Verslavend, eenzijdig en vol sluikreclame: hoe ga je wél om met sociale media?

­­­­­­­Sociale media zijn verslavend, trekken je een informatiefuik in en ze buiten je uit. Het lijkt bijna dat we in deze bekende problemen berusten. Maar aan de hand van deze lessen neem je het heft weer in eigen hand en kun je kinderen helpen.

Wat ooit begon als een gezellige online ontmoetingsplek, is uitgegroeid tot een digitale gevangenis, waar iedereen in zijn eigen werkelijkheid leeft. Sociale media krijgen steeds meer grip op ons leven, zo laat ook de ‘The Social Dilemma’ zien. In deze razendpopulaire Netflix-documentaire vertellen verschillende ex-werknemers van Facebook, Google en Pinterest dat ze wroeging kregen over de onethische manier waarop de techbedrijven onze tijd proberen te stelen om geld te verdienen aan onze aandacht. De ­documentaire schetst een alarmerend beeld van een samenleving vol verslaafde telefoonzombies.

Ook de spraakmakende aflevering van ‘Zondag met Lubach’ van 18 oktober laat zien dat sociale media het echte leven, hier en nu, beïnvloeden. De Lubach-redactie bedacht de term ‘fabeltjesfuik’, ook rabbit hole of konijnenhol genoemd. Het is een plek die complottheorieën in de hand werkt en inmiddels zijn complotdenkers uit het digitale konijnenhol gebroken en roeren zich in de echte wereld, bijvoorbeeld voor het gebouw van de Tweede Kamer. Bedreigde politici, polarisatie en agressie: veel daarvan is terug te voeren op de platforms die zijn bedacht om vrolijke plaatjes en vrije gedachten te delen.

De problemen zijn dus urgent, en vooral onze kinderen lijken ten prooi te vallen aan inhalige techbedrijven. Maar wat zijn die problemen precies en wat kun je eraan doen? Een handleiding voor opvoeders, waar ze misschien zelf ook iets van kunnen leren.

Probleem 1: Sociale media zijn verslavend

Er zijn maar twee producten waarvan de klanten ‘gebruikers’ worden genoemd: drugs en sociale media. Producenten hebben de apps opzettelijk zo gebouwd dat je jezelf er eenvoudig in kunt verliezen. Ze ­zitten vol beloningen en ongemerkt blijf je oneindig scrollen, swipen en liken. Elke keer dat je iets ziet waar je vrolijk van wordt, komt er gelukshormoon vrij. Dat geeft een prettig gevoel en daarom blijf je plakken en wil je telkens terugkomen.

De oplossing: Kijk eerst in de spiegel

Jongeren zijn niet gevoeliger voor de verleidingen van sociale media dan volwassen, zegt Patti Valkenburg, hoogleraar jongeren, media en samenleving aan de Universiteit van Amsterdam. ‘Ongeveer 10 procent is een problematische gebruiker. Het is echt niet zo dat we allemaal weerloze slachtoffers zijn van de algoritmes. Dan zou iedereen verslaafd zijn.’

Ook journalist en columnist Kelli van der Waals zegt dat je zelf de controle hebt over je gedrag. Ze heeft twee jonge kinderen en schreef een boek over de smartphonegeneratie: ‘Picture Perfect: Het publieke leven van de smartphonegeneratie’. Ze verbaast zich erover dat iedereen de verleidingen van de smartphone wel kent, maar dat niemand ernaar leeft. ‘En de afleiding is vaak ook heel prettig’, geeft ze toe. ‘Daarom is het ook zo belangrijk dat we ons bewust worden van ons gedrag en niet telkens ongemerkt naar die telefoon grijpen.’

Geef dus het goede voorbeeld. Kinderen die hun ouders de hele dag naar een scherm zien staren, zullen dat zelf ook gaan doen. Leg beperkingen op, zowel in tijd als in ruimte. Smartphones horen niet aan tafel of in de slaapkamer. Gebruik hem het liefst niet meer na tien uur ’s avonds en zet hem ook overdag gerust een paar uur op vliegtuigmodus of vergeet hem op het toilet. Wie is er eigenlijk de baas: de telefoon of jij? Je hoeft niet elke keer dat hij bliept of zoemt direct te kijken. Zet alle notificaties en pushberichten uit en bepaal zelf wanneer je tijd maakt voor nieuwe berichten.

Veel van de ex-werknemers die zich uitspraken in ‘The Social Dilemma’ gunnen hun kinderen helemaal geen smartphone- of schermtijd, maar dat is volgens Valkenburg niet de oplossing. Je kunt jongeren beter ­leren hun mediagebruik te beperken. ‘Leer een kind zichzelf te reguleren. Je kunt immers ook niet de hele dag gebakjes eten.’ Iets kan binnen een paar weken een gewoonte worden, zegt ze. ‘En zie het dan nog maar eens te veranderen. Maak keiharde afspraken en handhaaf die ook.’ Al is dat nog een hele opgave, zeker nu door het coronavirus de schermtijd enorm is toegenomen. Apps voor digitaal welzijn kunnen helpen om inzichtelijk te krijgen welke apps de meeste tijd opslurpen.

Van der Waals noemt het totaal verbieden van schermen een luxe-oplossing. ‘Het is de nieuwe digitale kloof, vooral rijke ­mensen hebben de mogelijkheid om andere oplossingen te zoeken dan een scherm en bijvoorbeeld een oppas in te huren. Voor een alleenstaande moeder is een iPad soms echt een uitkomst.’ Maar volgens Van der Waals hebben kinderen voordat ze naar de middelbare school gaan echt geen eigen apparaat nodig. Ze pleit ervoor om hier ook met scholen afspraken over te maken.

Probleem 2: Sociale media trekken je een konijnenhol in

De informatiefuik of het konijnenhol is ­eigenlijk een ongewenst bijproduct van het algoritme dat onze aandacht wil vasthouden. Sociale media stemmen het aanbod af op onze interesses en proberen ons met aanbevelingen te verleiden om meer foto’s en filmpjes te kijken. Vooral YouTube is hier goed in en beveelt video’s aan die telkens net iets extremer zijn om op die manier ons sensatiebeluste onderbewustzijn aan te spreken. Het aanbod ziet er dus voor iedereen anders uit en je raakt eenvoudig verstrikt in een konijnenhol vol eenzijdige ­berichten, complottheorieën of geweld­dadige Russische cartoons.

De oplossing: Verbreed je horizon

Ook hier begint het weer bij onszelf, zegt Valkenburg. Sommige mensen zijn ontvankelijker voor desinformatie en informatiefuiken dan anderen. Als je vooral geïnteresseerd bent in bevestiging, heb je minder oog voor kritische of andere meningen. ‘Als mij een complottheorie wordt verteld, geloof ik het niet, al hoor ik het tien keer. Maar als mensen al iets vermoeden en vervolgens stuiten op informatie die dat bevestigt, kunnen ideeën enorm worden versterkt.’ Deze mensen vinden dat konijnenhol waarschijnlijk een prettige plaats en zullen geneigd zijn daar lekker te blijven zitten.

Vind jij het wel vervelend om in een informatiefuik te worden geduwd? Zet de algoritmes dan op het verkeerde spoor. Ga vooral op zoek naar informatie die het tegendeel beweert en volg mensen op sociale media waar je het juist niet mee eens bent. En laat je ook niet opsluiten in besloten WhatsApp-groepen, waarin deelnemers elkaar aansteken en elkaars ideeën versterken.

Klik zo min mogelijk op de filmpjes of verhalen die je worden aangeraden door de algoritmes. Zo’n klik lijkt onschuldig, maar het geeft de platforms waardevolle infor­matie.

Op YouTube kun je kanalen die je niet meer wilt zien permanent blokkeren en de autoplayfunctie uitzetten. Daarbij is het slim om gebruik te maken van een incognito browservenster of, nog beter, een alternatieve browser zoals Brave, Avant of Midori. En wis gewoon eens al je cookies of nog rigoureuzer: je hele account. Begin opnieuw, met een schone lei.

Ook met voorkennis kun je je wapenen tegen het konijnenhol, zegt Valkenburg. ‘Ouders moeten hun kinderen leren dat lang niet alles wat je op sociale media ziet echt is.’ Vraag wat ze zien, wie ze volgen en waarom, maar ga er ook weer niet te dicht bovenop zitten, zo luidt Valkenburgs advies aan ouders. ‘Want dan trekken ze zich juist terug en krijg je er helemaal niets meer uit. Kinderen willen ontdekken wie ze zijn en zich ontwikkelen als individu. Ze hebben ook recht op digitale privacy. Zorg dat ze het vertrouwen hebben dat ze naar je toe kunnen komen als er iets is.’

Probleem 3: Sociale media buiten je uit

Als iets gratis is, dan ben je zelf het product. Helaas is dat een waarheid als een koe. Sociale media doen er alles aan om hun gebruikers zoveel mogelijk uit te melken, om maar bij de koeienmetafoor te blijven. Advertenties, gesponsorde berichten die soms niet van echt zijn te onderscheiden en sluikreclame van influencers die op slinkse wijze producten onder de aandacht proberen te brengen. Het lijkt wel of alles geoorloofd is, zelfs dubieuze reclameboodschappen die op traditionele media allang zijn verboden.

De oplossing: Kom in opstand

Van der Waals noemt het een verontrustend idee dat sociale media ons en onze kinderen zo goed kennen. Maar het is een illusie om te denken dat de techbedrijven hun miljardenomzetten zomaar aan de wilgen zullen hangen. Ook Valkenburg ziet het somber in. ‘Er werken veel mensen bij die bedrijven, de economische belangen zijn te groot. Geld en ethiek gaan nu eenmaal niet samen. In feite zouden we gewoon moeten betalen voor ­sociale media.’

Er is een cultuuromslag nodig, vinden de twee experts. ‘Eigenlijk willen we nergens meer voor betalen’, zegt Valkenburg. Het lijkt wel of we er volledig in berusten dat de grote techbedrijven daarom geld aan ons verdienen op basis van reclames. Vaak zonder nadenken accepteren we de gebruiksvoorwaarden en laten vervolgens een bak met reclames over ons en onze kinderen uitstorten. Ook Van der Waals ergert zich aan die lakse houding. ‘We zijn zelf verantwoordelijk en zolang we een neoliberale ­samenleving hebben, wordt het er niet beter op’.

De samenleving moet die ‘gratis’ diensten niet langer accepteren en eisen dat er een alternatief verdienmodel komt, bijvoorbeeld op basis van abonnementen en bij voorkeur zonder reclame.

Probleem 4: Sociale media gaan dit zelf niet oplossen

YouTube zette vorige week het kanaal van complotdenker Lange Frans op zwart, Twitter censureert zelfs Donald Trump. Onder druk van de aanzwellende kritiek doen de sociale media hun best om desinformatie en nepnieuws te bestrijden. Maar is dat voor de bühne of niet? Hoe dan ook is het probleem te groot om het door de techbedrijven zélf te laten oplossen, zeggen ook de oud-werknemers in ‘The Social Dilemma’. Dat is net zoiets als sigarettenfabrikanten vragen om rookverslaving te bestrijden. Het economische bedrijfsbelang staat simpelweg niet toe dat ze minder verslavend worden.

De oplossing: Keiharde wetten

Nog altijd zijn de wetten rondom digitale media te versnipperd, vindt Valkenburg. ‘Kijk bijvoorbeeld naar Airbnb. De regelgeving verschilt per land, soms zelfs per stad.’ Ook Van der Waals vindt het tijd voor heldere visie. ‘Het is net als met verduurzamen. Het idee dat iedereen een eigen bijdrage levert, werkt gewoon niet. De overheid moet hier de leiding pakken.’

Lang is de samenleving naïef geweest over de gevaren van sociale media, maar nu we ons daarvan bewust zijn, is het tijd om een standpunt in te nemen. Wat kan er wel en niet op de platforms zelf? Is het beter om het aanbevelen van filmpjes helemaal te verbieden? Moeten advertenties worden getoond bij de inhoud, in plaats van afgestemd op de gebruiker, of misschien wel helemaal niet? Mogen de voorkeuren van een gebruiker überhaupt worden opgeslagen? Moet er een einde zitten aan een timeline? Allemaal zaken waar nu geen regels voor zijn en die een grote invloed hebben op de manier waarop we sociale media beleven.

Een verbod op reclame voor kinderen zou een mooi begin zijn, zegt Van der Waals. Het is onethisch, vindt ook Valkenburg. ‘Jonge kinderen hebben nog weinig reclamewijsheid, ze zien het verschil niet tussen entertainment en reclame.’

(Trouw)