Waarom jongeren zo smeken om perspectief: ‘Samen met de gevoelens van eenzaamheid, angst en hopeloosheid, zijn ook de zelfmoordcijfers gestegen’

Twee keer vroegen vrienden me afgelopen week wanhopig of ik iemand kende die hun tienerdochter kon redden. Ze at niet meer, was vel over been, en alle crisiscentra zaten vol. Toen één van de twee meisjes bewusteloos op haar kamer lag met in haar hand pillen en een fles whisky, kon ze nergens heen. De politiek is bij de aanpak van de crisis de jongeren consequent vergeten – ook bij de boosterprik staan ze weer achter in de rij. Dat kon niet zonder gevolgen blijven. In Nederland bevestigen cijfers nu wat we vreesden: de zelfmoordcijfers bij jongeren stegen er met 15 procent. Mentaal betalen de jongeren de hoogste prijs.

‘Goed van Stromae’

Renske Gilissen is hoofd onderzoek bij 113 Zelfmoordpreventie (de Nederlandse zelfmoordlijn) en is voorzitter van de Commissie Actuele Nederlandse Suïcideregistratie (CANS).

Renske Gilissen «Omdat we bang waren dat de coronamaatregelen zouden leiden tot meer eenzaamheid, psychische problemen en suïcides, vonden we dat we dat zo actueel mogelijk moesten monitoren. Daarom hebben we het CANS opgericht. Sindsdien verzamelen en analyseren we elke maand de cijfers. We splitsten de cijfers op per leeftijdsgroep, omdat we ons specifiek zorgen maakten over de jongeren en mannen van middelbare leeftijd. Nu blijkt dus dat in de eerste groep het aantal suïcides is toegenomen. Het ‘normale’ gemiddelde bij jongeren ligt op twintig gevallen per maand. In de maanden januari en februari en in de afgelopen maand december – tijdens de heftige lockdownmaanden in Nederland – lag dat cijfers opeens ruim boven de dertig. Heel zorgelijk en vooral heel triest.»

HUMO Jullie hebben meteen de campagne ‘Ik zie je’ opgezet, waarin bekende Nederlanders de naasten van jongeren die veel piekeren aanmoedigen het gesprek met hen aan te gaan.

GILISSEN «Ja, jongeren zoeken zelf moeilijk hulp. De schaamte om toe te geven dat je je psychisch slecht voelt, is sowieso nog steeds groot. Dat is zonde, want praten kan een eerste stap zijn naar beterschap. Vaak zijn suïcidale gedachten tijdelijk. Mensen kunnen eruit raken, maar alles begint dus met een gesprek.»

HUMO Daarom vindt u het ook zo’n goede zaak dat Stromae over zijn zelfmoordgedachten zingt.

GILISSEN «Dat zo iemand dat doet, draagt enorm bij tot het wegnemen van het taboe. Vandaar ook dat we BN’ers hebben gevraagd voor onze campagne. We vragen vooral aan ouders en leerkrachten om met jongeren te gaan praten zodra ze problemen vermoeden. Als jongeren alleen onder elkaar over hun zelfmoordgedachten praten, kan het zijn dat ze elkaars problemen aanwakkeren – er worden soms zelfs methodes uitgewisseld. Dat moeten we absoluut niet willen.»

HUMO Jullie zien een duidelijk verband tussen de strenge coronamaatregelen en wanhoopsdaden van de jongeren.

GILISSEN «Bij een suïcide is er altijd sprake van een opeenstapeling van factoren. Studies tonen aan dat veel jongeren zich tijdens de lockdown enorm eenzaam, somber en wanhopig hebben gevoeld.»

HUMO Zij staan nu ook weer als laatste in de rij voor de boosterprik, waardoor ze massaal ziek worden en – voor hen heel belangrijk – de krokusvakantie met hun vrienden in het buitenland dreigen te missen.

GILISSEN «Ook dat zal nooit de énige reden zijn waarom iemand een einde aan zijn leven maakt. Maar het kan er wel toe bijdragen dat iemand zich in de steek gelaten en eenzaam voelt.»

‘Op de skilatten’

De beslissing om Vlaamse jongeren van 12 tot 18 jaar een derde prik aan te bieden, werd pas vorige week genomen. Waarom, vroegen we vaccinoloog Pierre Van Damme, zijn het bij de booster nu ook weer de jongeren die lang in de kou blijven staan?

Pierre Van Damme «Het probleem is dat het Europees Geneesmiddelenagentschap (EMA) nog geen advies heeft verleend over zo’n boosterprik voor 12- tot 17-jarigen.»

HUMO Waarom geven ze dat niet?

VAN DAMME «Daarvoor zou je naar Pfizer moeten bellen en vragen waarom ze geen dossier hebben ingediend om zo’n goedkeuring aan te vragen.»

HUMO Dat heb ik gedaan. Ik kreeg als antwoord van Pfizer: ‘We blijven samenwerken met de regelgevende instanties over de hele wereld.’ Punt.

VAN DAMME «Het EMA is de laatste tijd vaak met de vinger gewezen, maar zolang zij niet genoeg gegevens hebben, kunnen ze geen goedkeuring geven.

»Nu, intussen weten we dat Pfizer recent alvast een aanvraag heeft ingediend voor de 16- en 17-jarigen. Binnenkort zou een aanvraag voor de 12- tot 15-jarigen moeten volgen.»

HUMO In Amerika heeft de tegenhanger van het EMA, het FDA, zonder die gegevens tóch toestemming gegeven.

VAN DAMME «Zij hebben dat gedaan op basis van real world data, gegevens uit onder andere Israël, waar de boosterprik wel al is toegediend aan jongeren. Daaruit blijkt hoe veilig en doeltreffend zo’n extra prik is. De data gingen weliswaar over de deltavariant, maar er is geen reden om aan te nemen dat de resultaten voor omikron anders zouden zijn bij adolescenten.»

HUMO België had zich toch al veel eerder op die gegevens kunnen baseren?

VAN DAMME «Portugal, Polen, Luxemburg, Frankrijk, Zwitserland, Duitsland, Italië, Tsjechië en Oostenrijk hebben dat ons land voorgedaan. Maar het kost tijd om uit te zoeken hoe je dat juridisch en regelgevend aanpakt. Want het probleem is dat het gaat om een off label-gebruik van het vaccin, een toediening die anders is dan op de bijsluiter staat. Dan stuit je op het probleem van aansprakelijkheid.»

HUMO Vorige week raakte bekend dat ouders en kinderen een papier zullen moeten ondertekenen van ‘informed consent’, waarop alle informatie over het vaccin staat. Met andere woorden: zij draaien ervoor op als er iets mis gaat.

VAN DAMME «Nee, helemaal niet! Dat is niet de bedoeling van zo’n ‘geïnformeerde toestemming’. De Federale Commissie voor de Rechten van de Patiënt moet een manier vinden om juridisch vast te leggen dat dat níét de consequentie is als ouders zo’n document tekenen.»

HUMO Hoe hebben de andere Europese landen dat gedaan?

VAN DAMME «Sommige landen hebben ouders om een handtekening gevraagd. Andere landen vonden dat niet nodig en hebben gezegd: mondelinge toestemming volstaat.»

HUMO Jongeren mogen straks tijdens de krokusvakantie Oostenrijk en Zwitserland niet binnen zonder derde prik. Uw zoon, die skireizen voor jongeren organiseert, zal toch beamen dat dat wraakroepend is.

VAN DAMME «Niet alleen reizen is belangrijk voor het mentaal welzijn van onze jongeren. Ook normaal school lopen en naschoolse activiteiten horen daarbij. Wij vaccinologen vinden het vooral belangrijk om de circulatie van het omikronvirus, dat bij jongeren een grote vaart neemt, onder controle te krijgen. Uit de statistieken van biostatisticus Geert Molenberghs blijkt hoe laag de besmettingsgraad was in het secundair onderwijs dit najaar. Vlaamse jongeren zijn massaal ingegaan op de vraag zich te laten vaccineren – 87% kreeg twee prikken, dat is uniek in Europa. Maar omdat de werkzaamheid van het vaccin in de loop der tijd afneemt, zeker tegen de sluwe omikronvariant, is het aantal besmettingen in die leeftijdsgroep hard beginnen te stijgen. Sommige jongeren komen zelfs in het ziekenhuis terecht. Daarom ben ik blij dat die booster voor jongeren er in ons land nu ook eindelijk komt.»

HUMO U hebt, neem ik aan, ook gehoord hoe er steeds te weinig rekening is gehouden met de mentale gezondheid van jongeren, en dat sociaal contact fundamenteel is.

VAN DAMME «Dankzij onze decent way out kunnen ze straks toch samen op de skilatten en wordt de kans kleiner dat hun klas moet sluiten.»

‘Verloren generatie’

De nadruk blijft liggen op de medische gevolgen van het virus. Elke dag lezen we hoeveel mensen op intensive care liggen, maar nergens vinden we cijfers van de wachtlijsten voor jongeren in de crisiscentra voor geestelijke gezondheidszorg. Hoe hard hoogleraar contextuele psychiatrie Inez Germeys ook blijft roepen hoe zwaar de coronamaatregelen voor hen zijn.

HUMO Schrok u van de stijgende suïcidecijfers bij jongeren in Nederland?

Inez Germeys «Natuurlijk. Ik wil wel voorzichtig blijven: het is altijd een kluwen van factoren die jongeren tot suïcide drijven. Maar als je ziet hoezeer gevoelens van eenzaamheid, angst en hopeloosheid onder jongeren zijn toegenomen, verbazen die cijfers al veel minder.»

HUMO In uw Sigma-onderzoek, gedaan vóór de corona-epidemie, toont u aan hoe de adolescentie een vruchtbare bodem is voor psychische problemen.

GERMEYS «Ja, uit ons onderzoek bleek dat zo’n 20 procent van de jongeren matige tot ernstige psychische klachten had. Uit internationaal onderzoek blijkt dat 74 procent van alle psychische problemen ontstaat vóór het 24ste levensjaar. De adolescentie is een periode van transitie, waarin jongeren heel erg op de proef worden gesteld en veel moeten leren. Als ze in omstandigheden leven die dat leren belemmeren, is de kans groot dat ze daar op latere leeftijd last van krijgen.»

HUMO Begin vorig jaar meldde het CANS nog dat het aantal suïcidegevallen bij jongeren niet was gestegen. Dat komt overeen met uw bevindingen. Na de eerste lockdown ondervroeg u een aantal van de jongeren die meewerkten aan het Sigma-onderzoek opnieuw, en constateerde u dat het angstniveau bij hen was gedaald.

GERMEYS «Klopt, maar die uitkomst is een tweesnijdend zwaard. Het zegt misschien iets over hoe stressvol onze maatschappij in normale tijden is. En hoe fijn het voor adolescenten is om tijdens een lockdown even niet aan de prestatiedruk te moeten voldoen, en weer in de veiligheid van het warme nest te kunnen opgaan.

»Adolescenten gaan wel, zoals ik net zei, door een fase van transitie die eng is, maar ook nodig: je móét het huis uit en de wereld in. Het is spannend om je aandacht te verleggen van je ouders, broers en zussen met wie je vertrouwd bent, naar relaties buiten het gezin. Om dat te durven, heb je misschien wel wat peer pressure nodig, leeftijdsgenoten die zeggen: ‘Kom, ga mee!’ Want misschien durf je niet alleen. Die druk is belangrijk om broodnodige stappen in je ontwikkeling te zetten. Wanneer die druk wegvalt, lucht dat in eerste instantie misschien op, maar op den duur begint zich dat te wreken.»

HUMO Vanaf de tweede lockdown gaat het met de adolescenten bergafwaarts op mentaal vlak.

GERMEYS «Ja. De motivatiebarometer en de cijfers van het grote corona-onderzoek van de universiteiten van Antwerpen, Gent en Leuven toont aan dat de geestelijke gezondheid in de categorie 16 tot 25 jaar het slechtst is.»

HUMO Omdat sociale contacten op die leeftijd essentieel zijn?

GERMEYS «Ja. Op die leeftijd moet je leren met wie je vrienden wilt zijn en met wie niet; wie het waard is om ruzie mee te maken en hoe je dat doet; je moet je eerste liefde beleven en bepalen: ‘Wie ben ik? Waar wil ik naartoe?’ Dat doe je door te praten met anderen en jezelf aan hen te spiegelen.»

HUMO Ze moeten het leven oefenen.

GERMEYS «Dat is het precies. Je moet je allerlei soorten vaardigheden eigen maken. Dat lukt alleen door ze te oefenen, en daar heb je anderen voor nodig.»

HUMO Hoe beter je kunt oefenen als tiener, hoe beter het leven later ook zal lukken?

GERMEYS «Wat in ieder geval blijkt uit ons onderzoek, is dat mensen die psychisch in de knoop raken, problemen ondervinden met sociale vaardigheden. We zagen dat ze ook meer tijd alleen doorbrachten en minder steun ervaarden uit hun omgeving.

»Waar we nu bang voor zijn – het is zelfs al aan het gebeuren – is dat de sociale omgang van de jongeren zo lang op een laag pitje heeft gestaan, dat een hele groep in de problemen gaat komen.»

HUMO Dus straks zitten we met een hele verloren generatie?

GERMEYS «Dat is wat iedereen zich nu afvraagt. Ik denk het niet, eerlijk gezegd. Ik geloof heel erg in de veerkracht van mensen. Toen de regels vorige zomer even minder streng waren, zag je dat heel veel jongeren rechtveerden en weer vol energie het leven begonnen te oefenen. Maar ik ben bang dat er ook een groep is voor wie het minder makkelijk zal zijn om de achterstand in te halen. Dan denk ik aan jongeren die al problemen hadden met sociale interacties, en die in de twee jaar van de coronacrisis veel minder de kans hebben gekregen hun sociale vaardigheden te ontwikkelen, waardoor ze nog meer geïsoleerd zijn geraakt. Maar ook jongeren in moeilijke leefsituaties – door het feit dat er thuis weinig geld is, of geen warm nest om op terug te vallen. De groep die daarvan niet zal herstellen, is mogelijk een stuk groter geworden.

»Waar dat precies toe gaat leiden, kan ik niet met zekerheid zeggen, maar de kans is groot dat een deel van hen op latere leeftijd af te rekenen krijgt met angsten of depressie. We moeten ons daarvan bewust zijn. We hebben veel middelen ingezet om het virus te bestrijden, maar in de nasleep daarvan zullen we met evenveel energie en middelen de mentale gevolgen moeten aanpakken – zeker bij de jongeren.»

HUMO De politiek geeft toe dat ze te weinig heeft ingezet op de mentale gezondheid, maar belooft wel veel. Zoals therapie voor jongeren voor 11 euro per sessie, maar ik vond amper een handvol psychologen die zich voor dat systeem hebben ingeschreven.

GERMEYS «Nog niet alle beslissingen zijn al in de praktijk omgezet, maar de regering heeft nu wel een groot bedrag vrijgemaakt voor de geestelijke gezondheidszorg – waarvan ook een aanzienlijk deel voor jongeren.

»We moeten nu in eerste instantie de crisis bezweren, want het kan niet dat mensen nergens terechtkunnen omdat er geen plaats is, of dat je zelfs in de crisisopvang op een wachtlijst komt te staan. Daarna moeten we echt werk maken van de grote structurele problemen in de gezondheidszorg. Dat de coronapandemie die heel duidelijk heeft blootgelegd, is een goeie zaak.»

HUMO Psycholoog Paul Verhaeghe is bang dat wanneer de storm straks is gaan liggen, de politiek alweer snel zal zeggen: ‘Daar hebben we nu geen geld voor.’ We zien elke dag alleen hoeveel mensen op intensieve liggen, maar niet hoeveel mensen er bij het crisiscentrum op de wachtlijst staan.

GERMEYS «Dat klopt. Het is ingewikkeld. De politiek zegt: ‘We willen wel geld geven, maar laat ons duidelijk zien wat het probleem is.’ Ze willen klare gegevens en cijfers. Maar om zulke duidelijke cijfers te kunnen geven, hebben we eerst geld nodig voor onderzoek. Het is een kip-of-eiprobleem.

»Nu, de pandemie heeft onze sector ook in eigen boezem doen kijken en doen beseffen dat we ons beter moeten organiseren. Daar wordt nu in een werkgroep op ingezet.»

HUMO Wat vindt u ervan dat jongeren nu weer als laatste in de rij staan voor de booster? Wie niet op tijd gevaccineerd raakt, dreigt een leuke vakantie met vrienden te moeten missen.

GERMEYS «Ik begrijp heel goed dat ze denken: niet wéér! Ik spreek veel met jongeren en ik hoor steeds opnieuw: ‘Ze zijn ons vergeten.’ Oudere mensen zullen dan aanvoeren: ‘Maar er is over niets zoveel gepraat als over jongeren.’ Ja, er is wel over gepraat, maar er is heel weinig gedáán. De overheid heeft veel kansen laten liggen om hen tegemoet te komen. Waarom hebben ze geen kot- of studiebubbels toegestaan? Waarom hebben ze niet veel sneller zelftests ingezet om hun wat meer speelruimte te geven?»

HUMO Mijn dochter en haar vrienden hebben nu allemaal een voorraadje zelftests, en doen zodra ze iets voelen een test. Zijn ze ziek, dan beslissen ze zelf om thuis te blijven en waarschuwen ze elkaar. Ze doen wat moet om te voorkomen dat alles weer wordt stilgelegd. Het geeft hun eindelijk weer een beetje een gevoel van controle.

GERMEYS «Terecht. Ik snap dat dat is wat er nu gebeurt. In zekere zin is dat een gunstige evolutie. Met die boosterprik is het gewoon een kwestie van aftellen tot het gewone leven weer kan hervatten. Straks kunnen alle jongeren zich weer naar hartenlust op elkaar en de skipiste storten.»