waarop we spreken, heeft een enorme invloed op de manier hoe we muziek horen. Je zult meteen zien waarom. Ik zal je twee tonen laten horen. Jij moet zeggen of ze stijgen of dalen.»

Ik krijg een reeks eenvoudige tonen te horen. Toch is het vaak verbazend moeilijk om te horen of de melodie stijgt of daalt.

undefined

'Topmuzikanten zijn al met muzieklessen begonnen toen ze leerden praten'

- Hoger. Lager. Geen idee. Lager.

Deutsch «Hoogst merkwaardig. Waarschijnlijk hoor je een dalende reeks tonen, net zoals ik. Maar iedereen hier in Californië hoort een stijgende reeks. Mannenstemmen hebben ongeveer de toonomvang van een octaaf. Vrouwenstemmen gaan precies een octaaf hoger. Maar in sommige culturen liggen beide octaven lager of hoger dan in andere.»

- Niemand in Europa spreekt zo hoog als de Engelse vrouwen.

Deutsch «Bijvoorbeeld. En de toonhoogte van de octaaf waarin we leerden praten, beïnvloedt hoe we geluiden waarnemen. Alle tonen die onze oren bereiken, proberen we in die octaaf onder te brengen. Daarom klinkt een bepaalde melodie anders voor jou dan voor iemand die in een andere cultuur werd grootgebracht.»

- Waarom gebruiken mensen verschillende toonhoogtes?

Deutsch «Om zich te onderscheiden, wellicht. Onze voorouders konden vriend en vijand herkennen aan hun stem. Ik zou je opnames uit afgelegen Chinese bergdorpen kunnen laten horen: in het ene dorp wordt er op een lagere toonhoogte gesproken dan in het dorp ernaast. Ik denk dat het absolute gehoor ook die fijne verschillen kan herkennen. Maar nu we in grootsteden leven, hebben we dat niet meer nodig.»

undefined

'Muziek is vluchtig, en het menselijke gehoor is één grote puinhoop: er zitten maar 16.000 zintuigcellen in het oor – ter vergelijking: in het oog zitten er 125 miljóén'

- De oudste talen leken ook veeleer op gezang.

Deutsch «Onze vroege voorouders gebruikten prototaal, een combinatie van muziek en spraak. In sommige afgelegen gebieden spreekt men nog steeds zo. Denk maar aan de gefloten taal die door sommige inwoners van de Canarische Eilanden gebruikt wordt…»

- …en jodelen!

Deutsch «Beide dragen zeer ver, omdat de toonhoogte op zich iets betekent. Later heeft taal zich van muziek afgescheiden. Woorden werden aanvankelijk enkel gebruikt om iets over de wereld te vertellen, melodieën om relaties te bestendigen – denk maar aan een moeder die voor haar kind zingt.»

- Ook bij dieren hebben verschillende toonhoogtes een functie. Kuikens maken piepgeluiden, opdat de ouders zich om hen zouden bekommeren. En vogels zingen om indruk te maken op een potentiële partner, of om hun territorium af te bakenen.

Deutsch «Ornithologen hebben ontdekt dat koppels Afrikaanse mussen zelfs een duet zingen. En wanneer één van beide mussen sterft, neemt de achterblijver het deel van de andere over, en zingt die beide stemmen.»

- Ontroerend! Geen wonder dat mensen zo emotioneel op muziek reageren.

Deutsch «Ja. Muzieksignalen komen langs twee verschillende paden onze hersenen binnen. Enerzijds bereiken ze de meer vernuftige regionen in ons brein, die proberen een zekere orde in de muziek te scheppen. Anderzijds gaan ze direct naar de – evolutionair gezien – oudere gebieden onder de cerebrale cortex, die verantwoordelijk zijn voor onze emoties. Daarom worden zoveel mensen door muziek ontroerd.»

undefined

- Zelfs treurige muziek kan ons opbeuren. Hoe komt dat eigenlijk?

Deutsch «We halen plezier uit dingen die ons helpen – het maakt niet uit of die treurig of vrolijk zijn. Muziek hoort daar ook bij. Mensen gebruiken al eeuwenlang muziek om samenhorigheid te creëren. Liedjes helpen ook om dingen aan te leren, en met bepaalde taalmelodieën kun je baby’s kalmeren – vaak volstaat een simpele, in toonhoogte dalende ‘Ooooooh’. Ik heb dat eens getest in de supermarkt: zo goed als elke baby die ik zo aansprak, bedaarde, en velen begonnen zelfs te glimlachen.»

- Muziek kan ook kwellen: in Guantánamo Bay gebruikt de CIA nummers zoals ‘We Are the Champions’ van Queen als foltermiddel.

Deutsch «Wanneer ik mensen vertel over mijn afkeer voor vrolijke muziek als ik me down voel, ervaren velen dat als blasfemie – enkel muzikanten hebben mij tot nu toe bijgetreden. Eén van hen beschreef hoe hij zich voelt als hij muziek hoort die hij niet kan uitstaan: alsof er een wonde opengekrabd wordt. Ik vind het nog erger als ik tegen mijn zin naar muziek moet luisteren waar ik erg van hou: alsof er in mijn hoofd binnengedrongen wordt. De beroemde pianist Alfred Brendel en de dirigent Simon Rattle zijn voorstander van het verbod op de vaak onvermijdelijke achtergrondmuziek, en terecht: we hebben ook recht op stilte.»

undefined

'Elke mens wordt geboren met een absoluut gehoor, maar als je het niet gebruikt tijdens de taalontwikkeling, gaat het verloren'

- Veel mensen leggen tijdens het werk of in de auto graag muziek op.

Deutsch «Eén van mijn doctorandi luistert naar muziek terwijl hij examens verbetert! Dat snap ik niet. Hij is ongetwijfeld erg muzikaal.»

- Wat betekent het eigenlijk om muzikaal te zijn?

Deutsch «Als we dat eens wisten (lacht). We hebben onnoemelijk veel tests afgenomen die peilden naar muzikale begaafdheid: geen enkele is bruikbaar. Maar elke leerkracht van het conservatorium zal je vertellen dat hij talent al na één of twee dagen kan herkennen. Ze voelen dat makkelijk aan.»

- Vaak hebben muzikale kinderen ook muzikale ouders. Is muzikaliteit erfelijk?

Deutsch «Een goed kortetermijngeheugen voor tonen is beslist een meerwaarde: dat fenomeen heb ik een decennium lang onderzocht. We zochten uiteraard proefkonijnen die begaafd waren. En wat bleek? Allemaal linkshandigen! Later bleek dat die linkshandigen ook uitermate behendig waren met hun rechterhand. Wellicht komt dat omdat zuiver linkshandigen benadeeld zijn in de muziekwereld: de meeste instrumenten zijn voor rechtshandigen gemaakt. We zijn ook te weten gekomen dat het veel verschil maakt als je als kind al muzieklessen kreeg: muzikanten die topprestaties neerzetten, zijn al met muzieklessen begonnen toen ze leerden praten.»

undefined

- Veel ouders hopen dat muzieklessen hun kinderen over het algemeen intelligenter zullen maken.

Deutsch «Wie wil dat zijn kind goed wordt in wiskunde, moet zijn kind geen piano- maar wiskundelessen geven. Als er tussen muzikale vaardigheden en intelligentie al een verband zou zijn, dan is dat zeer zwak. Veel hoogbegaafde mensen zijn volkomen onmuzikaal. Charles Darwin hield enorm veel van muziek, maar hij kon niet eens de melodie van ‘God Save the Queen’ herkennen.»

- Moeten we ons zorgen maken over het feit dat steeds minder ouders slaapliedjes zingen voor hun kinderen?

Deutsch «Het is belangrijk om je kind al vroeg aan muziek bloot te stellen, omdat het de band tussen ouders en kind versterkt en het de taalontwikkeling stimuleert. Ik vraag me af hoe kinderen die zonder muziek opgroeien, ooit haar schoonheid zullen kunnen appreciëren.»

- Denkt u, na vier decennia onderzoek, dat u dichter bij het geheim van deze schoonheid gekomen bent?

Deutsch «Helaas. Ik voel nog steeds dezelfde eerbied – muziek blijft een mysterie. Maar om nu uit te leggen waarom muziek precies zo tot onze verbeelding spreekt? Daar bestaan simpelweg geen woorden voor.»

© ZEIT MAGAZINVertaling en bewerking: Katrien Depecker