‘Waarom kunnen we niet vooruitspoelen naar het moment waarop Poetin zelfmoord pleegt in zijn bunker?’

De oorlog in Oekraïne heeft, voor het eerst sinds de val van de Muur, miljoenen mensen in Oost-Europa op de vlucht doen slaan voor het geweld. Een relatief veilige uithoek is Georgië, waar honderdduizenden Russen en Oekraïners een onderkomen hebben gevonden. Arnon Grunberg ging er met vluchtelingen praten over Vladimir Poetin, executies en verschuivende grenzen. ‘Iedereen die is gebleven, is vermoord.’

‘In het belang van de staat is liegen geen misdrijf,’ schrijft de Georgische auteur Dato Turashvili (56) in zijn boek ‘Weg uit de USSR’. De oorspronkelijke titel luidt ‘Jeans Generatie’: het was de tijd dat de spijkerbroek, zeker achter het IJzeren Gordijn, als symbool van vrijheid gold. Het boek is een nauwelijks gefictionaliseerd verslag van de kaping van Aeroflot-vlucht 6833, die op 18 november 1983 in Tblisi opsteeg met als eindbestemming Leningrad, dat tegenwoordig weer Sint-Petersburg heet. Het vliegtuig zou een tussenlanding maken in de Georgische stad Batoemi, aan de Zwarte Zee. Zeven jongeren, allemaal kinderen van de Georgische elite, hadden besloten het toestel te kapen om hun land te kunnen verlaten. Ze wilden naar Turkije, maar de piloten slaagden erin terug te keren naar de Georgische hoofdstad. Tijdens een bestorming van het toestel op het vliegveld van Tblisi kwamen verscheidene inzittenden en drie kapers om het leven. De overgebleven kapers werden ter dood veroordeeld, alleen de enige vrouwelijke kaper, Tina Petviashvili, kwam ervan af met een gevangenisstraf van veertien jaar. Zij was zwanger van één van de kapers en vóór het proces begon, onderging ze in de gevangenis een gedwongen abortus. Uiteindelijk heeft ze zes jaar in de gevangenis gezeten, want toen hield het Sovjetrijk op te bestaan. Tegenwoordig woont ze op Cyprus met de kunstenaar Giorgi Lagidze. Ze hebben één kind.

De ouders van de terdoodveroordeelden werden niet op de hoogte gebracht van de executie van hun kinderen, ze kregen simpelweg een rekening voor een kogel, à 3 roebel. In één geval kregen de ouders een rekening van 6 roebel, omdat de eerste executiepoging was mislukt. ‘Hoe kon hij er zo dichtbij staan en toch zijn doel niet raken? Dat is de hele geschiedenis van het Sovjetrijk in een notendop,’ schrijft Dato Turashvili.

De opdracht tot de bestorming van het vliegtuig kwam van de eerste secretaris van de communistische partij in Georgië, Eduard Shevardnadze (1928-2014), die ook aan de touwtjes trok tijdens het proces. Men zei dat hij onbarmhartig was opgetreden om bij de top in Moskou in het gevlij te komen. Dat moet hem zijn gelukt, want Michail Gorbatsjov benoemde hem later tot minister van Buitenlandse Zaken. In het Westen had Shevardnadze in die hoedanigheid een goede naam.

In het jaar dat de kinderen van de Georgische intelligentsia een tevergeefse poging deden de gevangenis die hun thuisland was geworden te verlaten, trouwde Vladimir Poetin met Lyudmila Aleksandrovna Shkrebneva, met wie hij twee dochters zou krijgen. Hij werkte al voor de KGB, maar hij was nog niet naar Dresden gestuurd om daar de ontmanteling van de DDR, ja, van het gehele Sovjetrijk mee te maken. Die ontmanteling kende een lang en traag verloop, maar raakte door de vluchtelingen in een stroomversnelling. In de zomer van 1989 hadden circa vierduizend burgers uit de DDR die op vakantie waren in Tsjechoslovakije de West-Duitse ambassade in Praag bestormd. Ze weigerden daar weg te gaan, ze wilden namelijk niet terug naar de DDR, ze wilden naar de vrijheid. Eind september 1989 verkondigde de toenmalige West-Duitse minister van Buitenlandse Zaken, Hans-Dietrich Genscher, dat de vluchtelingen naar West-Duitsland mochten vertrekken, maar de trein die hen daarheen zou brengen, moest wel door de DDR rijden om gezichtsverlies voor president Erich Honecker te voorkomen. Zes weken later viel de Berlijnse Muur. Het messianistische experiment van het arbeidersparadijs dat aan miljoenen, mensen het leven had gekost kwam ten einde. Dat de vrijheid waarnaar de burgers van de DDR (en niet alleen zij) zo verlangden – en waarvoor de kinderen van de Georgische intelligentsia in 1983 hun leven hadden opgeofferd – uiteindelijk teleurstelde, is een ander verhaal. Je kunt alleen verlangen naar wat je niet bezit. En de ideologie van het Westen was en is nu eenmaal dat vrijheid een bezit is, zoals een spijkerbroek of een banaan. De eetbare vrijheid, tot je moet kokhalzen.

Vrijwillige migratie is stemmen met je voeten, al proberen vaak ook zogenaamd beschaafde staten die stemmen desnoods met doodslag ongeldig te verklaren. Vraag blijft waar de vrijwillige migratie ophoudt en de onvrijwillige begint.

Vladimir Poetin beweert dat op 9 februari 1990 de toenmalige Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken, James Baker, aan Gorbatsjov had beloofd dat, als de Sovjet-Unie afstand zou doen van de DDR, de NAVO niet verder naar het oosten zou opschuiven. Wat er mondeling precies is beloofd, is onduidelijk; in het ondertekende akkoord is in elk geval geen sprake van een dergelijke belofte. En Poetin had zo’n gebroken belofte ook niet nodig om op 24 februari 2022 zijn oorlog tegen Oekraïne te beginnen. Verraad, oorlog en etnische zuivering, ook dat is de geschiedenis in een notendop, en niet alleen die van de Sovjet-Unie.

OPVANG EN BEGEERTE

Op een broeierige dinsdagochtend in juni zit ik in het Holiday Inn Hotel in Tblisi tegenover Kemlin Furley en Nino Kvirkvelia van de UNHCR, de vluchtelingenorganisatie van de VN.

Kemlin Furley komt uit Engeland, ze werkte een paar jaar geleden nog in Oeganda. Nino Kvirkvelia is een lokale medewerkster, ze komt uit Abchazië, de ‘onafhankelijke’ republiek in het noordwesten van Georgië die aan de Zwarte Zee grenst. Slechts een handjevol landen erkent de onafhankelijkheid van Abchazië, waaronder Rusland en Syrië.

Georgië heeft Abchazië tijdens een oorlog in 1994 aan de Abchaziërs verloren. Beide strijdende partijen maakten zich in die oorlog schuldig aan oorlogsmisdaden; het Georgische leger bestond feitelijk uit een militie die was samengesteld door elitegangsters, wat in het Russisch vory v zakone wordt genoemd – letterlijk: dieven in de wet. Criminelen die veelal door de staat worden gedoogd, of beter gezegd: de staat profiteert van de gangster en de gangster profiteert van de staat. Ook die symbiose van boven- en onderwereld is de geschiedenis in een notendop. In Abchazië patrouilleren tegenwoordig Russische ‘vredestroepen’. De oorlog die Georgië heeft verloren, ging gepaard met etnische zuiveringen.

Wie Russische soldaten wil zien, hoeft niet zo ver te reizen. Op ongeveer tweeënhalf uur afstand van Tblisi bevindt zich de grens met Zuid-Ossetië, een andere zogenaamd onafhankelijke republiek. In 2008 verloor Georgië een oorlog van Rusland, en het Russische imperium snoepte weer een stukje van zijn voormalige vazallenstaat af. De grens tussen Georgië en Zuid-Ossetië ligt niet vast, maar schuift af en toe een beetje deze, dan weer de andere kant op, afhankelijk van de stemming van de soldaten en hun superieuren.

De etnische zuiveringen hebben geleid tot een kleine 300.000 internally displaced persons. De Georgische wet stelt dat hun status erfelijk is, waardoor ook kinderen en eventueel kleinkinderen van verdrevenen de status van internally displaced person blijven houden. ‘Misschien is dat rechtvaardig,’ zegt Furley, ‘een huis kun je ook erven.’

Dat is waar, alleen erf je nu niet het huis, maar de afwezigheid ervan, en de speciale status die dat oplevert.

Sinds de oorlog in Oekraïne zijn volgens de UNHCR 200.000 Russen Georgië binnengekomen, 184.000 zijn er weer vertrokken, en uiteraard lang niet allemaal gingen ze terug naar Vadertje Rusland.

De nieuwe strikte wetten in Rusland (om niet te zeggen de wetten van een onbarmhartige dictatuur), waardoor je vijftien jaar de cel in kunt gaan als je tegen de officiële propaganda ingaat, hebben tot een kleine exodus geleid. De rijke Russen zitten in Dubai; de Joodse Russen, of wie zich als zodanig voordoet, zitten in Tel Aviv; de intelligentsia is naar Tblisi gekomen.

Feitelijk zijn er drie groepen Russen naar Georgië gekomen sinds het begin van de oorlog. Die oorlog mag van Poetin nog altijd geen oorlog worden genoemd, maar alleen een ‘speciale operatie’, waaruit mag blijken dat het aanzien van de oorlog toch is afgenomen. Een eeuw geleden werd oorlog nog oorlog genoemd, sneuvelen leek voor de man een eervolle taak.

De eerste groep bestaat uit Russen die voor internationale IT-bedrijven werken. Die bedrijven zeggen: ‘We kunnen je door de sancties niet meer betalen zolang je in Rusland blijft.’

Vervolgens is er een klein groepje Russische activisten, journalisten en mensenrechtenadvocaten in Tblisi, en dan is er nog een derde groep: Russen die het smakeloos vinden om onder deze omstandigheden in hun eigen land te blijven. Net als Oekraïners en Wit-Russen mogen Russen zonder visa een jaar lang in Georgië doorbrengen.

‘Er hebben ongeveer veertig Russen en vierhonderdvijftig Oekraïners asiel aangevraagd sinds het begin van de oorlog,’ zegt Furley. ‘Terwijl er ongeveer 70.000 Oekraïners naar Georgië zijn gekomen, van wie er 48.000 weer zijn vertrokken. Vaak terug naar Oekraïne. Het maakt nogal een verschil of je uit Kiev komt of uit Marioepol. Die uit Marioepol hebben niets om naartoe terug te keren. Als je hier een jaar kunt blijven en vooralsnog toegang hebt tot basisvoorzieningen, is de noodzaak om asiel aan te vragen ook niet heel groot.’

Weer de geschiedenis in een notendop: niets hebben om naartoe terug te keren. Zij die wel iets hebben om naartoe terug te keren, veel burgers in het Westen bijvoorbeeld, willen bij voorkeur niet met de tot landverhuizer gemaakte sterveling worden geconfronteerd. Opvang in de regio, wordt vervolgens geroepen. Tot blijkt dat wijzelf de regio zijn. Misschien is de oorlog in Oekraïne daarom zo’n grote schok voor het Westen: de noodtoestand weigerde netjes in Azië te blijven.

In totaal hebben ruim vijf miljoen Oekraïners hun land verlaten. Ironisch genoeg zijn ruim een miljoen Oekraïners naar Rusland gevlucht, bijvoorbeeld de inwoners van Marioepol, die geen andere keus hadden.

‘Ik hoop,’ zegt Furley, ‘dat de sympathie voor Oekraïense vluchtelingen in Europa zich verbreidt naar vluchtelingen uit andere landen. Maar daarvoor zul je goede marketingdeskundigen nodig hebben. Denemarken poept vluchtelingen uit. En in het Verenigd Koninkrijk is het ook niet ideaal geregeld. Bij gebrek aan regulatie heb je daar bijvoorbeeld een vrijgezel die wel een Oekraïense dame wil opvangen, maar die dan maar één bed blijkt te hebben.’

Begeerte, opvang en aanranding. Weinig oorlogen verlopen zonder verkrachting. En de vluchteling? Die wordt veelal uitgepoept. Maar zij die verdrinken in de Middellandse Zee, hoeven anders dan de ouders van de Georgische kapers in 1983 niet voor een kogel te betalen, ze hoeven alleen de mensensmokkelaar te betalen. Een kogel is goedkoper.

In 1983 probeerden de zonen en dochters van de Georgische elite de ellendige kooi die hun land op last van Moskou was geworden te verlaten. Nu stroomt de intelligentsia uit Moskou het land binnen. Die Russen worden gedoogd, zolang ze niet al te opzichtig aan anti-Russische activiteiten doen. Uiteindelijk zitten de Russische soldaten te dicht bij Tblisi. Het Georgische establishment wil Poetin daarom niet te zeer ontrieven. Wat als Poetin besluit de grens tussen Georgië en Zuid-Ossetië een paar honderd kilometer naar het zuiden te verleggen? Dat establishment bestaat uit politici en aanhangers van de door de miljardair Bidzina Ivanisjvili in 2012 opgerichte partij Georgische Droom – die naam alleen al. De voormalige president Micheil Saakasjvili, die ook heeft geprobeerd een carrière als politicus in Oekraïne te beginnen, zit sinds 2021 in de gevangenis in Georgië. Amnesty heeft protest aangetekend tegen de manier waarop hij wordt behandeld. Mijn gids zegt dat Saakasjvili een gangster is die niet meer beschermd wordt door de wet.

Ondanks de weerzin om Poetin te ontrieven hangen in menige nachtclub en restaurant in Tblisi affiches waarop te lezen valt dat eenieder die naar binnen gaat, zich solidair verklaart met Oekraïne en de Russische agressie veroordeelt. Drinken, flirten, dansen, vrijen, tussendoor Poetin veroordelen.

In de licht onttakelde gebouwen waar het nachtleven van Tblisi zich afspeelt, besefte ik dat voor de jeugd, en niet alleen voor hen, neuken een ietwat subversieve aangelegenheid blijft. Vandaar dat de staat die zwicht voor de totalitaire verleiding, altijd weer de slaapkamers van zijn burgers probeert binnen te dringen, al dan niet in naam van God. Hoe vrijer het land, hoe minder subversief de seks, wat ook niet altijd een pretje is.

Dato Turashvili schrijft in ‘Weg uit de USSR’ over de ondraaglijke hitte in Tblisi en mijn gids, de kunstenares Mariam Kandiashvili, beaamt dat. In de zomer ontvlucht men de hoofdstad. De tijdelijke stem met de voet.

Furley zegt: ‘Laatst zei iemand tegen me: ‘Waarom kunnen we niet vooruitspoelen naar het moment waarop Poetin in zijn bunker zelfmoord pleegt?’’ Tja, vooruit- en achteruitspoelen, dat is wat een historicus beroepsmatig doet. De vluchteling en niet-vluchteling moeten rustig afwachten welke wendingen de geschiedenis nu weer zal nemen, al proberen ze soms koortsachtig aan het stuur te trekken, met gemengde resultaten.

SMAKELOZE MENS

In het hippe hotel Stamba, dat ooit een drukkerij was, ontmoet ik de Russische journalisten Ekaterina Kotrikadze en Tikhon Dzyadko, een stel. Ze werken allebei voor Dozhd, ook wel TV Rain genaamd, één van de weinige onafhankelijke televisiezenders in Rusland. In maart van dit jaar ging de zender op zwart. Poetin vond ook het laatste onafhankelijke nieuws in Rusland onverdraaglijk geworden. Allebei moesten ze het land verlaten wegens de nieuwe wet, ze zouden zomaar gearresteerd kunnen worden.

Wie de al dan niet Russische intelligentsia in Tblisi wil ontmoeten, moet naar Stamba gaan. Alles en iedereen komt er voorbij, medewerkers van de tv, Georgische schrijvers en tv-persoonlijkheden, Russische journalisten. Stamba is het magische centrum van het stille verzet tegen Poetin in de Georgische hoofdstad, een magisch centrum op doorreis, dat wel.

Ekaterina praat vooral, Tikhon rookt. Hij rookt alsof de sigaret geen hobby is, maar een levensdoel, en de asbak niet de plek waar dromen in rook opgaan, maar het schaaltje waarin ze verwezenlijkt zullen worden.

Dit stel is het toppunt van smaakvol. Een goed gestreken overhemd, een prachtige gele blouse, bijna accentvrij Engels, gevoel voor subtiliteit. Verzet is ook esthetiek.

‘Ik heb Poetin geanalyseerd gedurende de 23 jaar dat hij aan de macht is,’ zegt Ekaterina. ‘Hij wil niet de Sovjet-Unie restaureren, hij wil terug naar het tsarenbewind, dat van Peter I, dat is zijn droom. Hij wil een gelijke zijn van Amerika en China.’

‘Hebben jullie deze oorlog verwacht na 23 jaar Poetin analyseren, waren jullie voorbereid op de vlucht?’

‘Hij niet, maar ik wel,’ zegt Ekaterina. ‘Als je 150.000 troepen verzamelt aan de grens, wat ben je dan van plan? En hij zal niet stoppen voor hij Kiev heeft ingenomen.’

Tikhon haalt de sigaret uit zijn mond. ‘Ik ben geen vluchteling,’ zegt hij, ‘dit is geen exil.’ De sigaret gaat weer in de mond. Geen toe-eigening van leed, het eigen lijden altijd kleiner maken.

‘Ik werkte in Amerika,’ zegt Ekaterina, ‘maar voor deze man ben ik teruggegaan naar Moskou.’

O, hotel Stamba in Tblisi, waar de dissident en de erotiek, de sigarettenrook en het verzet een ouderwets huwelijk aangaan. Exil is een state of mind, een gemoedstoestand die uit kan worden gezet, zoals je het licht uitdoet.

‘We hebben zelf een YouTubekanaal opgezet met bijna tweehonderdduizend volgers,’ zegt Ekaterina. ‘Hier in Georgië. Voor mensen in Rusland. Twitter, Facebook en Instagram zijn verboden in Rusland, maar YouTube niet. Er zou een revolutie uitbreken als ze YouTube zouden verbieden. Ze hebben wel geprobeerd een alternatief op te zetten, RuTube, maar daar vind je alleen de allerergste propaganda. Veel Russen gebruiken YouTube om hun kinderen mee op te voeden, kinderliedjes en filmpjes en dergelijke, en ze gebruiken het ook als ze willen weten hoe ze hun auto moeten repareren. Dat kan Poetin niet verbieden.’

Tikhon haalt de sigaret uit zijn mond. ‘Daarvoor gebruik ik YouTube ook, om te kijken hoe ik dingen moet repareren.’ Sigaret terug in de mond.

‘Het is weer een beetje zoals honderd jaar geleden na de bolsjewistische revolutie: de intelligentsia heeft Rusland verlaten,’ zegt Ekaterina. ‘Als je op vrijdagavond uitgaat in Tblisi, dan kom je Russische schrijvers, journalisten, schilders en filosofen tegen. Angela Merkel en Barack Obama geloofden dat diplomatie voor stabiliteit zou zorgen en ik respecteer hen enorm, maar ze hebben Poetin onderschat. Ze hadden zéker na de bezetting van de Krim actie moeten ondernemen. Is Poetin suïcidaal? Dat is de grote vraag: is hij bereid de wereld te vernietigen voor zijn ideaal? Dat weet ik ook niet.’

‘Wie zegt dat Poetin Hitler is,’ opper ik, ‘zegt eigenlijk dat je naar Moskou moet oprukken zoals het Rode Leger in 1945 naar Berlijn oprukte. Maar welk leger gaat dat doen?’

Ekaterina aarzelt. ‘Of wat na Poetin komt beter zal zijn, weet niemand.’

We nemen afscheid. De terugkeer van 1917, vluchtelingen stromen door Europa als eindeloze rivieren. Je kunt de rivier verleggen, tegenhouden gaat niet. Het thuisland een asbak, het leven een doorreis.

‘We zijn van plan naar Riga te gaan,’ zegt het stel.

Het valt me op dat de meeste Russen in Tblisi weigeren zich vluchteling te noemen, al waren de bedreigingen tegen hen soms zeer reëel. Wat overheerst, moet het gevoel zijn geweest dat het onder deze omstandigheden smakeloos is om langer in Rusland te blijven.

En nu we het toch over notendoppen en geschiedenis hebben, dat is wat zij doet: zij verschaft de ervaring dat het smakeloos is om mens te zijn. Maar de meesten van ons gaan ermee door, nu ze er eenmaal aan begonnen zijn.

LEVEND VERBRAND

Op een halfuurtje rijden, als er tenminste geen files zijn, ligt ten noorden van Tblisi de nederzetting Tserovani, gebouwd door de Georgische staat voor de door Rusland verdrevenen uit Zuid-Ossetië. De nederzetting doet qua bouw een beetje denken aan Israëlische nederzettingen op de Westelijke Jordaanoever. ‘Een paar jaar geleden zag het er veel erger uit,’ zegt mijn gids.

In een eenvoudige woning – alle woningen zijn hier eenvoudig, om niet te zeggen schraal, alsof de staat de tijdelijkheid van het verdreven zijn heeft willen uitdrukken in de architectuur – ontmoet ik drie jonge vrouwen, Anna (22), Salome (26) en Ekaterina (27). Zij werken voor een ngo die mensen leert hoe ze van email sieraden kunnen maken. Dit is hun kantoor. Op de muren zijn handen getekend, met berichten van vrijwilligers die de ngo hebben geholpen. ‘We verkopen over de hele wereld,’ zegt Anna, ‘maar vooral in Tblisi. Vrijwilligers van het Amerikaanse vredeskorps hebben geholpen dit op te zetten. In 2009 is de ngo begonnen. Ik ben de projectmanager. We krijgen geld van internationale donoren, zoals de Konrad-Adenauer-Stiftung. Er zijn niet veel mogelijkheden hier, daarom willen we vrouwen leren hoe ze een leven kunnen opbouwen. De Russische soldaten staan op de grens met het zogenaamd onafhankelijke Zuid-Ossetië. Soms kidnappen ze Georgiërs en dan laten ze die vrij voor geld, maar geld helpt niet altijd. In 2019 werd een man gekidnapt, pas na maanden kregen we zijn lichaam terug. Er zaten spijkers door zijn handen. Zijn moeder herkende hem niet meer.’

Anna spreekt, de andere meisjes luisteren. Ze draagt een gestreept shirt, ze heeft de ernst van iemand met een missie in het leven. Het kan ook zijn dat het onderwerp van het gesprek haar ongemakkelijk maakt.

‘Er wonen achtduizend mensen in deze nederzetting, we hebben allemaal onze eigen woning. We kunnen die verkopen, maar dat doet bijna niemand.’

De meisjes staan op, en met de auto rijden we over een heuvel naar het andere eind van de nederzetting, waar Nona woont, de moeder van Salome.

Op tafel staat een schaal met gele kersen uit eigen tuin. Nona is 53. De grootmoeder van Salome is er ook, ze zit in een nabijgelegen kamertje en houdt de boel in de gaten, maar ze zal pas tevoorschijn komen als het gesprek is afgelopen.

‘Alles veranderde op 7 augustus 2008,’ zegt Nona. ‘Er viel een bom in onze tuin. We wisten dat dat betekende dat de Russen waren gekomen. We verborgen ons in de garage. We begrepen snel dat we niets mee konden nemen. De Georgiërs die gebleven zijn, zijn allemaal vermoord. Sommigen zijn levend verband. Maar ik haat de Russen niet, ik ben een christen, ik haat geen levende wezens. Ik was bibliothecaresse. Na de oorlog had ik in Tblisi kunnen werken, maar daar verdiende je bijna niets. Mijn man is aan een hartinfarct gestorven, we denken dat dat door de oorlog kwam.’

Ik krijg de kersen mee voor onderweg. ‘Typisch voor de Georgiërs op het platteland,’ zegt mijn gids. ‘Die zijn zo gastvrij.’

In de auto terug naar de hoofdstad eet ik wat kersen, fris en zuur, en ik vraag me af hoe lang je internally displaced kunt blijven.

GAY IN MOSKOU

Op de avond dat naar schatting honderdduizend Georgiërs voor het parlement in Tblisi demonstreren voor de toetreding tot de EU, ontmoet ik Sasha Sofeev, een lid van Pussy Riot. Hij was ook bij de demonstratie, maar is bereid naar een nabijgelegen café te gaan om met mij te praten.

Even is er een misverstand omdat we van een galerie in Tblisi hebben gehoord dat hij de producer van Pussy Riot is.

‘Ik ben geen producer,’ zegt Sasha met milde verontwaardiging in zijn stem. ‘We hebben geen producer, we zijn geen kapitalistische groep.’

Op de achtergrond klinkt nu hard het volkslied van de EU, ‘Alle Menschen werden Brüder’. Als niet daar dan wel hier, als niet voor altijd dan tenminste voor een avond.

‘In 2012 ben ik bij de groep gekomen,’ vertelt Sasha. Hij draagt een korte blauwe broek en een zwart T-shirt, hij heeft ietwat spottende ogen.

‘Ik was een fotograaf, ik observeerde en fotografeerde de performances van Pussy Riot. Het was mijn beslissing om ook mee te doen. Iedereen kan zich aansluiten. Ik besloot om op de verjaardag van Poetin, op 7 oktober, lgbtq-vlaggen op te hangen aan de gevel van het gebouw van de geheime dienst in Moskou. Ik heb toen dertig dagen in een detentiecentrum voor politieke gevangenen gezeten. Er kwam een geheim agent naar me toe die zogenaamde extremisten moet bestrijden en die zei tegen me: ‘Wat zou je ervan denken als we naar buiten gaan en ik vertel iedereen dat je een nicht bent?’ Ik antwoordde: ‘Wat zou je ervan denken dat we naar buiten gaan en ik vertel iedereen dat je voor de geheime dienst werkt?’ Daarop moesten de gewone agenten lachen. Normaal laten ze mensen die geen strafblad hebben, met een boete gaan, maar mij gaven ze de hoogste straf.’

Zijn ouders leven niet meer, hij komt uit een stadje in Siberië, met een enkeling daar heeft hij nog contact. Ze weten dat hij gay is, maar daar wordt niet over gepraat.

Ik vraag of hij niet bang was. Hij zegt: ‘Het gaat er in Moskou niet zo aan toe als in de gevangenissen buiten Moskou. In Moskou zijn ze nog redelijk bang voor slechte publiciteit. Met één van de bewakers raakte ik zelfs bevriend. Hij belde me onlangs op om te vragen hoe het met me ging. Het is ook in Georgië niet makkelijk voor de lgbtq-gemeenschap, maar ik ben hier wel veiliger dan daar.’

‘Als iedereen lid kan worden van Pussy Riot, kan ik ook tot de groep toetreden,’ informeer ik.

‘Het gebeurt allemaal spontaan,’ zegt hij als een sfinx, ‘en we zijn geen punkband.’

Bij het weggaan vertelt hij dat hij verwacht dat hij het einde van het Poetin-tijdperk zal meemaken, maar hij klinkt als één van die Joden die met Pesach mompelt: ‘Volgend jaar in Jeruzalem.’

En dan is Sasha weg, opgelost in de demonstrerende massa.

Ook wij lossen er langzaam in op. ‘De toespraken zijn vreselijk,’ zegt mijn gids, ‘maar om één uur ’s nachts zijn ze wel klaar met praten en dan begint het dansfeest. Demonstraties eindigen hier altijd met een dansfeest.’

Mensen stemmen met hun voeten, ook in de strijd tegen Poetin, en soms doen ze dat tegen beter weten in dansend.

Een man zwaait met een paar EU-vlaggen tegelijk. Een ware liefhebber van het vrije Westen. Maar als ik dichterbij kom, zie ik dat hij ze verkoopt.