Waarom zoveel mensen twijfelen aan vaccins, gentech en klimaatverandering

Bastiaan Rutjens doet aan de Universiteit van Amsterdam onderzoek naar mensen die twijfelen aan de wetenschap. Die sceptici zijn lang niet allemaal extremisten. Maar hoe slimmer ze zijn, hoe minder ze van een ander aannemen. ‘Fascinerend en eng tegelijk.’

Het wantrouwen in de wetenschap lijkt soms niet te stuiten. Of het nu om het klimaat gaat, vaccinaties of genetische manipulatie. Sociaal-psycholoog Bastiaan Rutjens van het Uncertainty Lab aan de Universiteit van Amsterdam onderzoekt wat mensen doet twijfelen aan de wetenschap. Zijn conclusies: 1. Het wantrouwen in de wetenschap is een veelkoppig monster. 2. Sceptici zijn door de bank genomen geen extremisten.

'Een bakfietsmoeder die haar kind niet wil laten inenten, heeft geen boodschap aan extra kennis'

Klimaatsceptici, anti-vaxxers en tegenstanders van genetische manipulatie hebben volgens u weinig gemeen?

‘Klopt. Weerzin tegen genetische manipulatie gaat vaak samen met een gebrek aan kennis over het onderwerp, en wetenschap in het algemeen. Weinig kennis voedt angst. Angst voor iets dat als onnatuurlijk wordt gezien. Sleutelen aan menselijke genen ervaren veel mensen als ingrijpen in de essentie van wie we zijn, net zoals het sleutelen aan de genen van gewassen wordt gezien als ingrijpen in de essentie van wat die plant maakt wat ‘ie is. Een bedreiging voor onze ziel (en die van de plant) als het ware. Bij klimaatsceptici zijn conservatieve politieke opvattingen vaak de drijfveer. Anti-vaxxers zijn vaak religieus of - zoals we in Nederland steeds meer zien onder de moderne anti-vaxxers - spiritueel.’

Is complotdenken niet een voedingsbodem voor alle wetenschapsscepsis?

‘De neiging tot complotdenken speelt zeker een additionele rol. Dan gaat het niet zozeer om mensen die geloven dat prinses Diana is vermoord of dat de aanslagen op het WTC in New York doorgestoken kaart waren, maar om mensen die ergens snel een samenzwering in zien. Die denken dat als zich twee dingen tegelijk voordoen, het één het ander teweegbrengt. Dat is een complot-achtige manier van denken. Het aantal mensen met de diagnose autisme is gestegen. In dezelfde periode groeide het aantal vaccinaties. Dus moet het een veroorzaakt zijn door het ander. De kans is aanwezig dat mensen die zo denken op alle domeinen wat sceptischer zijn dan gemiddeld.’

'Wetenschappers worden gezien als slim, kundig en nieuwsgierig, niet als gewetensvol.'

Als de wetenschap mensen wil overtuigen, is er dus niet één communicatiestrategie?

‘Nee. Bij ideologisch gedreven scepsis, zoals het klimaat en vaccinaties, zit de deur dicht en die krijg je niet gemakkelijk op een kier. Je kan een politiek-conservatief persoon niet liberaal maken. Dat zie je met vaccinaties ook: je kunt mensen moeilijk minder religieus of spiritueel maken. Als het om genetische manipulatie gaat kun je inzetten op betere communicatie, uitleggen dat genen sowieso veranderen. Dat dat op zich geen onnatuurlijk proces is. Maar extra kennis werkt niet bij een hoogopgeleide bakfietsmoeder die haar kind niet wil laten inenten.’

Vaccinatie-weigeraars in de VS zijn vaak orthodoxe gelovigen. Dat hoeft niet te betekenen dat ze de wetenschap achter de vaccinaties wantrouwen.

‘Klopt. Als je vaccinaties afwijst omdat de mens niet voor god mag spelen, is dat in feite geen wetenschapsscepsis. Dat geldt in mindere mate ook voor mensen die het onnatuurlijk vinden om ziektekiemen in te spuiten bij een heel jong kindje. In toekomstig onderzoek moeten we de aard van die bezwaren goed uit elkaar trekken. Hoewel orthodoxe religiositeit wel de beste voorspeller voor wetenschapsscepsis is die we hebben gemeten. Veel beter dan politieke voorkeur, kennis van de wetenschap of morele intuïties. Gezien de enorme botsingen tussen religie en wetenschap in de geschiedenis is het eigenlijk vreemd dat daar zo weinig onderzoek naar is gedaan.’

De behoefte aan zelfbeschikking – wel of niet je kinderen laten inenten – hoeft ook niet te duiden op wantrouwen in de wetenschap?

‘Inderdaad. Bij veel anti-vaxxers speelt het principe van zelfbeschikking een grote rol. Die willen niet dat hun vrijheid wordt beknot. Bij de klimaatsceptici zie je dat ook. De republikein die in zijn Hummer rondrijdt wil niet dat de politiek zich met zijn leefstijl gaat bemoeien.’

Rutjens baseert zich op een analyse van drie grote studies naar wetenschappelijke scepsis in de VS met duizenden respondenten. Daarnaast deed hij een kleine verkennende studie onder 300 mensen in de omgeving van Amsterdam als opstapje naar een grote in twintig Europese landen en Azië met ruim 5.000 deelnemers. De resultaten daarvan worden eind 2019 verwacht. Studies naar wetenschapsscepsis en complotdenken winnen aan belang in deze tijden van fake news en alternatieve feiten en, niet te vergeten, een Amerikaanse president die twittert dat vaccinaties ‘niet goed voelen en vaak autisme veroorzaken’.

Wat vindt u van studies, zoals die van het Rathenau Instituut, waaruit blijkt dat het vertrouwen in de wetenschap best groot is?

‘Door de bank genomen is dat vertrouwen er zeker. Ook in de VS zie je in opiniepeilingen telkens dat wetenschappers daar net zoveel status hebben als chirurgen en brandweerlieden, ook al is het vertrouwen in de wetenschap als instituut enigszins gedaald. Maar dat neemt niet weg dat mensen sommig wetenschappelijk onderzoek totale flauwekul vinden of zelfs moreel verwerpelijk. Je kunt een hoge pet op hebben van de wetenschap in zijn algemeen, maar een weerzin koesteren tegen witte jassen die aan het leven zelf gaan peuteren. Wie sceptisch staat ten opzichte van kunstmatige intelligentie, twijfelt niet ook meteen aan de evolutieleer of de relativiteitstheorie. Het publiek ziet wetenschappers als slim, kundig en nieuwsgierig, maar niet zozeer als gewetensvol.’

Hoe extreem is de wetenschapsscepsis? Is dat ooit gemeten?

‘Ja, dat is belangrijk om te weten. Dat valt dus erg mee. In deze onderzoeken leggen we mensen stellingen voor als: ik geloof dat de aarde opwarmt door toedoen van de mens. De antwoorden konden variëren van 1: helemaal mee eens tot 7: helemaal mee oneens. En dan zie je dat de scepsis niet extreem is. Op die schaal van 1 tot 7 zitten de sceptici gemiddeld op 3. Alleen bij conservatieve klimaatsceptici en de religieuzen in de VS zie je meer uitschieters naar boven.’

Volgens sommige communicatie-experts kan extra kennisoverdracht averechts werken en de scepsis juist vergroten.

‘Dat klopt. In de VS zijn het vooral de hoogopgeleide conservatieven die sceptisch zijn over klimaatverandering. In experimenten van de Amerikaanse psycholoog Dan Kahan van Yale University zie je dat slimme, rekenvaardige mensen hun talent niet gebruiken om de waarheid te vinden, maar om de hun onwelgevallige data te omzeilen of op de korrel te nemen. Hoe slimmer ze zijn, des te beter ze in staat zijn in alles een bevestiging te vinden voor wat ze al vinden. Kahan schrok zelf van zijn bevindingen. Fascinerend en eng tegelijk. Je zou het liever anders willen.’

Volgens de Britse neurowetenschapper Tali Sharot, expert op het gebied van menselijke besluitvorming, moeten we op zoek naar wat mensen bindt. In het vaccinatie-debat is dat: we willen allemaal gezonde kinderen.

‘Daar ben ik heel sceptisch over sinds Nature een studie publiceerde waaruit blijkt dat puurheid en zelfbeschikking de hoofdrol spelen bij de anti-vaxxers. Het argument ‘anderen niet schaden’ speelt geen rol van betekenis. Dus mensen kijken vooral naar het belang van hun eigen kind. Dat vond ik wel schokkend.’

© de Volkskrant