Vera Politkovskaja: ‘Dit conflict zou weleens kunnen escaleren tot een derde wereldoorlog’

Vera Politkovskaja (42) was zwanger toen haar moeder Anna op 7 oktober 2006 in Moskou doodgeschoten werd. Naar verluidt was de moord op ‘de allerlaatste Russische onafhankelijke journaliste’ een cadeautje voor de jarige Vladimir Poetin. Bijna zeventien jaar later treedt dochter Vera in de voetsporen van haar moeder. ‘Zelfs in haar grootste nachtmerries had ze niet kunnen voorspellen dat het zover zou komen met Rusland.’

Op 24 februari 2022 begon de Russische invasie in Oekraïne. Diezelfde dag vluchtte Vera Politkovskaja samen met haar 16-jarige dochter en haar twee jaar oudere broer Ilja weg uit Rusland. Sindsdien leven ze ‘ergens in Europa’.

Haar moeder Anna Politkovskaja, die als journaliste voor de laatste Russische onafhankelijke krant Novaja Gazeta schreef, was 48 toen ze in oktober 2006 in de lift van haar Moskouse flat werd vermoord. Tot dan had ze de oorlog in Tsjetsjenië op de voet gevolgd. Ze trok er van dorp naar dorp en tekende de verhalen van getraumatiseerde burgers op. Haar kritische reportages werden haar door de Russische overheid niet in dank afgenomen: ze werd uitgeroepen tot ‘vijand van de staat’ en zat een tijdlang opgesloten in de folterkamers van de Russische geheime dienst FSB. Ze werd ervan beschuldigd een spion en een handlanger van het Tsjetsjeense terrorisme te zijn. In oktober 2001 ontvluchtte ze haar land, een paar maanden later keerde ze terug. Ze werd bijna dagelijks met de dood bedreigd, maar bleef dapper verslag uitbrengen over de Russische oorlogsmisdaden.

Ook dochter Vera Politkovskaja werd journaliste in het Rusland van Poetin. Eind deze maand verschijnt haar boek ‘Mijn moeder zou het oorlog noemen’, waarin ze net als Anna destijds geen blad voor de mond neemt over de toestand in haar geboorteland. In april komt de Nederlandse vertaling uit.

HUMO Waarom hebt u ‘Mijn moeder zou het oorlog noemen’ nu geschreven?

VERA POLITKOVSKAJA «Mama is inmiddels bijna 17 jaar dood. Veel mensen weten niet meer wie Anna Politkovskaja was. In Rusland is ze zelfs compleet uit het collectieve geheugen verdwenen, haar nagedachtenis lijkt er gewist. Ik hoop dat de nieuwe generatie mijn moeder door mijn boek beter zal leren kennen. Er is een héél kleine kans dat mijn boek binnenkort in het Russisch zal verschijnen.»

HUMO Ik interviewde uw moeder in het voorjaar van 2003, toen ze heel even in België was. Ze zei toen: ‘Door wat ik geschreven heb, ben ik berucht in Rusland en beroemd in het buitenland. Dat is mijn levensverzekering: ze kunnen het zich gewoon niet permitteren om mij uit de weg te ruimen.’ Dat bleek een vreselijke vergissing.

POLITKOVSKAJA «Mama ging er echt wel van uit dat haar dood gewelddadig zou zijn, hoor. Soms probeerde ze mijn broer en mij daarop voor te bereiden. Ze verbloemde dan niets: ‘Heel waarschijnlijk word ik vermoord.’»

HUMO Kwam het bevel voor de moord rechtstreeks van Vladimir Poetin?

POLITKOVSKAJA (denkt na) «Kijk, er bestaat zoiets als een vermoeden van onschuld. Je kunt niet zomaar iemand zonder enig bewijs van een misdaad beschuldigen, zelfs niet als de justitie van het land waar hij de scepter zwaait niet werkt, of de wetgeving op het lijf geschreven lijkt van een welbepaalde kaste. Zoals in Rusland, ja. Ik heb geen bewijs voor wat u met uw vraag suggereert, ik kan er dus niet met ja of nee op antwoorden.»

HUMO Volgens sommigen was de opdrachtgever de Tsjetsjeense dictator Ramzan Kadyrov. De moord op Anna Politkovskaja zou een ‘verjaardagscadeau’ geweest zijn voor zijn beschermheer Vladimir Poetin.

POLITKOVSKAJA «Nogmaals, zonder bewijs kan ik niemand beschuldigen. Maar dat wordt gezegd, ja.

»In juli 2021 stierf mijn grootmoeder Raisa Mazepa, de mama van mijn mama. Baboesjka was 92, ze is 44 jaar ouder geworden dan haar dochter. Al die jaren hoopte ze dat de moord op mama écht opgelost zou raken. Tot het allerlaatste moment van haar leven was zij ervan overtuigd dat Ramzan Kadyrov de opdrachtgever was.»

HUMO In december 2012 werd de Russische ex-politieagent Dmitri Pavljoetsjenkov tot 11 jaar strafkamp veroordeeld voor medeplichtigheid aan de moord op uw moeder, in juni 2014 veroordeelde een Moskouse rechtbank nog eens vijf Tsjetsjenen. Bedenker Lom-Ali Gaitoekajev en uitvoerder Roestam Machmoedov kregen levenslang, drie handlangers kregen straffen tussen 12 en 14 jaar. Zoekt de Russische justitie vandaag nog naar de echte opdrachtgever?

POLITKOVSKAJA «Officieel is het onderzoek niet gesloten, terwijl er in werkelijkheid niets meer ondernomen wordt. Er is geen officieel onderzoeksteam actief om de waarheid aan het licht te brengen. Mijn broer en ik hebben altijd geprobeerd om verder onderzoek naar de ware feiten niet te laten stranden. Tevergeefs. Af en toe wordt ons meegedeeld dat de verjaringstermijn verlengd is: zo houden ze de schijn hoog.»

HUMO Wat voor iemand was Anna Politkovskaja?

POLITKOVSKAJA «Ze zat zeer complex in elkaar, waardoor ze in het dagelijkse bestaan niet de gemakkelijkste was om mee samen te leven. Dan was haar professionele leven véél eenvoudiger. Als journalist hield ze altijd één doel voor ogen: vertellen wat ze zag. Ooggetuige zijn van de werkelijkheid en die vervolgens beschrijven. Ze koesterde geen grootse ambities, een literaire onderscheiding of een Pulitzer Prize interesseerde haar niet (lacht). Ze wilde gewoon elke dag in de luwte haar journalistieke werk verrichten, zonder pathos, zonder de spotlights op te zoeken. De waarheid over Tsjetsjenië bovenspitten en naar buiten brengen. Ik hoor het haar nog zeggen: ‘Ik wil dat iedereen weet wat daar gebeurt.’»

HUMO Uw moeder werd in Tsjetsjenië door Russische soldaten opgepakt en moest een schijnexecutie ondergaan. In 2004 overleefde ze een vergiftigingspoging. Hoe beleefden jullie dat?

POLITKOVSKAJA «Dat vind ik eerlijk gezegd een moeilijke vraag. (Denkt na) Mijn broer Ilja was helemaal niet blij met die gevaarlijke activiteiten van mama. Hij ging er heel vaak met haar over in discussie. Zowat de hele familie smeekte haar om ermee op te houden: ‘Alsjeblieft, Anna. Je werk is levensgevaarlijk.’ Dat deed ik eerst ook, ik vond het niet fijn dat ze zoveel risico’s nam. Maar op de keper beschouwd had ik geen enkel argument, want als journalist stond ze recht in haar schoenen.»

HUMO Ook u werd journalist.

POLITKOVSKAJA «Ik was al journalist vóór ze stierf, het is niet zo dat ik postuum haar voorbeeld wilde volgen. Toevallig is mijn vader, Aleksandr Politkovski, trouwens ook journalist.

»Eigenlijk ben ik musicologe, afgestudeerd aan het conservatorium van Moskou. Daarna startte ik als cultuurcorrespondent, maar na een tijd begon de cultuur me te vervelen en verlangde ik naar ander journalistiek werk. Ik stortte me op serieuzere onderwerpen en nam voor de tv-zender Baltic binnenlandse maatschappelijke en politieke thema’s onder de loep, zoals gezondheidszorg en onderwijs. Misschien was dat toch een beetje de invloed van mijn mama (lacht).

»Ik trok naar het platteland en maakte reportages over de doordeweekse problemen van heel gewone mensen. Moskou en Sint-Petersburg zijn moderne, rijke grootsteden, maar in de rest van Rusland, zeker op het platteland, is het alsof de 20ste eeuw nog moet beginnen. Veel huizen zijn bijvoorbeeld nog steeds niet aangesloten op fatsoenlijke riolering. Vergeef me het onsmakelijke detail, maar Russische plattelanders doen hun behoefte nog in een hok in de tuin, op een plank met een gat erin.

»Rusland is een internationale gasgrootmacht, maar het binnenlandse aardgasnet is ondermaats. Voor wie niet in Moskou of Sint-Petersburg woont, is het dagelijkse bestaan een overlevingsstrijd. Er is geen geld voor de bouw van ziekenhuizen, alcoholisme en armoede zijn alomtegenwoordig.»

HUMO Hielp uw familienaam u bij uw werk als journalist, of was hij eerder een belemmering?

POLITKOVSKAJA «Een belemmering. Mijn familienaam zorgde voor wantrouwen, ook bij journalisten. Sommigen waren bang dat ik weleens een lepe truc zou kunnen uithalen (lacht).

»In het bestuur van de Russische journalistenbond en aan de top van mediabedrijven tref je nogal wat mensen aan die nog uit het Sovjettijdperk stammen. Zij hielden me in de gaten. Dat ik nooit persoonlijk geïntimideerd of bedreigd ben, heb ik te danken aan het feit dat ik in een team werkte. We nodigden in onze tv-studio opposanten met een uitgesproken mening over het regime uit: dat zorgde voor veel ongenoegen bij de overheid, waarna het hele team én het programma geviseerd werden – maar niet de individuele journalisten.

»Nogal wat collega’s geloofden dat er een activist in mij schuilging. Ze hielden me argwanend in de gaten, alsof ze verwachtten dat ik, net als journaliste Marina Ovsjannikova, met een slogan tegen Poetin het tv-nieuws zou komen verstoren. Dus gedroegen ze zich meestal gereserveerd tegenover mij. Maar ik heb nooit de ambitie gehad om activist te worden, ik wilde gewoon mijn werk als journalist zo goed mogelijk doen. Net als mijn mama.»

HUMO Meteen na de moord op uw moeder verliet u Rusland, totaal ontredderd.

POLITKOVSKAJA «Ja, maar niet veel later keerde ik toch weer terug. Ik was bang dat het politieonderzoek anders verticaal geklasseerd zou worden. Als nabestaanden én slachtoffers waren mijn broer en ik rechtstreeks betrokken partij. We hoopten dat we in Rusland meer invloed op het onderzoek konden uitoefenen dan vanuit het buitenland.

»Er werd ons verzekerd dat de rechercheurs die de moord onderzochten topklasse waren, ‘de besten van de besten’. Het waren zogezegd de enigen in Rusland die bekwaam waren om die moeilijke, gevoelige zaak te onderzoeken. Maar hoe meer we die ‘superprofessionele’ inspecteurs bezig zagen, hoe groter onze verbazing: ze stapelden de ene domme fout op de andere. Tijdens de rechtszitting werd hun onderzoek openbaar gemaakt en kwamen al die dommigheden bovendrijven. We waren dus niet echt onder de indruk van de professionele capaciteiten van de politiemensen die de moord op mama moesten oplossen.»

HUMO Ze namen de moord niet ernstig?

POLITKOVSKAJA «Dat nu ook weer niet. Alleen waren ze meer geïnteresseerd in hun kansen op promotie dan in het oplossen van de misdaad.

»Na mama’s dood werd ons leven alleen maar ingewikkelder. Er volgde een jarenlange strijd voor gerechtigheid. We deden er alles aan om te vermijden dat het onderzoek in een doodlopend straatje zou belanden. Achteraf bleek dat een illusie, we kennen de echte achtergrond nog altijd niet. We zijn Novaja Gazeta heel dankbaar, want de krant waar mama voor werkte, liet ons niet in de steek en verzette bergen werk in het onderzoek naar de daders. Mijn broer en ik hielpen daar actief aan mee. We stortten ons in een avontuur waar we helemaal niet klaar voor waren. Maar weet u, alles went.»

HUMO Is het huidige Rusland onder Poetin een regelrechte dictatuur?

POLITKOVSKAJA «Het begint er toch héél sterk op te lijken. De oorlog in Oekraïne verandert ontzettend veel. Rusland evolueert nu inderdaad razendsnel naar een totalitair bewind zoals dat van Noord-Korea of Iran. De vrije meningsuiting is gemuilkorfd en de journalistiek is van de kaart geveegd. Tot voor de inval in Oekraïne waren er in Rusland tenminste nog pógingen tot een vrije, onafhankelijke pers. Vandaag is er niets meer.»

HUMO De dag van de invasie, 24 februari 2022, vluchtte u samen met uw broer en uw dochter naar Europa.

POLITKOVSKAJA «Vóór de invasie koesterde ik nog de vage hoop dat er in Rusland iets ten goede zou kunnen keren. Nu weet ik dat die gedachte vreselijk naïef was. Ik maakte mezelf lang wijs dat ik als binnenlandjournalist een verschil kon maken. Ik geloofde dat ik door mijn tv-reportages het leven van de gemiddelde Rus met heel kleine stapjes kon helpen verbeteren. Maar 24 februari splitste mijn leven in vóór en na.

»Tot voor de inval kon ik relatief vrij werken als journalist. Natuurlijk was de pers niet volledig vrij: toen overheerste de zelfcensuur. Journalisten berichtten zeer voorzichtig over de Russische actualiteit, sommige redacties verzwegen uitspraken, incidenten en voorvallen alsof ze nooit hadden plaatsgevonden. Maar meteen na de invasie werd de totale censuur ingevoerd, in de vorm van een decreet dat de media verbood om andere bronnen dan de officiële Russische te gebruiken in de verslaggeving over Oekraïne. Toen wist ik zeker: hier moet ik weg.»

HUMO De Amerikaans-Oekraïense journalist Julia Davis post op haar YouTube-kanaal Russian Media Monitor vaak hallucinante fragmenten uit actuele talkshows van de Russische staatstelevisie. De politicologen, politici, militairen, journalisten en talkshowhosts lijken van een andere planeet te komen.

POLITKOVSKAJA «Ik ben zelf geboren en getogen op de planeet Rusland: helaas zijn die mensen voor mij geen buitenaardse wezens (lacht). De propaganda die nu op YouTube te zien is, bestaat al véél langer dan de oorlog. Maar u hebt gelijk hoor, die dagelijkse talkshows op de Russische tv zijn een fantasiewereld.

»Heel veel Russen steunen de oorlog in Oekraïne. Dat is gewoon een feit. De Russische overheid organiseert geregeld enquêtes onder de bevolking, en volgens die bevragingen zou tachtig procent van de Russen voor de oorlog zijn. Natuurlijk zijn die statistieken niet echt te vertrouwen en ligt dat percentage in werkelijkheid lager. Maar maakt u zich geen illusies: de meerderheid staat achter Poetins invasie.

»Wie de oorlog niet steunt, mag daar niet vrijuit over praten. Er zijn wetten van kracht die protest onmogelijk en zelfs gevaarlijk maken: je kunt niet zomaar op straat een spandoek of een poster tegen de oorlog tonen. De weinige dapperen die toch protesteren, worden meteen opgepakt en opgesloten. Zelfs wie met een blanco spandoek op straat komt, belandt stante pede in de gevangenis. Dus kwamen sommigen op straat en deden ze alsóf ze een spandoek vasthielden: ook zij werden gearresteerd. Elke vorm van protest tegen de ‘speciale militaire operatie’ is een enkeltje richting gevangenis. In Rusland is geen verzet tegen de oorlog meer mogelijk. Er ís immers geen oorlog, nietwaar.»

HUMO Wat drijft Vladimir Poetin volgens u?

POLITKOVSKAJA «Ik moet u het antwoord schuldig blijven. Ik zou het zelf heel graag willen weten (lacht).

»Ik ben zéér pessimistisch over de toekomst van Rusland. De oorlog kan nog lang duren. Er wordt nu gespeculeerd over een lenteoffensief dat de oorlog in een beslissende plooi zou leggen. Ik geloof daar eerlijk gezegd niet in. Eerder werd verkondigd: ‘Eind 2022 is de oorlog voorbij.’ Nu geldt het najaar van 2023 als ‘einddatum’. De Oekraïeners hopen daarop, maar eigenlijk weet niemand wanneer en hoe het zal eindigen. Dit conflict zou weleens kunnen escaleren tot een derde wereldoorlog.»

HUMO Is Vladimir Poetin in uw ogen een tweede Hitler?

POLITKOVSKAJA «Dat vind ik overdreven. Maar mijn moeder had zelfs in haar ergste nachtmerries niet kunnen voorspellen dat het zover zou komen. Ook al was véél van wat zij schreef over de totalitaire toekomst van Rusland zeer profetisch.»

HUMO Reageert het Westen op de juiste manier?

POLITKOVSKAJA «Het is heel goed dat het Westen als één blok tegen Rusland optreedt en Oekraïne helpt. Maar voor mensen zoals ik, die Rusland ontvlucht zijn, is leven in het Westen niet vanzelfsprekend. Ik ervaar dat zelf elke dag: we worden met de nek aangekeken. Vanaf het moment dat de oorlog begon, werd het Russische burgers héél moeilijk gemaakt om te vluchten. Door de sancties werden mensen getroffen die niets met de oorlog te maken hebben: álle Russen zijn er slachtoffer van. Een Russisch paspoort is vandaag in Europa een vloek. Mijn dochter, mijn broer en ik beleven hier nu beroerde tijden.»

HUMO Keert u ooit terug naar Rusland?

POLITKOVSKAJA «Ik heb geen flauw idee. Op dit moment is mijn toekomst pikdonker. Ik weet niet wat er over een week of een maand met mij zal gebeuren.»

HUMO Uw moeder trok naar het front in Tsjetsjenië. Als ze nog zou leven, was ze dan nu naar Oekraïne vertrokken?

POLITKOVSKAJA «Zeker en vast. Zelf heb ik dat geen moment overwogen: ik heb mijn koffers gepakt en ben naar een veilig land gereisd.»

‘Mijn moeder zou het oorlog noemen’ verschijnt op 14 maart bij Balans.