Waarom hebben we het zo moeilijk anderen werkelijk te begrijpen en waarom herkennen we ­leugens niet? Auteur Malcolm Gladwell legt uit.

De ander begrijpen kunnen we niet en leugens herkennen evenmin. Maar snel oordelen, ja, daar zijn we meesters in. Dat zegt Canadees auteur Malcolm Gladwell (56) in ‘Praten met vreemden’. Kunnen we dat veranderen?

Op 10 juli 2015 stapte de jonge Afro-Amerikaanse Sandra Bland in haar auto om boodschappen te doen. Ze reed de snelweg op, vergat haar ­richtingaanwijzer te gebruiken en kreeg meteen een politiewagen ­achter zich aan. Ze werd gemaand aan de kant van de weg te gaan staan, waarna de blanke agent Brian Encinia haar op haar fout wees. Tijdens het gesprek dat volgde stak Bland een sigaret op. Encinia vroeg haar die te doven, de vrouw ­weigerde. ‘Dan mag u uitstappen’, reageerde de agent, wat Bland weer weigerde.

Wat als een hoffelijk gesprek begonnen was, veranderde in een scheldpartij, waarbij Encinia Bland uit haar auto dreigde te sleuren, ­versterking opriep en haar arresteerde. Bland eindigde in de cel, waar ze zich drie dagen later verhing.

De zaak-Sandra Bland staat bekend als een schoolvoorbeeld van het racisme dat diep verankerd lijkt in de psyche van de Amerikaanse ordediensten. Volgens Malcolm Gladwell, ­succesauteur van boeken als ‘Het beslissende ­moment’ en ‘Uitblinkers’, is het niet zo simpel.

Gladwell «Natuurlijk speelde racisme een rol. Stel dat Bland blank en 65 jaar was en met een grijze Mercedes had gereden in plaats van met een oude Japanner, dan was dit nooit gebeurd. Maar er is meer aan de hand. Hier is niet alleen sprake van racisme, maar ook van slechte communicatie en het veel te snel oordelen door de agent.

»In feite deed hij wat hem aangeleerd was ­tijdens zijn opleiding. Achter een kapot ­stoplicht zit wellicht iets anders, stipuleerde zijn handboek. Dan moet je wantrouwig zijn, want in de koffer van die auto zouden drugs of wapens kunnen liggen. Toen Encinia Bland zonder verpinken de autosnelweg zag oprijden, vond hij dat verdacht. Voor hem was iedereen een gevaarlijke crimineel en dus stelde hij zich erg defensief en agressief op. Je moet dit pijnlijke voorval niet reduceren tot racisme, want zo sla je het dood. Nee, wanneer je die zaak ­bekijkt vanuit mijn optiek en vaststelt dat de agent veel te snel en verkeerd oordeelde, kan je gelijkaardige zaken in de toekomst vermijden, en dat moet toch steeds de bedoeling zijn.»

Kussende Romeinen

Wat voor racisme geldt, geldt volgens Gladwell ook voor seksisme. Door discriminerend gedrag in een van deze vakjes te schuiven, maak je het onaantastbaar, terwijl je er juist iets moet aan proberen te doen.

Gladwell «Natuurlijk is ­seksisme een wereldwijd probleem. Heel veel ­vrouwen maken geen kans op promotie omdat ze vrouw zijn. Seksisme dus, maar in plaats van dat vast te stellen en heel luid uit te schreeuwen, lijkt het veel productiever om instituten en structuren op te zetten die dit seksisme ­tegengaan. Kan je vrouwen betere promotiekansen bieden zonder dat we daarvoor eerst de mannelijke psyche moeten om­spitten? Ik denk het wel. Je moet het probleem alleen van een andere kant bekijken. Als je echt wilt wachten tot elke man bevrijd is van seksistische ideeën, mag je nog lang wachten. Zo veel tijd hebben we niet.»

In ‘Praten met vreemden’ gaat Malcolm ­Gladwell na waarom we het zo moeilijk hebben anderen werkelijk te begrijpen, waarom we ­leugens niet herkennen en denken iemands ­bedoelingen af te kunnen lezen aan zijn ­gezicht. Hij schrijft over Bernie Madoff, de ­flamboyante beleggingsbeheerder die het grootste piramidespel aller tijden opzette en met de glimlach miljarden dollars in rook liet opgaan. Hij gaat ook dieper in op het bizarre gedrag van Amanda Knox dat haar voor de ­Italiaanse politie verdachte nummer 1 maakte toen haar kamergenote werd vermoord. Nadat ze op de plaats delict de blauwe plastic ­overschoentjes had aangetrokken die een agente haar had toegestopt, maakte ze een luchtsprongetje, opende haar armen wijd en riep: ‘Tadaa!' Het kwam haar op zeven ­onschuldige jaren in de cel te staan.

Gladwell «Dat we anderen zo moeilijk begrijpen, heeft alles te maken met onze snelle evolutie. We zijn niet gemaakt om sociaal contact met vreemden te hebben. We evolueerden in kleine familiale groepen, waar iedereen elkaar kent. Wanneer jij mijn broer bent, kan ik makkelijk van je gezicht aflezen wat je denkt of voelt. Want ik ken je al veertig jaar. Het is ­nuttig, want het versterkt onze band. Daarom denken wij nog altijd dat dit lukt, ook met vreemden, maar dat is niet zo.

»Wij kunnen het gezicht van een ander niet lezen, want gezichtsuitdrukkingen zijn heel ­tijd- en cultuurbepaald. Wat hier een angstige ­gezichtsuitdrukking is, kan elders geïnter­preteerd worden als een verdrietige of een weerzinwekkende.

»Nadien volgden nog vier andere boeken over de verraderlijke en verlokkelijke dwaalwegen van de menselijke psyche, waarvan Praten met vreemden het recentste is.

»Volgens de Britse classica Mary Beard ­gebruikten de Romeinen totaal andere gezichts­uitdrukkingen. De gelukkige glimlach die we opzetten wanneer we een bekende ontmoeten, was de Romeinen vreemd. Zij kusten elkaar op de wang zonder te glimlachen. Beard vertelde me dat in een Zweedse tv-studio en voegde er een persoonlijke anekdote aan toe. Ze gaf een jaar les in Californië. Telkens als ze over de campus liep, merkte ze dat iedereen naar haar glimlachte. Hoe komt het dat iedereen me hier kent, vroeg ze zich af, want in Engeland glimlach je enkel dan, terwijl een glimlach in Amerika niets meer is dan een vriendelijk gebaar.

»Dat mensen zo slecht zijn in het lezen van ­gezichten zorgt er ook voor dat computers beter kunnen voorspellen of een verdachte zal hervallen en beter niet op borgtocht vrijgelaten wordt. Rechters die over het al dan niet toekennen van een borgtocht beslissen, lezen niet ­alleen het dossier van de verdachte, maar staan erop de persoon te spreken. Hun beslissingen blijken iets beter uit te draaien dan als ze met de natte vinger door de dossiers zouden gaan. Maar geef de dossiers aan een computer en deze heeft een veel zuiverder kijk op de zaak. De recidivecijfers liggen veel lager omdat ze ­alleen afgaan op de feiten en zich niet laten misleiden door het voorkomen van de verdachten.»

Vertrouwen als voordeel

Toch niet handig, denk je, zo'n rechter die geen leugen van waarheid kan onderscheiden, maar zijn vertrouwen heeft ook een voordeel, aldus Gladwell.

Gladwell «We zijn niet geëvolueerd tot leugendetectors, wel tot waarheidsgelovers. Dat er zaken zijn in onze maatschappij die we mooi en waardevol vinden, wordt juist bepaald door onze mogelijkheid om anderen te vertrouwen.

»Wanneer je altijd op je eentje blijft en niemand vertrouwt, heb je een evolutionair nadeel ten opzichte van wie wel mensen vertrouwt, met hen samenwerkt en zo iets groters op poten kan zetten. Daarom is er op vertrouwen geselecteerd en niet op wantrouwen.

»Stel dat ik als detective met 90 procent ­zekerheid kan zeggen welke mensen die het hotel binnenkomen gasten zijn en wie hier is met minder nobele bedoelingen. Niet slecht? Dat betekent dat ik 10 procent van de gasten vals beschuldig. Mensen vinden dat niet leuk en binnen het jaar is het hotel failliet. Het is veel beter ervan uit te gaan dat iedereen die binnenwandelt een gast is. Intussen zorg je ervoor dat alle deuren op slot zijn en dat je de lift niet kan gebruiken zonder kamer­sleutel. Zo doe je ­alleen aan veiligheidscontrole en spreek je geen oordeel uit over mensen.»

- Je zou denken dat wie constant verwacht in een hinderlaag te lopen, beter op zijn hoede is wanneer er echt gevaar dreigt, en dus meer kans heeft om zijn genetisch materiaal door te geven.

Gladwell «Dat zou zo zijn als het menselijk bestaan vol hinderlagen en gevaren zat, maar dat is niet zo. De meeste mensen zijn eerlijk en aangenaam in de omgang. Wanneer je handelt in overeenstemming daarmee, kan je veel meer van ze ­gedaan krijgen dan wanneer je hen duidelijk voor geen haar vertrouwt. Er bestaan Bernie Madoffs, maar die lopen niet dik gezaaid. Wie onophoudelijk achterdochtig is, maakt fouten en beschuldigt mensen onterecht.

»De sociale gevolgen zijn catastrofaal. In een samenleving die constant zulke beoordelingsfouten maakt, ontstaan spanningen die tot confrontaties kunnen leiden. Het is beter tien schuldigen vrij rond te laten lopen dan om een onschuldige op te sluiten, zoals de Engelse ­jurist William Blackstone in de achttiende eeuw al zei. Dat klopt, zo bewaar je het vertrouwen in onze instellingen. Achterdochtig zijn heeft geen enkel voordeel. Harry Markopolos, de man die Madoff doorhad lang voor iemand ook maar iets vermoedde, zag in iedereen een misdadiger. Zo kan je ons financieel systeem niet ­organiseren. Als we iedereen meteen van fraude verdenken, blokkeert het systeem.»

- We zijn van nature geneigd mensen te geloven tot we genoeg vermoedens hebben dat ze liegen, zegt u, maar speelt het machtsargument niet? Geloven we een arts niet sneller dan een zuipschuit?

Gladwell «Machtsverschillen vertekenen inderdaad de balans tussen geloof en ongeloof. Mensen in ­gerespecteerde beroepen of met een specifieke kennis vertrouwen we makkelijker. Het is geen zwart-witkwestie maar een graduele. Wanneer een arts ervan beschuldigd wordt zijn patiënten te misbruiken, zal de lat hoger liggen. Het ­bewijs moet sterk zijn en gebaseerd op de ­getuigenissen van meerdere slachtoffers voor we het geloven.»

- Maar het kan de andere kant opgaan? Een echte Britse conservatief zal Jeremy Corbyn meer dan gemiddeld wántrouwen?

Gladwell «Precies, en niet omdat hij dat per se wil, dat zit dieper. Hetzelfde geldt voor mensen met een ­andere huidskleur of uit een andere cultuur. Veel mensen kunnen hen onmogelijk evenveel ­vertrouwen als mensen uit hun eigen cultuur. Zo zijn er eindeloos veel voorbeelden. Die neiging naar meer of minder vertrouwen is er altijd.»

- Kan je dat veranderen? Kan je bijvoorbeeld maken dat mensen vluchtelingen niet langer als leugenachtige profiteurs zullen zien?

Gladwell «Ik denk het. Als je de gemiddelde Amerikaan vraagt hoe groot de kans is dat een immigrant een misdaad pleegt, zal hij ‘heel groot' zeggen, ‘veel groter dan dat een Amerikaan die pleegt'. Uit statistieken blijkt dat het tegengestelde waar is. Bij immigranten vind je de laagste misdaadcijfers. Wanneer je dat duidelijk communiceert, worden mensen minder intolerant tegenover immigranten. Natuurlijk lost dat niet alles op, maar het verandert iets, zeker op langere ­termijn. Iets gelijkaardigs zie je bij de werkloosheidscijfers van mensen die net uit de cel komen. Iedereen denkt dat mensen die uit de gevangenis komen weinig kans maken op een job. In realiteit zijn je juist minder vaak ­werkloos dan gemiddeld. Ze veroorzaken ­minder problemen en zijn minder afwezig. Dat lijkt raar, maar als je uitlegt dat mensen die uit de gevangenis komen weten wat het betekent om je niet aan de regels te houden en dus ­gedisciplineerder zijn, beseft iedereen hoe dat komt.»

- U denkt dat mensen, als irrationele wezens, met rationele argumenten te overtuigen zijn?

Gladwell «De waarheid ligt in het midden. Mensen zijn niet volstrekt rationeel, maar ook niet volledig irrationeel. Ik liep vandaag door Amsterdam en stond versteld van de efficiënte interactie ­tussen voetgangers, fietsers en bestuurders van gemotoriseerde voertuigen. Zij hebben allemaal buitengewoon veel aandacht en eerbied voor elkaar. Soms leek het op ballet. Het is voor ieder van die drie groepen een kwestie van geven en nemen tot er een soort harmonie ­ontstaat. Voor mij is dat een voorbeeld van de mens op zijn best.»

- Iets als gezond verstand dus?

Gladwell «De cruciale vraag is altijd in welke mate ­onenigheid het gevolg is van foute of ­onvolledige informatie. Wanneer ik kijk waar mensen op Twitter over ruziën, merk ik dat zij zich vaak baseren op misverstanden. We denken dat we over hetzelfde praten, maar dat is niet zo. We oordelen veel te snel, voor we de details kennen of de context. Of de emotionele inhoud van iemands woorden ontgaan ons. Dus krijgen we polarisatie.»

- Laten we terugkeren naar Sandra Bland en agent Encinia. Berustte het misverstand tussen die twee niet op het feit dat de agent volkomen fout reageerde?

Gladwell «De reactie van de agent was op een andere plaats en een ander tijdstip misschien wel ­passend geweest, om twee uur 's nachts in een problematische buurt bijvoorbeeld, maar niet in een slaperig forenzenstadje tijdens een ­zonnige namiddag. Welke communicatie gepast is tegenover wie, hangt in grote mate af van de plaats en het tijdstip, en Encinia ging daar ­inderdaad in de fout.

»Je zou er versteld van staan hoe groot de band tussen wat we denken en doen en onze omgeving soms wel is. Het mooiste voorbeeld daarvan gaat over zelfdodingen door middel van gasintoxicatie. Tussen 1965 en 1977 werd het Britse gasnetwerk omgebouwd van ­kolengas naar aardgas. Waar dat eerste een grote hoeveelheid koolmonoxide bevatte en ideaal was voor zelfdoding, gold dat niet voor aardgas. Dat gas bevat geen koolmonoxide. Vandaar dat Sylvia Plath zich in 1963 nog van het leven kon beroven door haar hoofd in de oven te steken en het gas open te draaien, waar haar dat vijftien jaar later wellicht alleen een stevige hoofdpijn opgeleverd had.

»Plath was niet alleen met haar zelfmoordmethode. In 1960 pleegden meer dan 2.500 Britten zelfmoord door het gas open te draaien. Na 1977 kon dat niet meer. Je zou verwachten dat die mensen een andere manier zouden ­zoeken om uit het leven te stappen, maar dat is niet zo. Het totale aantal zelfmoorden nam evenredig af met het aantal zelfmoorden door gas. Kortom: mensen die anders het gas ­hadden opengedraaid, stapten niet meer uit het leven. Zelf­doding blijkt dus geen zaak van depressieve mensen, maar wel van depressieve mensen op een moment waarop ze heel kwetsbaar zijn, in ­combinatie met een specifieke, beschikbare methode.»

- Verander de omstandigheden en je krijgt een andere situatie?

Gladwell «Precies. Als je die agent ­aanleert dat hij niet zo snel moet oordelen, zullen er ­minder zaken-Sandra Bland zijn. Jaarlijks plegen er in de VS 40.000 mensen zelfmoord. In vergelijking met Europese landen is dat enorm. De reden is niet dat Amerikanen depressiever zijn dan Europeanen, wel dat het voor hen veel ­makkelijker is. De helft doet dat met een handwapen. Zowat elke ­Amerikaan heeft er een paar in huis, dus ver moet hij niet lopen als hij zich van het leven wil beroven.

»Voor mij is dat de voornaamste reden voor strenge wapenwetten. Traditioneel heeft men het altijd over het gevaar dat iemand met een wapen oplevert voor anderen. Daar worden argumenten tegen ingebracht als zou ­iemand met een wapen een andere schutter ervan kunnen weerhouden onschuldigen neer te schieten. Dus verandert er niets. Het gevaar dat ­iemand met een wapen voor zichzelf betekent, is echter ­onweerlegbaar. We zouden jaarlijks 20.000 zelfmoorden kunnen voorkomen door die wapens te verbieden. Toch heeft niemand het daar ooit over.»

- Voor dit boek deed u jaren onderzoek. Wat is uw conclusie? Hoe kunnen we een vreemde het best benaderen?

Gladwell «Door hem niet te beoordelen en ieder besluit over hem zo lang mogelijk uit te stellen tot we weten hoe en wie hij is. En door erop te ­vertrouwen dat hij eerlijk is tot het tegendeel is bewezen. Een goed mens zijn, wil voor mij ­zeggen dat je respect hebt voor de ongrijpbaarheid en de complexiteit van de ander. Toch gaan we daar zo vaak in de fout. Enerzijds ­denken we een mysterie te zijn voor anderen, maar tegelijkertijd vinden anderen een open boek voor ons. Te vaak oordelen we al te vlug ongegrond over iemand, met haat, nijd en woede tot gevolg. Doe dat niet. Het lijkt een non-issue, maar het is erg belangrijk, en het ­gebeurt veel te weinig.»

© De Morgen

undefined

Malcolm Gladwell, Praten met vreemden , ­Business Contact, 352 p., 24,99 euro. Vertaald door Robert Neugarten.

Wie met vragen zit over zelfdoding, kan terecht op de Zelfmoordlijn via het telefoonnummer 1813 of via de website www.zelfmoord1813.be